Monitoring van epifytische mossen en korstmossen in 2000 in het Noord-Hollands Duinreservaat

Transcriptie

1 Monitoring van epifytische mossen en korstmossen in 000 in het Noord-Hollands Duinreservaat L.B. Sparrius & A. Aptroot, Adviesbureau voor Bryologie en Lichenologie Analyses, tabellen en figuren: H.A. Kivit., productgroep Natuur & Recreatie, NV PWN Opdrachtgever: N.V. PWN Projectleider: H.A. Kivit., productgroep Natuur & Recreatie Uitgave 00 Copyright N.V. PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland Postadres: van Oldenbarneveldweg 0, 0 KC Castricum Tel.: 0-0 Adviesbureau voor Bryologie en Lichenologie G. v.d. Veenstraat 0 XK Soest - -

2 - -

3 Inhoud Samenvatting... Inleiding... Methode.... Meetpunten.... Schaal.... Soorten... Uitvoering veldwerk Resultaten: verspreidingspatronen en veranderingen nitrofyten acidofyten.... schaduwsoorten.... klimaatsverandering.... Rode Lijst-soorten.... Betekenis van het Duinreservaat voor epifytische mossen en korstmossen... Suggesties voor het beheer.... Scheve bomen.... Een open bosrandstruktuur... Voorstel voor voortzetting monitoring... Referenties... Bijlagen - -

4 Samenvatting In 000 is voor de derde maal een inventarisatie gemaakt in het kader van monitoring van epifytische mossen en korstmossen in het Noord-Hollands Duinreservaat (NHD). Doel was het krijgen van een beeld van de epifytenflora in het gebied en het evalueren van effecten van luchtverontreiniging. Hiertoe werden opnamepunten in het gebied onderzocht. Uit het onderzoek komt naar voren dat veel mossen en korstmossen een landelijke trend volgen, waarbij vooral opvalt dat er meer soorten zijn gevonden dan bij de vorige inventarisatieronden. Dat is onder meer het gevolg van de terugkeer van soorten die gevoelig zijn voor zure depositie in de vorm van zwaveldioxide. Een belangrijke negatieve trend is de toename van soorten die profiteren van ammoniakdepositie. Met name op vrijstaande bomen in het duin is deze toename het sterkst; het aantal ammoniakminnende soorten is in dat biotoop met circa 0% gestegen in vergelijking met 0. Tengevolge hiervan nemen epifyten van zure schors af, waaronder enkele bedreigde soorten van de Rode Lijst. Een andere ontwikkeling is het donkerder worden van de bossen. Met name in de bosranden is verruiging door opslag van Esdoorn hiervan de oorzaak. Voor het beheer wordt de volgende suggestie gedaan: vrijstaande, scheve en/of oude bomen langs paden langs of in bossen moeten worden gespaard en vrijgehouden worden van oprukkend struweel. Het Noord-Hollands Duinreservaat is nog altijd één van der allerrijkste terreinen in Nederland voor epifytische mossen en korstmossen. De weinige nog aanwezige vrijstaande oude iepen zijn inmiddels bijna uniek en er rust een grote verantwoordelijkheid op de beheerder voor het behouden van deze cultuur- en natuurhistorisch belangrijke monumenten. - -

5 Inleiding De veranderingen in duinvegetatie die de laatste decennia overal langs de kust worden geconstateerd worden voor een deel toegeschreven aan verzuring en vermesting als gevolg van atmosferische depositie. Om de ontwikkelingen in het niveau van deze verzurende en vermestende stoffen in het NHD in de tijd te kunnen volgen is in 0 een monitoringprogramma gestart, waarbij gebruik gemaakt wordt van epifitische mossen en korstmossen. Dit programma is uitgevoerd in 0 en (Aptroot (0, ). In 000 is wederom een monitoringsronde uitgevoerd; in dit rapport worden de resultaten van deze derde ronde gepresenteerd. De invloed van zure depositie op epifyten in het duin, veroorzaakt door zwaveldioxide, was al in 0 sterk gereduceerd en inmiddels niet meer merkbaar, zoals ook blijkt uit recente onderzoeken (onder meer van Herk 00a). Bij de resultaten van 000 ligt de nadruk dan ook meer op ammoniakdepositie dan op depositie van zwaveldioxide. Daarnaast wordt aandacht gegeven aan de gevolgen van verruiging van bosranden door een veranderend bosbeheer, en aan de gevolgen van klimaatsveranderingen. - -

6 Methode. Meetpunten N en Heiloo In 000 werd gebruik gemaakt van de in 0 en aangelegde vaste meetpunten voor epifyten (kaart ). De meetpunten bestaan uit één boom of enkele bomen, tot maximaal tien bomen van dezelfde soort. In veel gevallen is aangegeven of een soort op een individuele boom aan- of afwezig is. Van de bomen werd alleen het gedeelte onderzocht dat vanaf de grond bereikbaar is, dus inclusief boomvoet en overhangende takken, maar exclusief hoge stammen en dood hout. De meetpunten zijn aangegeven op Kleverkaartjes ( x km, schaal :000) en de Amersfoortcoördinaten werden tot op 0 m nauwkeurig bepaald. Van elk meetpunt is onder meer aangegeven: de expositie (in open duin, langs pad, in bos), eventueel een schets van de ligging van de meetbomen en overige bijzonderheden. kaart.. Ligging meetpunten in 000 Castricum Limmen De keuze van de meetpunten is al in eerdere rapporten beschreven. Grofweg komt het er op neer dat er relatief veel bomen met bijzondere (Rode Lijstsoorten) zijn opgenomen, om de resultaten van de monitoring ook een floristische waarde te geven. Daarnaast zijn ook veel meetpunten willekeurig gekozen. De meeste bomen zijn goed belichte, vaak vrijstaande bomen langs paden, die tijdens het veldwerk eenvoudig te bereiken zijn. Ook is er naar gestreefd in elke vierkante kilometer zowel meetpunten met eiken als met abelen/populieren te nemen. Om meetpunten terug te vinden, was het soms noodzakelijk een merkteken aan te brengen. Hiervoor werd een spijker met een geel label gebruikt, die aan de van het pad afgekeerde zijde op circa meter hoogte werden bevestigd. Dit is alleen in gebeurd, omdat bleek dat veel merktekens tussen twee herhalingsronden verdwenen.. Schaal Voor het noteren van de abundantie van de soorten wordt de volgende schaal gebruikt: één exemplaar (of maximaal dm) gevonden op één boom diverse exemplaren (of meer dan dm) op één boom soort komt weinig voor op minder dan de helft van de bomen soort komt dominant voor op minder dan de helft van de bomen - -

7 soort komt weinig voor op meer dan de helft van de bomen soort is dominant op alle bomen Als een meetpunt uit één boom bestaat, dan worden alleen de schaaldelen, en gebruikt, zodat een meetpunt met een enkele boom iets minder zwaar weegt dan een meetpunt met meer bomen.. Soorten In vergelijking met de inventarisatieronden van 0 en is er veel veranderd in de naamgeving en ook in de omgrenzing van de soorten. Hieronder volgt een opsomming van de veranderingen: de onopvallende groene korsten Bacidia arnoldiana, Fellhanera viridisorediata (+), Micarea prasina en Trapeliopsis flexuosa (+) zijn in 000 beter herkend dan in voorgaande ronden. Fellhanera viridisorediata, F. ochracea, Bacidia neosquamulosa en Lecanora compallens zijn recent nieuw beschreven voor de wetenschap. De soorten met een (+) zijn niet met vorige ronden te vergelijken. In berekeningen van nitrofyten, acidofyten en schaduwsoorten (zie verderop) zijn deze soorten buiten beschouwing gelaten. Van de recent opgesplitste schildmossen Parmelia subrudecta en Parmelia ulophylla zijn de gegevens met terugwerkende kracht gewijzigd, voor zover niet beide soorten in 000 op één meetpunt voorkwamen. Van de bladmossen Orthotrichum is alleen onderscheid gemaakt in O. diaphanum en O. affine. Het is mogelijk dat zich hiertussen ook andere, slecht herkenbare soorten bevinden, gezien de recente explosie van Orthotrichum-soorten in Nederland. Ook alle andere, minder ingrijpende taxonomische wijzigingen uit de periode zijn in het databestand doorgevoerd. Bij de interpretatie van de gegevens worden de soorten onderverdeeld in drie categorieën van substraatvoorkeur (zie ook bijlage A): acidofyten nitrofyten zuurminnende epifyten die ofwel van nature op schors van eik voorkomen ofwel positief reageren op zure depositie (alleen Lecanora conizaeoides). Zuurminnende epifyten reageren sterk negatief op depositie van het basische ammoniak. dit zijn epifyten die ofwel positief reageren op depositie van ammoniak (verhoging van de zuurgraad van het substraat) ofwel op vermesting van de omgeving in het algemeen (eutrofiëring van het substraat). schaduwsoorten deze soorten komen alleen voor op beschaduwde plaatsen. Op vrijstaande bomen in het duin zijn ze nagenoeg afwezig, maar in bossen en verruigde bosranden komen ze veelvuldig voor. De overige soorten zijn neutrofyten of indifferent. De volgende groepen wordt daarbij nog onderscheiden: Rode Lijstsoorten (bij korstmossen) deze soorten staan op de Rode Lijst Korstmossen (Aptroot et al., ) noordelijke en zuidelijke soorten die met zekerheid toe- of afgenomen zijn door klimaatsverandering. De nomenclatuur is voor korstmossen volgens Aptroot et al. () en voor blad- en levermossen volgens Dirkse et al. (). - -

8 Uitvoering veldwerk Het merendeel van het veldwerk is uitgevoerd in augustus 000. Om het aantal meetpunten iets te reduceren zijn vooral meetpunten bij verruigde plaatsen en overige slecht bereikbare meetpunten overgeslagen, overigens zonder het streven naar een goede dekking over het onderzoeksgebied te verstoren (kaart ). Tenslotte zijn door andere oorzaken (kap, grootschalige natuurontwikkeling etc.) meetpunten verdwenen en zijn ook nieuwe meetpunten (met zeldzame soorten etc.) opnieuw aangelegd. Op deze wijze is het aantal meetpunten van circa 0 tot circa 00 gereduceerd (kaart ). Het aantal meetpunten dat in drie perioden is bezocht, bedraagt. Het terreindeel Wimmernummerduinen is pas na eigendom van NV PWN geworden en in dit gebied zijn in 000 nieuwe vaste meetpunten aangelegd. Daarentegen is het terrein Oude Hof in 000 niet opgenomen, omdat dit niet onder beheer van NV PWN valt. De basisgegevens van de meetpunten worden in dit rapport niet gepresenteerd, maar zijn aanwezig bij Natuur & Recreatie (NRS) van NV PWN, en bij adviesbureau ABL. kaart.. Aantal meetpunten per kilometerhok in

9 Resultaten: verspreidingspatronen en veranderingen Het aantal soorten dat in 000 is gevonden per kilometerhok is weergegeven in kaart Er is nog steeds een sterke gradiënt in de epifytenflora van het zuiden (Heemskerk) naar het noorden (en) van het terrein. Deze gradiënt uit zich bijvoorbeeld in de volgende variabelen (zie tabel ): het percentage acidofyten is in het noorden ruim tweemaal zo groot als in het zuiden; het percentage nitrofyten is in het zuiden ruim tweemaal zo groot als in het noorden; het percentage zeldzame soorten (zie bijlage A voor de soortenlijst) is in het noorden maar liefst ruim viermaal zo groot als in het zuiden. Al deze genoemde gradiënten bestonden reeds in de vorige periodes, maar de meeste gradiënten tonen enige nivellering vergeleken met vroeger. Zo was in 0 het percentage zeldzame soorten in het noorden absoluut en relatief hoger, en in het zuiden absoluut en relatief lager, zodat het noorden toen een meer dan maal zo hoog percentage zeldzame soorten kende als het zuiden. De veranderingen in de korstmossen zijn veel geprononceerder dan die in de mosflora. Toch zijn de meeste tendensen ook in de laatste herkenbaar. De echte, vaak luchtvervuilings-gevoelige epifytische blad- en levermossen zijn over de hele linie toegenomen. Een aparte tendens lijkt nog te zijn de afname van de min of meer terrestrische, niet aan bomen gebonden, bladmossen. De veranderingen in de epifytenflora worden hieronder besproken binnen thema s nitrofyten, acidofyten, schaduwminnende soorten, klimaatsverandering en Rode Lijstsoorten. kaart.. Het aantal gevonden soorten per kilometerhok in 000 Tabel. Enkele statistische gegevens per terreindeel (zone) in een zuid-noord opdeling van het terrein. De percentages voor een zone hebben betrekking op soortvoorkomens (= som (aantal opnamen van een soort) over alle soorten uit betr. groep, gedeeld door som (aantal opnamen van een soort) over alle soorten); een zone is aangegeven met de zuidelijke begrenzing ervan (Y-waarde van de Amersfoort-coördinaat, zie kaart ) zone aantal opnamen % acidofyten % nitrofyten % zeldzame soorten % toxitolerante soorten % luchtverontr. gevoelige soorten 0 0,, 0,, 0 0 0,, 0 0,,0 00 0,, - -

10 . nitrofyten In het gehele terrein zijn nitrofyten (stikstofminnende epifyten) toegenomen. Wel is de toename grotendeels beperkt tot de bomen in het open duin, waar het percentage nitrofyten is verdubbeld (zie kaart -, tabel en fig. ) kaart. Verschil in gemiddelde abundantie van nitrofyten tussen en 0 kaart. Verschil in gemiddelde abundantie van nitrofyten tussen 000 en kaart. Verschil in gemiddelde abundantie van nitrofyten tussen 000 en 0 Tabel. Voorkomen van nitrofyten per terreintype. Weergegeven is de gesommeerde abundanties van nitrofyten in de opnamen, als percentage van de totale som van abundanties Biotoop % abundantie nitrofyten 0 % abundantie nitrofyten % abundantie nitrofyten 000 open duin langs pad in bos De oorzaak hiervan is enerzijds de afname van zure depositie, anderzijds de toename van ammoniakdepositie uit de landbouw in de periode (van Herk 00b). Een van de belangrijke redenen om aan te nemen dat de ammoniakdepositie nog steeds licht toeneemt is de waargenomen nieuwvestiging van nitrofyten. De zure depositie heeft tien jaar geleden al z'n sterktste afname gehad. Ook de afname van acidofyten waarvan bekend is dat ze erg gevoelig zijn voor zure depositie (Platismatia, Cetraria) is een bewijs voor de toegenomen ammoniakdepositie. Een kenmerkende soort die reageert op een verhoogd voedselaanbod is Xanthoria parietina, die in 000 twee keer zo vaak is gevonden als in 0. In fig. is de toename in abundantie van deze soort weergegeven

11 .00 fig.. Voorkomen van de nitrofyt Xanthoria parietina per groeiplaats in 0, en 000 gem. abundantie in open veld langs pad in bos Landelijk gezien nemen nitrofyten nog steeds toe. Een deel van de nieuwe vestigingen van nitrofyten in het Noord-Hollands Duinreservaat kan worden verklaard door sporendruk van andere delen van het land. Daarnaast dringt door de afgenomen concentratie zuren in de lucht (met name zwaveldioxide) de ammoniak vanuit landbouwgebieden aangrenzend aan het duin verder door in het duingebied, met name op plaatsen waar de binnenduinrandbossen erg smal zijn. Bos is in staat om veel ammoniak uit de lucht te filteren; ook uit stedelijk gebied komt geen ammoniak vrij. Door de toegenomen basische, voedselrijke neerslag krijgen nitrofyten ook een kans, met name op vrijstaande bomen, omdat die in tegenstelling tot bosbomen het meest aan ammoniakrijke lucht staan blootgesteld. Ammoniakdepositie veroorzaakt ook verruiging van duin- en bosvegetaties. - -

12 . acidofyten In het gehele terrein, en in alle vegetatietypen, zijn acidofyten (zuurminnende epifyten) afgenomen (zie kaarten, en en tabel ) kaart. Verschil in gemiddelde abundantie van acidofyten tussen en 0 kaart. Verschil in gemiddelde abundantie van acidofyten tussen 000 en kaart. Verschil in gemiddelde abundantie van acidofyten tussen 000 en 0 Tabel. Voorkomen van acidofyten per terreintype. Weergegeven is de gesommeerde abundanties van acidofyten in de opnamen, als percentage van de totale som van abundanties Biotoop % abundantie acidofyten 0 % abundantie acidofyten % abundantie acidofyten 000 open duin 0 langs pad in bos Voor een belangrijk deel is de oorzaak hiervan de sterke afname van de toxitolerante acidofyt Lecanora conizaeoides (zie fig. ), een van de weinige soorten die positief reageerde op zure depositie. Door toename van ammoniakdepositie zijn ook andere -niet toxitolerante- acidofyten afgenomen. Kenmerkend voor de trends van beide soorten luchtvervuiling zijn de acidofyten Evernia prunastri en Hypogymnia physodes: deze soorten namen in nog toe door afname van depositie van zwaveldioxide, maar zijn in 000 sterk afgenomen door de toegenomen ammoniakdepositie, die een ontzuring (verhoging van de ph) van de - -

13 boomschors bewerkstelligt. Daarnaast zijn veel acidofyten soorten die op lichtrijke plaatsen groeien, bijvoorbeeld vrijstaande bomen of scheve bosbomen. fig.. Voorkomen van de acidofyt Lecanora conizaeoides per groeiplaats in 0, en 000 gem. abundantie in open veld langs pad in bos fig.. Voorkomen van de acidofyt Evernia prunastri per groeiplaats in 0, en 000 gem. abundantie in open veld langs pad in bos. schaduwsoorten In de periode -000 is een aantal soorten van schaduwomstandigheden in open duin bij paden langs bosranden enigszins toegenomen (tabel ). Tabel. Voorkomen van schaduwsoorten per terreintype. Weergegeven zijn de gesommeerde abundanties van schaduwsoorten in de opnamen Biotoop Som abundanties 0 Som abundanties Som abundanties 000 open duin 0 langs pad in bos 00 Deels is de oorzaak hiervan verruiging van plaatsen waar vrijstaande bomen staan, door het oprukken van struweel en hoge ruigtekruiden vanuit het bos en door overhangende takken van bomen in de bosrand. - -

14 Deze verruiging is een gevolg van een natuurlijker bosbeheer. Hoewel er door de verruiging meer soorten zijn gevonden, zijn lichtafhankelijke soorten van bosranden of lichtrijke plaatsen in bossen, zoals Cetraria chlorophylla, Platismatia glauca en Zygodon viridissimus sterk afgenomen of zelfs verdwenen.. klimaatsverandering Met name epifytische korstmossen reageren door hun gevoeligheid zeer snel op veranderingen in het milieu, en zijn daardoor bij uitstek graadmeters voor zulke veranderingen. Dat is nu ook gebleken, nu ze als eerste soortengroep in Nederland significant reageren op de effecten van klimaatsverandering. Deze trend is in het NHD goed te zien: een groot aantal zuidelijke soorten (zie tabel en, o.a. Opegrapha's, Dimerella, Porina) is sinds de laatste periode sterk toegenomen, zonder dat hiervoor een verklaring in termen van luchtvervuiling is te geven. Gelijktijdig zijn bijna alle noordelijke elementen (o.a. Cetraria's en Platismatia) achteruitgegaan of zelfs verdwenen. Tabel. Voorbeelden van soorten die zijn toegenomen door klimaatsverandering (alleen soorten en aantallen uit meetpunten die in beide jaren zijn bemonsterd) soort zuidelijke/noordelijke soort Anisomeridium polypori Z Arthonia spadicea Z Caloplaca obscurella Z 0 Chrysotrix candelaris Z 0 Dimerella pineti Z Opegrapha ochrocheila Z 0 Cetraria chlorophylla N 0 Cetraria pinastri N 0 Ochrolechia subviridis N 0 Tabel. Verandering in soortensamenstelling van de in 0, en 000 opgenomen punten in relatie tot de geografische verspreiding van de soorten verandering sinds 0 zuidelijk indifferent noordelijk nieuw beschreven voor de wetenschap nieuw gevonden 0 meer dan 00% toegenomen % toegenomen 0 0 afgenomen 0 0 verdwenen 0. Rode Lijst-soorten In is de Rode Lijst korstmossen verschenen (Aptroot et al. ). Voor blad- en levermossen dateert de officiële lijst uit. Een nieuwe Rode Lijst is nog niet verschenen, wel is er reeds een voorstel voor een Rode Lijst mossen gepubliceerd (Siebel et al. 00). Opvallend is dat in deze nieuwe Rode Lijst een aantal epifytische soorten is verdwenen: o.a. Ulota's, Orthotrichum speciosum, Frullania dilatata, Metzgeria furcata. Volgens de auteurs van de nieuwe Rode Lijst komt dit door het spectaculaire herstel van deze soorten in de afgelopen tien jaar. In het onderstaande overzicht is voor de mossen uitgegaan van het voorstel voor de nieuwe lijst (Siebel et al. 00). De volgende Rode Lijst-soorten zijn sinds verdwenen uit de opnamen: Bacidia arceutina, Caloplaca - -

15 luteoalba, Cetraria chlorophylla, Normandina acroglypta, Cetraria pinastri en Physcia aipolia. De eerste twee soorten zijn uitsluitend verdwenen door kap van enkele oude iepen. Caloplaca luteoalba is hiervan de meest bedreigde soort: hiervan zijn nog slechts twee bekende vindplaatsen in Nederland, beide op oude iepen. Een andere Rode Lijst-soort is weer teruggevonden: Ramalina fraxinea werd op een jonge iep bij Castricum gevonden. Deze soort groeide vroeger op oude iepen. Wellicht komen de hiervoor genoemde verdwenen soorten van oude iepen over enkele jaren weer terug op jonge iepen. Een aantal zeldzame Opegrapha s (O. vermicellifera, O. ochrocheila) gaat ook vooruit, wat samenhangt met een verhoogd aanbod aan vochtige of beschaduwde groeiplaatsen. In tabel staan de Rode Lijst-soorten van de monsterpunten die in de jaren 0, en 000 zijn opgenomen. Tabel. Voorkomen van Rode Lijst-soorten per jaar (over de opnamepunten die in de jaren 0, en 000 zijn gedaan) Naam RL categorie Rinodina efflorescens Gevoelig Isothecium alopecuroides Kwetsbaar 0 0 Tortula laevipila Kwetsbaar Platismatia glauca Kwetsbaar Usnea subfloridana Kwetsbaar Calicium viride Kwetsbaar Lecanora aitema Kwetsbaar Enterographa crassa Kwetsbaar Opegrapha vermicellifera Kwetsbaar 0 0 Ramalina fraxinea Bedreigd 0 Physconia perisidiosa Bedreigd 0 Cetraria chlorophylla Bedreigd 0 Physcia aipolia Bedreigd 0 Bacidia rubella Bedreigd Graphis scripta Bedreigd Pertusaria hymenea Bedreigd 0 0 Ochrolechia subviridis Bedreigd 0 0 Lecanora argentata Bedreigd Bacidia arceutina Bedreigd 0 Opegrapha varia Bedreigd 0 0 Usnea fulvoreagens Bedreigd 0 0 Chrysothrix candelaris Bedreigd 0 0 Arthonia pruinata Bedreigd 0 0 Normandina acroglypta Ernstig bedreigd 0 Cetraria pinastri Ernstig bedreigd 0 0 totaal 0 Op sommige boomsoorten is de kans op het voorkomen van Rode Lijst-soorten groter dan op andere soorten. De boomsoort met relatief de meeste Rode Lijst-soorten is de iep; gemiddeld werd hierop in 000 één Rode Lijst-soort per opname gevonden, tegenover bijv. gemiddeld 0, op eik en 0, op populier. Om die reden is het jammer dat door de iepziektebestrijding zoveel iepen samen met de bijzondere epifyten verdwijnen: in 0 zijn er 0 opnamen op iepen gemaakt; in 000 waren er nog maar opnamen op iepen, een achteruitgang van 0%. - -

16 . Betekenis van het Duinreservaat voor epifytische mossen en korstmossen Het Noord-Hollands Duinreservaat en met name het terreindeel bij en staat al vele jaren bekend als een van de plaatsen met de rijkste epifytenflora in Nederland (Aptroot, Barkman ). De verklaring hiervoor ligt in de combinatie van relatief goede omstandigheden door een lage mate van luchtverontreiniging in de jaren 0-0, en oude bossen met een vrij open structuur De weinige nog aanwezige vrijstaande oude iepen zijn inmiddels bijna uniek en er rust een grote verantwoordelijkheid op de beheerder voor deze cultuur- en natuurhistorisch belangrijke monumenten. Van het korstmos Rinodina efflorescens liggen bijna alle vindplaatsen in Nederland in het Noord-Hollands Duinreservaat: dit is een onopvallende soort die op een aantal zeer oude eiken in het erbos en bij Heemskerk groeit. De korstmosvegetaties in het erbos zijn uniek, en worden gekenmerkt door grote hoeveelheden Parmelia caperata die de oude, kromme eiken soms geheel kunnen bedekken. Uniek voor het duingebied zijn de epifytenvegetaties van zure en neutrale schors, waarin de soorten Parmelia sulcata, Evernia prunastri en Hypogymnia physodes domineren. In grote delen van Noord-Holland gaan deze vegetatietypen sterk achteruit door de hoge ammoniakbelasting en worden dan vervangen door nitrofytengezelschappen met Xanthoria s en Physcia s als dominante soorten. - -

17 Suggesties voor het beheer. Scheve bomen De meeste bijzondere epifyten in het gebied hebben relatief veel licht nodig. Bomen langs bosranden zijn dus vooral rijk aan korstmossen als ze ofwel vrij ver van de bosrand verwijderd zijn ofwel scheef staan, zodat de boomkroon geen schaduw op de boomstam werpt. Scheve bomen, ook in bossen, dienen gespaard te worden. Scheve bomen zijn door het vermogen het kronendek in het bos te openen vaak ook voor vogels en kruiden van belang. In bossen die naar een natuurlijke situatie worden omgevormd, geven scheve bomen tevens een bijdrage aan het wilde aspect van het bos.. Een open bosrandstructuur Veel lichtafhankelijke acidofyten kunnen door de hoge ammoniakdepositie alleen nog langs bosranden overleven. Een open structuur van de bosranden is dan noodzakelijk. Vrijstaande, scheve of oude bomen langs paden langs of in bossen moeten in het beheer worden gespaard en vrijgehouden worden van oprukkend struweel. - -

18 Voorstel voor voortzetting monitoring Gezien de sterke veranderingen in de epifytenflora gedurende de laatste jaren is het aan te bevelen dit onderzoek in 00 opnieuw uit te voeren. Met name epifytische korstmossen reageren door hun gevoeligheid zeer snel op veranderingen in het milieu en zijn daardoor bij uitstek graadmeters voor zulke veranderingen. Het aantal meetpunten kan in een volgende ronde nog iets verder worden gereduceerd door ernstig verruigde opnamepunten en opnamepunten met iepen te laten vervallen. Wel wordt aanbevolen om punten die al meerdere malen zijn opgenomen zoveel mogelijk te blijven volgen. Net als in en 000 kunnen bomen met bijzondere epifyten (zoals Rode Lijst-soorten) die tijdens het veldwerk worden gevonden aan het meetnet worden toegevoegd. De verhouding eik/populier moet zoveel mogelijk in stand worden gehouden. Hoewel veel populieren (inclusief abelen) in slechte staat verkeren, is toch een flink aantal soorten hieraan gebonden, zoals Caloplaca obscurella, Opegrapha s en Zygodon viridissimus. In de periode zijn voor elk meetpunt dezelfde veldformulieren gebruikt. Het strekt tot aanbeveling de bijschriften en situatieschetsen op de formulieren in een computerbestand te bewaren, zodat bij een volgende inventarisatieronde nieuwe formulieren gebruikt kunnen worden. - -

19 Referenties Aptroot, A.,. De lichenologische najaarsexcursie naar en. Buxbaumiella : -. Aptroot, A., 0. Biomonitoring met epifyten in het Noord-Hollands Duinreservaat. Rapport NV PWN. Aptroot, A.,. Biomonitoring met epifyten in het Noord-Hollands Duinreservaat. Rapport NV PWN. Aptroot, A., van Herk, C.M., van den Boom, P.P.G, Spier, J.L. & van Dobben, H.F.,. Rode Lijst van Nederland korstmossen. Basisrapport. Buxbaumiella. Aptroot, A., van Dobben, H.F., van Herk, C.M. & van Ommering, G.,. Bedreigde en kwetsbare korstmossen in Nederland. Toelichting op de Rode Lijst. IKC Natuurbeheer, Wageningen Aptroot, A., van Herk, C.M., Sparrius, L.B. & van den Boom, P.P.G.,. Checklist van de Nederlandse lichenen en lichenicole fungi. Buxbaumiella 0(): -. Barkman, J.J.,. Phytosociology and ecology of cryptogamic epiphytes. Van Gorcum, Assen. Dirkse, G., During, H. & Siebel, H.N.,. Standaardlijst van de Nederlandse blad-, lever- en hauwmossen. Buxbaumiella 0(). van Herk, C.M., 00a. Monitoring van ammoniak met korstmossen in Overijssel. Rapport LON, Soest. van Herk, C. M., 00b. Bark ph and susceptibility to toxic air pollutants as independent causes of changes in epiphytic lichen composition in space and time. Lichenologist (): - Siebel, H.N., van Tooren, B.F., van Melick, H.M.H., Bouman, A.C., During, H.J. & van Dort, K.W., 00. Bedreigde en kwetsbare mossen in Nederland. Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst. Buxbaumiella :- - -

20 Bijlagen - 0 -

21 Bijlage A. Tijdens de monitoring vastgestelde soorten met een speciale status: acidofyt, nitrofyt, schaduwsoort, zeldzame soort en/of Rode lijstsoort naam acido-/nitrofyt schaduw zeldzaam rode lijst naam acido-/nitrofyt schaduw zeldzaam rode lijst mossen korstmossen Anomodon viticulosus Z Sterk bedreigd Anisomeridium polypori S Aulacomnium androgynum A S Arthonia muscigena Z Campylopus flexuosus A Arthonia pruinata Z Bedreigd Campylopus introflexus A Arthonia spadicea S Dicranella heteromalla A Bacidia arceutina Z Bedreigd Dicranum scoparium A Bacidia arnoldiana S Frullania dilatata Bedreigd Bacidia assulata Z Grimmia pulvinata N Bacidia incompta Z Bedreigd Homalia trichomanoides Z Bedreigd Bacidia phacodes Z Ernstig bedreigd Homalothecium sericeum N Z Bacidia rubella Z Bedreigd Isothecium alopecuroides Z Bedreigd Buellia punctata N Lepidozia reptans A Calicium viride A S Z Kwetsbaar Leucobryum glaucum A Caloplaca citrina N Metzgeria furcata Bedreigd Caloplaca flavorubescens Z Verdwenen uit Nederland Orthodontium lineare A Caloplaca luteoalba Z Bedreigd Orthotrichum affine N Caloplaca phlogina N Orthotrichum diaphanum N Candelaria concolor N Orthotrichum speciosum Met uitsterven bedreigd Candelariella aurella N Plagiothecium curvifolium A Candelariella reflexa N Plagiothecium dent. var. dent. A Candelariella vitellina N Plagiothecium laetum A Candelariella xanthostigma N Plagiothecium nemorale A Catillaria nigroclavata Z Ernstig bedreigd Polytrichum commune A Cetraria chlorophylla A Z Bedreigd Polytrichum formosum A Cetraria pinastri A Z Ernstig bedreigd Porella platyphylla Z Sterk bedreigd Chaenotheca ferruginea A S Radula complanata Z Bedreigd Chaenotheca trichialis A S Thamnobryum alopecurum Z Chrysothrix candelaris A S Z Bedreigd Tortula laevipila N Bedreigd Cladonia chlorophaea A Tortula muralis N Cladonia coniocraea S Ulota bruchii Z Bedreigd Cladonia fimbriata A Ulota crispa Sterk bedreigd Cladonia glauca A S Ulota phyllantha Z Bedreigd Cladonia ochrochlora A S Cliostomum griffithii A Dimerella pineti S Enterographa crassa Z Kwetsbaar Evernia prunastri A Fellhanera ochracea S Categorie onbekend Graphis scripta Z Bedreigd Gyalideopsis anastomosans A S Haematomma ochroleucum A Hyperphyscia adglutinata N Hypocenomyce scalaris A Hypogymnia physodes A Hypogymnia tubulosa A Lecanora aitema A Kwetsbaar Lecanora argentata A Z Bedreigd Lecanora conizaeoides A Lecanora dispersa N Lecanora pulicaris A Lepraria incana S Micarea denigrata A Micarea melaena Z Micarea prasina S Mycoporum quercus A Normandina acroglypta Z Ernstig bedreigd Ochrolechia androgyna A Z Ochrolechia microstictoides A S Z Ochrolechia subviridis A Z Bedreigd Opegrapha herbarum S Opegrapha ochrocheila S Z Opegrapha rufescens S Opegrapha varia S Z Bedreigd Opegrapha vermicellifera S Z Kwetsbaar Parmelia saxatilis A Parmeliopsis ambigua A Pertusaria amara A Pertusaria coccodes A Pertusaria hymenea A Z Bedreigd Pertusaria leioplaca A Z Pertusaria pertusa A Phaeophyscia orbicularis N Physcia adscendens N Physcia aipolia N Z Bedreigd Physcia caesia N Physcia dubia N Physcia stellaris N Z Physcia tenella N Physconia distorta Z Kwetsbaar Physconia perisidiosa Z Bedreigd Placynthiella icmalea A Platismatia glauca A Z Kwetsbaar Pseudevernia furfuracea A Ramalina fraxinea Z Bedreigd Ramalina lacera Z Bedreigd Rinodina efflorescens Z Gevoelig Schismatomma decolorans S Strangospora pinicola A Taeniolella delitata Z Trapeliopsis flexuosa A Trapeliopsis granulosa A Usnea fulvoreagens Z Bedreigd Usnea subfloridana Z Kwetsbaar Xanthoria calcicola N Xanthoria candelaria N Xanthoria parietina N Xanthoria polycarpa N

22 Bijlage B. Presentie en abundantiesom van alle vastgestelde soorten, per jaar, over alle meetpunten Code Soortnaam presentie abundantiesom mossen E+0 Amblystegium serpens E+0 Anomodon viticulosus E+0 Aulacomnium androgynum E+0 Brachythecium populeum E+0 Brachythecium rutabulum E+0 Brachythecium velutinum 0 0 E+0 Bryum capillare s.l. 0 E+0 Campylopus flexuosus E+0 Campylopus introflexus E+0 Cephaloziella divaricata E+0 Ceratodon purpureus E+0 Dicranella heteromalla E+0 Dicranoweisia cirrata E+0 Dicranum scoparium 0 E+0 Eurhynchium hians E+0 Eurhynchium praelongum E+0 Eurhynchium striatum E+0 Frullania dilatata E+0 Grimmia pulvinata E+0 Homalia trichomanoides E+0 Homalothecium sericeum 0 E+0 Hypnum cupressiforme E+0 Hypnum jutlandicum E+0 Isothecium alopecuroides E+0 Isothecium myosuroides E+0 Lepidozia reptans E+0 Leucobryum glaucum E+0 Lophocolea bidentata E+0 Lophocolea heterophylla 0 E+0 Metzgeria furcata 0 E+0 Mnium hornum E+0 Orthodontium lineare E+0 Orthotrichum affine 0 E+0 Orthotrichum diaphanum 0 E+0 Orthotrichum speciosum E+0 Plagiomnium affine E+0 Plagiomnium undulatum E+0 Plagiothecium curvifolium E+0 Plagiothecium dent. var. dent E+0 Plagiothecium laetum E+0 Plagiothecium nemorale E+0 Pohlia nutans E+0 Polytrichum commune E+0 Polytrichum formosum E+0 Porella platyphylla E+0 Pseudoscleropodium purum E+0 Radula complanata E+0 Rhynchostegium confertum E+0 Thamnobryum alopecurum E+0 Tortula laevipila 0 E+0 Tortula muralis E+0 Tortula ruralis var. ruraliform E+0 Tortula subulata E+0 Ulota bruchii 0 E+0 Ulota crispa E+0 Ulota phyllantha E+0 Zygodon virid. var. virid. 00

23 Code Soortnaam presentie abundantiesom korstmossen E+0 Anisomeridium polypori 0 E+0 Arthonia muscigena E+0 Arthonia pruinata E+0 Arthonia radiata 0 E+0 Arthonia spadicea 0 E+0 Arthopyrenia punctiformis E+0 Bacidia arceutina E+0 Bacidia arnoldiana E+0 Bacidia delicata E+0 Bacidia incompta E+0 Bacidia neosquamulosa E+0 Bacidia phacodes E+0 Bacidia rubella E+0 Buellia griseovirens 0 E+0 Buellia punctata E+0 Calicium viride E+0 Caloplaca citrina 0 E+0 Caloplaca flavocitrina E+0 Caloplaca holocarpa E+0 Caloplaca luteoalba E+0 Caloplaca obscurella E+0 Candelaria concolor E+0 Candelariella E+0 Candelariella aurella E+0 Candelariella reflexa E+0 Candelariella vitellina 0 0 E+0 Candelariella xanthostigma E+0 Catillaria nigroclavata E+0 Cetraria chlorophylla 0 E+0 Cetraria pinastri E+0 Chaenotheca ferruginea E+0 Chaenotheca trichialis E+0 Chrysothrix candelaris E+0 Cladonia chlorophaea 0 E+0 Cladonia coniocraea E+0 Cladonia fimbriata 0 E+0 Cladonia furcata ssp. furcata E+0 Cladonia glauca E+0 Cladonia humilis E+0 Cladonia macilenta E+0 Cladonia ramulosa E+0 Cladonia rangiformis E+0 Cladonia subulata E+0 Cliostomum griffithii E+0 Dimerella pineti 0 E+0 Diploicia canescens 0 E+0 Enterographa crassa E+0 Evernia prunastri 0 0 E+0 Fellhanera ochracea E+0 Fellhanera viridisorediata E+0 Graphis scripta 0 0 E+0 Gyalideopsis anastomosans E+0 Haematomma ochroleucum E+0 Hyperphyscia adglutinata E+0 Hypocenomyce scalaris E+0 Hypogymnia physodes E+0 Hypogymnia tubulosa 0

24 Code Soortnaam presentie abundantiesom E+0 Lecania cyrtella 0 E+0 Lecanora aitema E+0 Lecanora argentata 0 E+0 Lecanora carpinea E+0 Lecanora chlarotera E+0 Lecanora compallens E+0 Lecanora conizaeoides E+0 Lecanora dispersa 0 E+0 Lecanora expallens 0 E+0 Lecanora hageni E+0 Lecanora pulicaris E+0 Lecanora saligna E+0 Lecanora symmicta E+0 Lecidella elaeochroma 0 0 E+0 Lecidella scabra E+0 Lepraria incana E+0 Lepraria lobificans E+0 Leproloma vouauxii 0 E+0 Macentina stigonemoides E+0 Micarea denigrata E+0 Micarea melaena E+0 Micarea nitschkeana 0 E+0 Micarea prasina E+0 Mycoporum quercus 0 E+0 Normandina acroglypta E+0 Ochrolechia androgyna E+0 Ochrolechia microstictoides E+0 Ochrolechia subviridis E+0 Opegrapha E+0 Opegrapha atra E+0 Opegrapha herbarum E+0 Opegrapha niveoatra E+0 Opegrapha ochrocheila E+0 Opegrapha rufescens E+0 Opegrapha varia 0 E+0 Opegrapha vermicellifera E+0 Opegrapha vulgata E+0 Parmelia acetabulum 0 E+0 Parmelia caperata E+0 Parmelia exasperatula E+0 Parmelia glabratula E+0 Parmelia perlata 0 E+0 Parmelia revoluta E+0 Parmelia saxatilis E+0 Parmelia soredians E+0 Parmelia subaurifera E+0 Parmelia subrudecta E+0 Parmelia subrudecta s.l. 0 E+0 Parmelia sulcata E+0 Parmelia ulophylla E+0 Parmeliopsis ambigua E+0 Pertusaria albescens E+0 Pertusaria amara E+0 Pertusaria coccodes E+0 Pertusaria hymenea E+0 Pertusaria leioplaca E+0 Pertusaria pertusa E+0 Phaeophyscia orbicularis E+0 Phlyctis argena E+0 Physcia adscendens 0 E+0 Physcia aipolia

25 Code Soortnaam presentie abundantiesom E+0 Physcia caesia E+0 Physcia dubia E+0 Physcia stellaris E+0 Physcia tenella E+0 Physconia distorta E+0 Physconia grisea E+0 Physconia perisidiosa E+0 Placynthiella icmalea 0 E+0 Platismatia glauca E+0 Porina aenea E+0 Pseudevernia furfuracea E+0 Pyrrhospora quernea 0 E+0 Ramalina farinacea 0 0 E+0 Ramalina fastigiata E+0 Ramalina fraxinea E+0 Ramalina lacera E+0 Rinodina efflorescens 0 E+0 Rinodina exigua E+0 Rinodina gennarii E+0 Rinodina pityrea E+0 Schismatomma decolorans E+0 Scoliciosporum gallurae E+0 Strangospora pinicola E+0 Taeniolella delicata E+0 Trapeliopsis flexuosa E+0 Trapeliopsis granulosa 0 E+0 Usnea fulvoreagens E+0 Usnea subfloridana E+0 Usnea wasmuthii E+0 Xanthoria calcicola E+0 Xanthoria candelaria E+0 Xanthoria parietina 0 E+0 Xanthoria polycarpa E+0 Xanthoriicola physciae

26 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Amblystegium serpens 000 Aulacomnium androgynum 000 Brachythecium rutabulum 000 Brachythecium velutinum 000 Bryum capillare s.l. 000 Campylopus introflexus 000

27 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Cephaloziella divaricata 000 Ceratodon purpureus 000 Dicranella heteromalla 000 Dicranoweisia cirrata 000 Dicranum scoparium 000 Eurhynchium praelongum 000

28 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Eurhynchium striatum 000 Frullania dilatata 000 Grimmia pulvinata Homalothecium sericeum 000 Hypnum cupressiforme 000 Hypnum jutlandicum 000

29 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Isothecium myosuroides 000 Lepidozia reptans 000 Leucobryum glaucum Lophocolea bidentata 000 Lophocolea heterophylla 000 Metzgeria furcata 000

30 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Mnium hornum 000 Orthodontium lineare 000 Orthotrichum affine 000 Orthotrichum diaphanum 000 Plagiomnium affine 000 Plagiomnium undulatum 000

31 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Plagiothecium curvifolium 000 Plagiothecium laetum 000 Plagiothecium nemorale 000 Pohlia nutans 000 Polytrichum commune 000 Polytrichum formosum 000

32 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Pseudoscleropodium purum 000 Rhynchostegium confertum 000 Tortula laevipila 000 Tortula muralis 000 Ulota bruchii 000 Ulota crispa 000

33 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Ulota phyllantha 000 Zygodon viridissimus var. viridissimus 000

34 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Anisomeridium polypori 000 Arthonia muscigena 000 Arthonia pruinata 000 Arthonia radiata 000 Arthonia spadicea 000 Arthopyrenia punctiformis 000

35 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Bacidia arnoldiana 000 Bacidia delicata 000 Bacidia neosquamulosa Bacidia rubella 000 Buellia griseovirens 000 Buellia punctata 000

36 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Calicium viride 000 Caloplaca citrina 000 Caloplaca flavocitrina 000 Caloplaca obscurella 000 Candelaria concolor 000 Candelariella aurella 000

37 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Candelariella reflexa 000 Candelariella vitellina 000 Candelariella xanthostigma 000 Chaenotheca ferruginea 000 Chaenotheca trichialis 000 Chrysothrix candelaris 000

38 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Cladonia chlorophaea 000 Cladonia coniocraea 000 Cladonia fimbriata 000 Cladonia glauca 000 Cladonia humilis 000 Cladonia macilenta 000

39 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Cladonia ramulosa 000 Cliostomum griffithii 000 Dimerella pineti 000 Diploicia canescens 000 Enterographa crassa 000 Evernia prunastri 000

40 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Fellhanera ochracea 000 Fellhanera viridisorediata 000 Graphis scripta 000 Gyalideopsis anastomosans 000 Hyperphyscia adglutinata 000 Hypocenomyce scalaris 000

41 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Hypogymnia physodes 000 Hypogymnia tubulosa 000 Lecania cyrtella 000 Lecanora aitema 000 Lecanora argentata 000 Lecanora carpinea 000

42 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Lecanora chlarotera 000 Lecanora compallens 000 Lecanora conizaeoides Lecanora dispersa 000 Lecanora expallens 000 Lecanora hageni 000

43 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Lecanora symmicta 000 Lecidella elaeochroma 000 Lecidella scabra Lepraria incana 000 Lepraria lobificans 000 Leproloma vouauxii 000

44 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Macentina stigonemoides 000 Micarea nitschkeana 000 Micarea prasina 000 Mycoporum quercus 000 Opegrapha atra 000 Opegrapha herbarum 000

45 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Opegrapha niveoatra 000 Opegrapha ochrocheila 000 Opegrapha varia 000 Opegrapha vermicellifera 000 Opegrapha vulgata 000 Parmelia acetabulum 000

46 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Parmelia caperata 000 Parmelia exasperatula 000 Parmelia glabratula 000 Parmelia perlata 000 Parmelia revoluta 000 Parmelia saxatilis 000

47 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) 0 Parmelia soredians 000 Parmelia subaurifera 000 Parmelia subrudecta Parmelia sulcata 000 Parmelia ulophylla 000 Pertusaria amara 000

48 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Pertusaria coccodes 000 Pertusaria leioplaca 000 Pertusaria pertusa 000 Phaeophyscia orbicularis 000 Phlyctis argena 000 Physcia adscendens 000

49 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Physcia caesia 000 Physcia tenella 000 Physconia grisea 000 Physconia perisidiosa 000 Placynthiella icmalea 000 Platismatia glauca 000

50 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Porina aenea 000 Pseudevernia furfuracea 000 Pyrrhospora quernea 000 Ramalina farinacea 000 Ramalina fastigiata 000 Ramalina fraxinea 000

51 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Ramalina lacera 000 Rinodina efflorescens 000 Rinodina exigua 000 Rinodina pityrea 000 Schismatomma decolorans 000 Scoliciosporum gallurae 000

52 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Trapeliopsis flexuosa 000 Trapeliopsis granulosa 000 Usnea fulvoreagens 000 Usnea subfloridana 000 Usnea wasmuthii 000 Xanthoria candelaria 000

53 Bijlage C. Verspreiding van de in 000 in het NHD gevonden soorten (met aantal registraties per km-hok) Xanthoria parietina 000 Xanthoria polycarpa 000 Xanthoriicola physciae 000