De afgeronde vuurstenen artefacten van Swifterbant (Fl.). Vuurmakers, boren of toch iets anders?

Transcriptie

1 De afgeronde vuurstenen artefacten van Swifterbant (Fl.). Vuurmakers, boren of toch iets anders? Izabel Devriendt 1 De aanleiding van dit artikel In het kader van het proefschrift van de auteur worden alle lithische artefacten van de neolithische en mesolithische vindplaatsen te Swifterbant bestudeerd. Tijdens dit onderzoek zijn reeds enkele artefacttypen aan het licht gekomen waarvan snel bleek dat de interpretatie niet eenduidig is. Eén van die typen zijn vuurstenen artefacten waarvan één of beide uiteinden een duidelijke, macroscopisch zichtbare afronding vertoont. Uit gebruikssporenanalyses blijkt dat de interpretatie niet zo vanzelfsprekend is. Deze studie gaat op zoek naar enkele mogelijke verklaringen en vormt eveneens de inleiding op twee andere bijdragen in deze bundel (Woltinge et al. en Van Gijn).De drie artikelen vormen het begin van een vervolgonderzoek waarin de verschillende visies met elkaar geconfronteerd zullen worden. Daarbij worden ondermeer archeologische experimenten en uitvoeriger microscopisch onderzoek ingezet. De Swifterbantcultuur Het Nieuwe Swifterbant Project (Raemaekers et al., 2005) omvat onder meer promotieonderzoek van de auteur dat als doel heeft alle lithische artefacten van de vindplaats Swifterbant te (her)analyseren en te publiceren. Het is tijdens dit onderzoek dat de hier besproken artefacten aan het licht kwamen. In het kort kan de Swifterbantcultuur beschreven worden als een laat-mesolithische en vroeg-neolithische traditie. Tussen 5000 en 3400 v.chr. worden nieuwe elementen geïntroduceerd; eerst aardewerk met zijn typische S-profiel, later veeteelt en daarna akkerbouw maar ook maalstenen, gepolijste bijlen en barnstenen ornamenten (e.g. Raemaekers, 2005; Devriendt, in voorb.). Tot op de dag van vandaag is een twintigtal vindplaatsen bekend, verspreid over het grootste deel van Nederland, het noorden van België en het noordwesten van Duitsland, met de vindplaats nabij Swifterbant (waaraan de cultuur zijn naam dankt) als de bekendste. Het onderzoek nabij Swifterbant is begonnen met de vondst van een eerste stukje aardewerk in Tijdens het inpolderen van Oostelijk Flevoland ontdekte de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP) bij het graven van de perceelsloten al snel een getijdenlandschap met kreken, oeverwallen maar ook rivierduinen. Onomstotelijk bewijs van bewoning werd aangetroffen in de vorm van houtskool, aardewerk scherven en lithische artefacten. 2 Al snel besloot de RIJP tot opgraving over te gaan en in 1964 was de eerste werkput een feit. Later volgden nog meer opgravingen uitgevoerd door de RIJP (onder leiding van Van der Heide) en het Biologisch-Archeologisch Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen (BAI, onder leiding van Van der Waals). Ook andere instituten uit Utrecht, Amsterdam en zelfs Michigan en Wisconsin waren bij het onderzoek betrokken. Met min of meer regelmatige tussenpozen werden tot 1979 opgravingen uitgevoerd op de verschillende vindplaatsen binnen het 66

2 grote krekensysteem. Met de aanstelling van Raemaekers aan de universiteit van Groningen kreeg het Swifterbant onderzoek een nieuwe impuls. Alvorens over te gaan tot nieuwe opgravingen gaf een uitvoerige inventarisatie de lacunes aan in het oude onderzoek. Deze lacunes leidden tot nieuwe onderzoeksvragen die het focuspunt vormden van Het Nieuwe Swifterbant Project (Raemaekers et al., 2005). Eén van deze lacunes was het lithisch onderzoek. Daarom werd in 2004 besloten een promotieonderzoek op te starten met als doel alle vuurstenen en natuurstenen artefacten te (her)analyseren en publiceren. Het materiaal Tijdens het onderzoek werd al na enkele dagen een eerste artefact met afronding aangetroffen. Daarna werden meer vuurstenen werktuigen, afslagen of klingen gevonden met één of twee afgeronde uiteinden. Hoewel het onderzoek van het materiaal nog niet is afgerond, zijn er toch al ongeveer 50 van zulke stukken herkend; het is waarschijnlijk dat er nog meer aangetroffen zullen worden. De artefacten vertonen een duidelijke, macroscopisch zichtbare afronding op een proximaal of distaal uiteinde; soms is deze zelfs aanwezig op beide uiteinden. De randen en ribben van het artefact, de hoeken van breuken en slagvlakrestanten zijn niet meer scherp maar min of meer rond en glad. De afronding bedekt vaak zowel de dorsale als de ventrale zijde. Meestal zijn het klingen en in mindere mate afslagen die geen of weinig retouches of andere vormverandering ondergaan hebben. Een andere grondvorm, zoals kernrandstukken, vorstafslagen en zelfs een bikkelachtig artefact, komen slechts in beperkte mate voor. Enkele klingen vertonen retouches op beide randen nabij de punt, wat ze het uiterlijk geeft van boren. Maar is dit enkel een morfologische overeenkomst of zijn de afgeronde werktuigen inderdaad gebruikt in die functie? Om dit te beantwoorden werden veertien artefacten op gebruikssporen onderzocht. De verklaringen opgesomd Het gebruik van archeologische vuurstenen artefacten kan vastgesteld worden door gebruikssporenanalyse. Deze techniek houdt in dat de archeologische stukken onder een microscoop worden bekeken om zogenaamde gebruikssporen te identificeren. Gebruik laat immers sporen na op de werkrand van een artefact in de vorm van glans, krasjes, afsplinteringen en afronding. Deze slijtagesporen worden onder de microscoop bestudeerd met als doel hun specifieke eigenschappen en kenmerken te registreren en te definiëren. Om te bepalen welke activiteiten leiden tot welke sporen, worden archeologische experimenten verricht. Tijdens deze experimenten proberen onderzoekers de gedefinieerde sporen na te maken door verschillende activiteiten uit te voeren. Op die manier kan achterhaald worden welk gebruik tot welke specifieke glans of krassen leidt. Het is dus door analogie met recente, experimenteel geproduceerde stukken dat gebruik van archeologische stukken gedefinieerd wordt. In theorie klinkt dit goed, maar in de praktijk is het allemaal niet zo simpel en rechtlijnig. Zo zijn er niet altijd overeenkomsten tussen de archeologische en de experimentele gebruikssporen. Soms kunnen bepaalde sporen niet nagemaakt worden ongeacht de waaier aan activiteiten die men uitvoert. Het is ook mogelijk dat twee verschillende activiteiten dezelfde sporen opleveren. Daarbij mag men niet vergeten dat er mogelijk nog een hele reeks aan activiteiten bestaat die niet experimenteel uitgeprobeerd zijn. Tenslotte vormen de verschillende werkwijzen en de verscheidene types microscopen een extra obstakel. Al dit kan leiden tot uiteenlopende interpretaties die mogelijk aan de basis liggen van het hier besproken probleem. Naar analogie met experimentele stukken blijkt dat afronding van artefacten kan ont- 67

3 staan door verschillende vormen van gebruik. Zo vertonen schrabbers, mesjes en pijlpunten soms minimale (microscopische) afronding van de werkrand. Dit is vaak het gevolg van het schrapen of snijden van huiden. Bij pijlpunten wordt het afplatten van schachtdoornen langs een zachte steen in verband gebracht met schachting. Uit experimenten is zelfs gebleken dat bij het bewerken van huiden de toevoeging van oker of een andere minerale component zoals zand, kan leiden tot een extreme mate van afronding van het werktuig. Toch blijft deze vorm van afronding vermoedelijk beperkt zichtbaar voor het blote oog. Andere activiteiten resulteren in duidelijke, macroscopische zichtbare afronding. Zo kan men bijvoorbeeld vuur maken met de steen-op-steen methode die het gebruik van pyriet of marcasiet in combinatie met een vuurstenen artefact omvat. Vuurmakers of vuurslagen vertonen, naast een specifieke glans, parallelle krassen, afsplinteringen en fijne putjes, een macroscopische afronding (Stapert & Johansen, 1999). Deze ontstaat doordat het stof, dat vrijkomt bij het slaan op het pyriet, werkt als een soort schuurmiddel. Ook het doorboren van zachte steensoorten of aardewerk leidt tot dit verschijnsel, net als het verpulveren van zachte, minerale substanties. Uiteraard kan met een boor ook huid, been, gewei of hout doorboord worden. Al deze activiteiten leiden tot hun eigen specifieke glans, krassen en afronding (Niekus et al., 2002). Het begin van het onderzoek en het raadsel Om uitsluitsel te krijgen omtrent de aard van de activiteit waarvoor de afgeronde artefacten te Swifterbant gebruikt werden, is een gebruikssporenanalyse uitgevoerd. Eerst hebben Nieuwenhuis en Verbaas van het Laboratorium voor Artefactstudies (UvL) tien stukken onderzocht. Op mijn verzoek hebben later ook Woltinge en Stapert (RUG) dezelfde stukken bekeken, met toevoeging van vier nieuwe. Uiteindelijk hebben Wentink en Van Gijn, ook van het Laboratorium voor Artefactstudies, de tien originele stukken ook geanalyseerd. De conclusies waren opmerkelijk; de twee Groningse specialisten enerzijds, en de vier Leidse specialisten anderzijds kwamen tot een andere slotsom. Afgezien van één afgerond stuk, dat gebruikt is voor het doorboren van huid, interpreteert het Leidse team de afronding eerder als een soort voorbereiding of aanpassing aan schachting. Door toevoeging van water en een minerale component, bijvoorbeeld zand, zou bij het wrijven op een huid een afronding ontstaan die gelijkenis vertoont met die op de stukken van Swifterbant. De glans die op de uiteinden zichtbaar is, heeft namelijk kenmerken van zowel huid- als mineraalbewerking. De interpretatie als vuurmaker zou volgens hen niet stand houden omwille van het ontbreken van de typerende glans en putjes. Ook zouden de meeste stukken te dun en fijn zijn om er krachtig mee op pyriet te kunnen slaan en leidden experimenten met het wrijven van vuursteen niet tot deze gebruikssporen (mond. med. Van Gijn, 2008). Wel vertonen de meeste van de bestudeerde artefacten gebruikssporen op de randen. Deze ontstonden merendeels tijdens het bewerken van planten en in mindere mate door het bewerken van andere materialen zoals huid en hard hout (Van Gijn et al., 2007). Opmerkelijk is dat een artefact, dat Woltinge en Stapert omschrijven als een zeer waarschijnlijke vuurmaker, door Van Gijn en haar team als natuurlijk afgerond wordt beschouwd. Het Groningse team is daarentegen van mening dat het wel degelijk om afronding gaat als gevolg van werktuigelijk gebruik en dat deze niet in verband is te brengen met schachting of abrasie van het slagvlak voor het afslaan van klingen. In de meeste gevallen zou het zelfs gaan over het specifieke gebruik als vuurmaker. De vuurstenen zouden hun afronding verkrijgen door krachtig op pyriet 68

4 of marcasiet te wrijven om op die manier vonken te produceren. In het licht van de interpretatie van het Groningse team is het van belang te vermelden dat er op alle vindplaatsen te Swifterbant inderdaad één fragment van een marcasiet-knol is gevonden. Het betreft een klein fragment (19x14x6 mm) waarop sporen van gebruik, mogelijk als gevolg van verwering, niet zichtbaar zijn. Waar staan we? Archeologen, en met name vuursteenspecialisten, komen vaak in contact met vuurstenen of natuurstenen werktuigen. Om het gebruik daarvan vast te stellen en het type van uitgevoerde activiteit te achterhalen, zijn zij aangewezen op de kennis van gebruikssporenanalisten. Zo ook hier. Iedereen kan zich voorstellen dat de afgeronde vuurstenen artefacten van Swifterbant zichzelf niet hebben afgerond. Maar opmerkelijk genoeg kwamen beide teams van gebruikssporenanalisten tot een andere slotsom wat de oorzaak van de afronding betreft. Uiteraard zit je dan als vuursteenspecialist met een probleem; wie moet je geloven, wie heeft er gelijk? Of zitten ze er beide naast? Gebruikssporenanalyses zijn echter niet rechtlijnig. Het gaat namelijk om de interpretatie van slijtagesporen en dit kan meningsverschillen opleveren, zoals interpretaties dat zo vaak doen. Zowel de interpretatie als vuurmaker, als deze van aanpassing aan schachting klinken een leek geloofwaardig in de oren. Toch kan men zich inbeelden dat de vijftigtal tot nu toe gevonden stukken niet enkel het resultaat zijn van deze processen. De verscheidenheid aan gebruikte grondvormen is opvallend; zowel klingen, afslagen, kernrandstukken, boren en andere werktuigen en een enkele vorstafslag hebben een macroscopisch zichtbare afronding op één of beide uiteinden. De artefacten vertonen eveneens een tamelijk grote vormvariëteit: kleine afslagen en fijne klingetjes, maar ook dikkere, massievere stukken zijn aangewend. Deze diversiteit kan een waaier aan activiteiten beduiden. Zo blijkt op zijn minst één afgerond stuk gebruikt te zijn voor het doorboren van huid. Ook doorboren van aardewerk en zachte steensoorten of het verpulveren van een zachte, minerale substantie kan leiden tot afronding. Hoe moet het nu verder? Uit dit onderzoek komt duidelijk naar voren dat de afronding van uiteinden van vuurstenen artefacten geen natuurlijk fenomeen is. Wat de activiteiten ook mogen zijn geweest want de activiteit of het gebruik dat tot dit verschijnsel leidt is nog een groot twistpunt tussen de verschillende gebruikssporenspecialisten het is als niet-specialist niet altijd eenvoudig te weten welke visie het meest waarschijnlijk is. De enige oplossing tot dit probleem zijn nieuwe en meer uitgebreide experimenten om de waargenomen verschijnselen proberen te imiteren. Het is dan ook de bedoeling om met het Groningse en het Leidse team rond de tafel te gaan zitten en nieuwe archeologische experimenten en nog uitvoeriger microscopisch onderzoek uit te voeren. Hopelijk leidt dit nieuwe onderzoek tot een vorm van consensus. Ook kan het zicht bieden op een mogelijke verscheidenheid van uitgevoerde activiteiten of zelfs leiden tot geheel nieuwe inzichten. Summary: Flint artefacts with rounded ends from Swifterbant (province of Flevoland). Strike-a-lights, borers, or something else? Analysis of lithic artefacts from the Neolithic site of Swifterbant yielded some fifty flint artefacts of whose proximal and/or distal ends show a distinct rounding. Two teams of use-wear analysts interpret these traces in two different ways. The Groningen team regards them as strike-a-lights, while the Leiden team is inclined to think along the lines of a hafting method. One tool however, a borer used on hide, proves that yet more activi- 69

5 ties can produce the phenomenon of rounding. To resolve this apparently serious discrepancy, it is hoped that the two teams will collaborate in a new and more detailed experimental and microscopic study. Noten 1. Rijksuniversiteit Groningen, Groninger Instituut voor Archeologie, Poststraat 6, 9712 ER Groningen. 2. Voor meer informatie zie de Swifterbant Contributions gepubliceerd in Helinium tussen 1976 en 1985 en de Final Reports on Swifterbant in Palaeohistoria tussen 1978 en Literatuur Devriendt, I., in voorb. Becoming Neolithic. The Mesolithic-Neolithic Transition and its impact on the Flint and Stone Industry at Swifterbant (the Netherlands). Documenta Praehistorica. Gijn, A.L. van, Ch. Nieuwenhuis, A. Verbaas & K. Wentink, Verslag van gebruikssporenonderzoek op klingen, afgeronde en versplinterde stukken van vuursteen en gebruikssporen en residu onderzoek van enkele maalstenen. Ongepubliceerd rapport Universiteit Leiden. Niekus, M.J.L.Th., H. Huisman, A.L. van Gijn & Y.Lammers,2002.Steen.In:J.Schoneveld& P. Kranendonk (eds), Archeologie in de Betuweroute. Drie erven uit de Midden-Bronstijd bij Lienden (ROB Rapportage Archeologische Monumentenzorg 89). Utrecht, NS Railinfrabeheer bv / Amersfoort, ROB, Raemaekers, D.C.M., Het vroeg- en midden-neolithicum in Noord-, Middenen West-Nederland. In: J. Deeben, E. Drenth, M.-F. van Oorsouw & L. Verhart (red.), De steentijd van Nederland. Archeologie 11/12, Raemaekers, D.C.M., I. Devriendt, R.T.J. Cappers & W. Prummel, Het Nieuwe Swifterbant Project. Nieuw onderzoek aan de mesolithische en neolithische vindplaatsen nabij Swifterbant (provincie Flevoland, Nederland). Notae Praehistoricae 25, Stapert, D. & L. Johansen, Flint and pyrite: making fire in the Stone Age. Antiquity 73,