Erwin MEYLEMANS. 1. Inleiding. 2. De vindplaatsen. Notae Praehistoricae, 34/2014 :

Transcriptie

1 Enkele oppervlaktevindplaatsen langs de Kleine Nete in het toekomstig overstromingsgebied Varenheuvel (gem. Zandhoven, Nijlen en Grobbendonk, prov. Antwerpen, B) 1. Inleiding Erwin MEYLEMANS Deze bijdrage bespreekt enkele oppervlaktevindplaatsen van steentijdmateriaal in de vallei van de Kleine Nete. De sites werden reeds ontdekt en verschillende malen door de heer F. Jacobs geprospecteerd in de loop van de jaren 90 van de vorige eeuw, en in het kader van de Centrale Archeologische Inventaris en een regionale analyse (Finke et al., 2008) reeds in 2006 geregistreerd. Een aantal van de vondsten gaf aanleiding tot een evaluerend opgravingsonderzoek in 2007 (Van Peer et al., 2007). De registratie van deze vondsten kadert tenslotte eveneens in een systematische registratie van steentijd oppervlaktevindplaatsen in het kader van de CAI (cf. eveneens Meylemans & Dils, 2014), in een hiervoor ontworpen databank (Meylemans et al., 2009). Notae Praehistoricae, 34/2014 : De vindplaatsen Naast van de site die verder werd onderzocht in 2007 is er door de heer Jacobs op 8 verschillende locaties steentijdmateriaal ingezameld (Fig. 1). Het aantal vondsten op deze vindplaatsen varieert van slechts 3 tot 200. Fig. 1 DHM Vlaanderen met aanduiding van de vindplaatsen, opgraving 2007 (A) en vondstlocatie bij de hoeve Grimon (B). 125

2 E. Meylemans /

3 Tab. 1 Overzicht vondsten vindplaats 1. Vindplaats 1, met het grootste aantal opgeraapte artefacten (200), bevindt zich op een perceel direct ten noorden van de huidige Kleine Nete (perceel 39a), op een duidelijk hoger gelegen zone. Ongeveer een kwart (n = 56) van de artefacten werd vervaardigd in Wommersomkwartsiet, 1 afslagje in Tiens kwartsiet, en de overige in vuursteen (n = 143; Tab. 1; Fig. 2). Het grootste deel van het Wommersomkwartsiet bestaat uit debitageproducten, met name kleine afslagen, enkele brokstukken, en 16 microkling(fragment)en. De microklingen zijn steeds gemaakt op regelmatige wijze, met (sub-)parallelle boorden en driehoekige tot trapezoïdale doorsnedes. Er werden eveneens 4 kleine (ca. 40 mm doorsnede) kerntjes in Wommersomkwartsiet aangetroffen, waarvan 3 gericht op de productie van microklingen, steeds afgebouwd vanuit één slagvlak, en één afslagkerntje (Fig. 2:1). Ook deze laatste werd vanuit één richting afgebouwd. De overige producten in Wommersomkwartsiet omvatten 2 slagvlakvernieuwingen (tabletten), en tenslotte 1 geretoucheerde corticale afslag (Fig. 2:2). In het gebruikte vuursteen zijn verschillende grondstofvarianten aanwezig, waarbij bruin en grijs gevlekte fijnkorrelige varianten het meest vertegenwoordigd zijn. Een kleine homogene groep wat betreft grondstof omvat een 5-tal artefacten in een zwartglanzende fijnkorrelige vuursteenvariant. In deze vuursteen is een sterk opgebruikt microklingkerntje (27 x 20 mm) aanwezig, die voornamelijk uit één slagvlak werd afgebouwd. Vanuit de rug werden wel enkele kleine haakse afhakingen gemaakt, wellicht ter verfrissing van het kerntje. Ook de slagvlakrand vertoont (beperkte) sporen van voorbereiding, in de vorm van kleine afhakingen (Fig. 2:3). De overige artefacten in deze vuursteen zijn alle grotere afslagen met uitgesproken impactkenmerken (Fig. 2:4). Fig. 2 Selectie vondsten vindplaats 1 (hiertegenover). 2:1. Afslagkern; 2:2. Geretoucheerde kling; 2:3. Microklingkern; 2:4. Afslagen in fijnkorrelige zwarte vuursteen; 2:5. Symmetrisch trapezium; 2:6. Gebroken microlietfragment; 2:7. Bladvormige pijlpunt; 2:8, 2:9, 2:10. Kleine schrabbers; 2:11. Gebroken spitskling; 2:12. Geretoucheerde afslag. Schaal: 1/1. 127

4 E. Meylemans De meeste artefacten in vuursteen zijn debitageproducten, bestaande uit voornamelijk kleine afslagen, schilfers, en (fragmenten van) microklingen en klingen. Hierbij zijn o.a. eveneens 4 gepolijste afslagen, allen in een relatief grofkorrelige beige vuursteen. Mogelijk zijn deze afkomstig van hetzelfde artefact. Er werden 3 trapezia op de site aangetroffen, waaronder 2 met rechte basis, en één symmetrisch trapezium (Fig. 2:5). Een ander artefact werd eveneens geklasseerd als Fig. 3 Selectie vondsten vindplaatsen 2, 3, 8 en losse vondst transversaalspits (9). 3:1. Trapezium met rechte basis; 3:2. Ronde schrabber; 3:3. Microklingkern; 3:4. Geretoucheerde kling; 3:5. Geretoucheerde klingetje in fijnkorrelige zwarte vuursteen; 3:6, 3:7. Schrabber en afslag in Wommersomkwartsiet; 3:8. Geretoucheerd/ gekerfd klingetje. Schaal: 1/1. 128

5 trapezium, maar aangezien dit artefact distaal gebroken is kan dit eveneens een fragment van een afgeknotte microkling zijn, of een fragment van een ander spitstype (Fig. 2:6). Voor het overige is de pijlbewapening beperkt tot een driehoekige pijlpunt met bifaciaal halfdekkende retouches, en met gebroken basis (Fig. 2:7). Het areaal aan werktuigen bestaat verder uit enkele kleinere schrabbertjes (Fig. 2:8, 2:9, 2:10), een distaal fragment van een spitskling (Fig. 2:11), en een vrij forse afslag met retouches op zowel linker- als rechterboord (Fig. 2:12). Direct ten noord-westen van deze akker bevindt zich vindplaats 2, een perceel (perceel PH193) dat een kleine verhoging (ca. 50 cm hoger) vormt in het landschap. Ongeveer de derde van het ensemble (cf. Tab. 2) wijst op microklingdebitage (3 kernen, waarvan één in Wommersomkwartsiet (Fig. 3:3), en 19 microklingfragmenten). De regelmatige debitage van een aantal microklingen en de aanwezigheid van een trapezium (Fig. 3:1) wijzen op een laatmesolithische datering van een deel van dit ensemble. In totaal zijn 9 artefacten vervaardigd uit Wommersomkwartsiet, de rest uit vuursteen, waarbij een bruine gevlekte fijnkorrelige vuursteen het meest prominent aanwezig is. Tab. 2 Overzicht vondsten vindplaats 2. Drie artefacten kunnen als werktuig bestempeld worden. Eén zeer opvallende grote kling met twee sterk geretoucheerde boorden en gefacetteerde hiel (Fig. 3:4), een kleine ronde schrabber (Fig. 3:2), en het reeds vermelde trapezium met rechte basis in Wommersomkwartsiet (Fig. 3:1). De rest van de artefacten bestaat uit afslagfragmenten. Vier artefacten (drie afslagen en één klingfragment) zijn verbrand. Vindplaats 3 (perceel 780a) is gelegen in een laag gelegen zone tussen de Kleine Nete en de Eisterleebeek. Op de bodemkaart staat deze zone gekarteerd met zeer natte zandige bodems zonder profielontwikkeling. Op deze locatie werden slechts 3 artefacten aangetroffen. Dit is onder meer een geretoucheerd klingetje op een donkerbruine fijnkorrelige silex met retouches op zowel linker als rechterboord (Fig. 3:5), en zowel dorsaal als ventraal. Op het dorsale vlak zijn de retouches vrij regelmatig en parallel, op het ventrale vlak regelmatig parallel tot schubvormig. De impactkenmerken (slagbult en slaggolven) zijn vrij uitgesproken. De andere artefacten zijn enerzijds een grote spitsvormige afslag in Wommersomkwartsiet (Fig. 3:7), anderzijds een schrabber met een schrabhoofd op het proximale gedeelte (Fig. 3:6). Dit laatste artefact is rood-bruinig gepatineerd met een uitgesproken glans en een oxidatieaanslag. Site 4, direct ten noorden gelegen van vorige vindplaats, leverde eveneens een beperkt aantal artefacten (22). Het gaat qua debitageproducten om een aantal afslagen (15), een microklingkerntje, een vrij grote kling, en een kernvernieuwingstablet. Onder de afslagen is een grote afslag in een bruine fijnkorrelige vuursteen met uitgesproken impactkenmerken en windglans het opvallendste stuk. Het meest sprekende stuk van deze site is echter een gaaf bewaard gepolijst bijltje in een bruin gevlekte vuursteen (Fig. 4:1). 129

6 E. Meylemans Vindplaats 5 (perceel HD4a-b) is de enige ten zuiden van de huidige loop van de Kleine Nete gelegen. Ze bevindt zich op een prominente hoger gelegen rug, die zowel op de bodemkaart (bodemserie Zdf) als op het DHM Vlaanderen duidelijk te herkennen is. Het aantal gevonden artefacten is beperkt tot 26 stuks, waarvan 8 in Wommersomkwartsiet, waaronder 1 geretoucheerd klingetje (Fig. 4:2). Het debitagemateriaal in Fig. 4 Selectie vondsten vindplaatsen 4, 5, 7. 4:1. Gepolijste bijl; 4:2. Geretoucheerde kling; 4:3. Vlakdekkend bifaciaal geretoucheerd spitsje; 4:4. Fragment gepolijste bijl; 4:5. Gekerfde kling met proximaal schrabhoofd en distaal geretoucheerd eind; 4:6. Gebroken eindschrabber op kling; 4:7. Schrabber; 4:8. Afslag in grijs gevlekte vuursteen. Schaal: 1/1, uitgezonderd de stukken nr 4:1, nr 4:4, en nr 4:8 die op schaal : 2/3 zijn

7 vuursteen omvat alleen afslagen, waarvan 2 sterk verbrand. Andere artefacten zijn een fragment van een gepolijste bijl met een aantal afslagnegatieven (Fig. 4:4), een afslag met gepolijst oppervlak, en een vlakdekkend geretoucheerd spitsje (Fig. 4:3). Site 6 bevindt zich op een hogere opduiking die schijnt aan te sluiten bij de rand van de alluviale zone in het noorden van het gebied. Ook dit site omvat slechts een beperkt aantal vondsten, zijnde 3 afslagjes en één kling in een donkerbruin gevlekte fijnkorrelige vuursteen, en een kernflankvernieuwingsafslag in Wommersomkwartsiet. Ten zuidwesten hiervan, aan de overkant van de Pulse beek, situeert zich site 7 (perceel PH172; Tab. 3), eveneens op een opvallend hogere kop in het landschap. Dit ensemble bevat een beperkt aantal artefacten in Wommersomkwartsiet, o.a. één microklingkern en twee microklingetjes. De meeste artefacten in vuursteen zijn afslagjes, meestal op een grijzig gevlekte vuursteen, in mindere mate op een beige vuursteenvariant. Eén afslag is sterk verbrand. Ongeveer een vijfde van de afslagjes heeft nog restanten van cortex. Tab. 3 Overzicht vondsten vindplaats 7. Eén van deze laatste vertoont een sterke windglans en een roodbruine patina op het dorsale vlak. 15 artefacten zijn afkomstig van microklingetjes. De meeste hiervan zijn zeer regelmatig (parallelle boorden en parallelle negatieven op het dorsale vlak). Ze zijn vervaardigd op een lichtgrijze en grijs-gevlekte vuursteen. Twee zijn gemaakt op een wit-beige vuursteen. Twee van de microklingen hebben restanten van cortex. In het ensemble kunnen vier artefacten als werktuig bestempeld worden, allen gemaakt op een grijze gevlekte vuursteen. Hierbij zijn twee eindschrabbertjes op afslag (Fig. 4:7), met het schrabhoofd bestaande uit steile onregelmatige retouches op het distale einde. Eén schrabber is gemaakt op een gebroken kling (distaal einde; Fig. 4:6). De retouches zijn parallel en steil. Een vierde werktuig is een klingetje, zowel distaal als proximaal geretoucheerd. Op het proximaal eind kunnen deze retouches geïnterpreteerd worden als een schrabhoofd. Op het distaal einde kan de intentie tot de fabricage van een spits vermoed worden. Midden links laat een serie retouches eveneens de aanzet van een kerf vermoeden (Fig. 4:5). Opvallend is de aanwezigheid van een grote afslag in grijs gevlekte vuursteen met een uitgesproken dorsaal ribbenpatroon, en met zeer uitgesproken slagbult en slaggolven (Fig. 4:8). Vindplaats 8 (perceel 732b) is eveneens gelegen op een hogere rug, ten noorden van de huidige Nete. Het ensemble omvat 75 artefacten, waarvan het grootste deel debitageproducten, waaronder een beperkt aandeel in Wommersomkwartsiet (Tab. 4). Uitzonderingen zijn een geretoucheerde Tab. 4 Overzicht vondsten vindplaats

8 E. Meylemans kling in Wommersomkwartsiet (Fig. 3:8), een microklingkerntje in vuursteen, en tenslotte een fragment van een gepolijste bijl. Tenslotte vermelden we 1 transversaalspits, die echter niet op een specifieke vindplaats kan gesitueerd worden, maar slechts op het niveau van het gebied (Fig. 3:9). 3. Bespreking Zoals de andere valleigebieden in het Scheldebekken bevat ook de brede alluviale vlakte van de Kleine Nete ter hoogte van Varenheuvel een groot potentieel voor het onderzoek van prehistorische vindplaatsen en hun (paleo-)landschappelijke context. De hier besproken collectie van oppervlaktesites is hier een goede indicatie voor, en reflecteert de aanwezigheid in verschillende periodes. Het regelmatig voorkomen van Wommersomkwartsiet, regelmatige (micro-) klingdebitage, en verschillende trapezia, wijzen erop dat een belangrijk aandeel van dit palimpsest toe te wijzen is aan het laat-tot finaalmesolithicum. Microliettypes die eventueel vroeger in het mesolithicum of aan het finaalpaleolithicum kunnen toegewezen worden ontbreken in deze oppervlakte-ensembles. Het is uiteraard niet onmogelijk dat een aantal andere artefacten hier wel toe behoort. We vermelden hierbij bijvoorbeeld de afslagen in zwartglanzende vuursteen van vindplaats 1, de geretoucheerde kling in gelijkaardige vuursteen op vindplaats 3, en de sterk gepatineerde schrabber van dezelfde site. Tenslotte wijzen diverse vondsten op menselijke aanwezigheid vanaf het middenneolithicum, o.a. de gepolijste artefacten, de transversaalspits, en de driehoekige pijlpunt van site 1. Dezelfde palimpsestsituatie is eveneens aanwezig in de vondsten bij de hoeve Grimon, die vroeger werden opgeraapt en beschreven in de licentiaatsverhandeling van W. Swiggers (1986; Fig. 1:B), daar evenwel met eveneens een duidelijke finaalpaleolithische of vroegmesolithische component. Ook in de opgraving van 2007 (Van Peer et al., 2007; Fig. 1:A) werd menselijke aanwezigheid in verschillende periode vastgesteld, met vermoedelijk een laatglaciale fase, en een concentratie vondsten die kan worden toegeschreven worden aan het laat/finaalmesolithicum. Voor een aantal van de oppervlaktevondsten is de landschappelijke context zoals zichtbaar op het DHM Vlaanderen bijzonder uitgesproken, en gerelateerd aan duidelijke hoger gelegen zandige koppen/ruggen. Echter, zoals een aantal van de kleinere vondstenconcentraties aanduiden kunnen eveneens sites verwacht worden in de lagere delen van het landschap. Vroeger onderzoek te Herentals Vuilvoort toonde al aan dat in de vallei van de Kleine Nete door alluviale en fluviatiele afzettingen bedekte (laatglaciale) fossiele bodems en sedimenten aanwezig zijn (Munaut & Paulissen, 1973). Bedekte laatglaciale afzettingen (Alleröd/Jonge Dryas) worden naar associatie met deze beschreven sequentie eveneens vermoed in het gebied van Varenheuvel, op basis van een reeks boortransecten door het gebied (Ryssaert et al., in voorbereiding). Ook in de opgraving van 2007 was een mogelijk laatglaciale bodem en/of sedimentatiefase aanwezig, geassocieerd met een concentratie artefacten. Daarnaast werden er eveneens afzettingen aangesneden van een opgevuld geulsysteem, met beperkte veenvorming rond 5000 cal BC (Van Peer et al., 2007). Dit geultje kon stratigrafisch dan weer gelieerd worden aan een andere concentratie artefacten, die mogelijk dus aan het finaal mesolithicum kunnen geplaatst worden. De aanwezigheid van 2 geëvolueerde trapezia met basale ventrale retouche is een mogelijke bevestiging van deze associatie tussen datering en artefacten. Tenslotte werd ook één van de concentraties (met naar de beschrijving mesolithische artefacten) bij de hoeve Grimon uitgegraven van een diepte van ca 1 m onder het huidige oppervlak. Swiggers (1986: 43) vermeldt dat deze zich bevonden in een zwarte laag horizont, onder een ijzerhorizont waarop onmiddellijk de bouwvoor rust. Mogelijk duidt deze beschrijving op een bedekte Ah horizont. 132

9 4. Besluit In deze bijdrage werd een ensemble oppervlaktevondsten uit de vallei van de Kleine Nete beschreven. Deze gegevens, samen met vroeger beschreven collecties en opgravingsonderzoek uit 2007, wijzen er op dat dit gebied een groot potentieel biedt voor onderzoek van laatglaciale en holocene prehistorische vindplaatsen. Zoals het onderzoek van 2007 en recent booronderzoek aantonen is de verwevenheid van dit potentieel met de geomorfologie en sedimentaire geschiedenis van het gebied echter niet eenduidig te vatten. Zowel laatglaciale en holocene fluviatiele en pedogenetische processen vormden immers de ondergrond van het gebied, maar zijn zoals de opgraving van 2007 al aantoonde zonder onderzoek op een hoog detailniveau moeilijk ruimtelijk te vatten. Dankwoord Met veel dank aan Ferdi Jacobs voor het ter beschikking stellen van de artefacten. Met veel dank ook aan Marc Van Meenen en Hans Denis, respectievelijk voor de tekeningen en de foto s. 133

10 E. Meylemans Bibliografie FINKE P., MEYLEMANS E. & VAN DE WAUW J., Mapping the possible Occurence of Archaeological Finds by Basesian Inference. Journal of Archaeological Science, 35: MEYLEMANS E., DE WILDE D. & VAN DAELE K., Lithica: een databank voor de registratie van lithisch materiaal. Notae Praehistoricae, 28: MEYLEMANS E. & DILS J., Mechelen vóór het Mechelen was: mens en landschap tijdens het laatglaciaal en vroeg-holoceen (tussen ca en 1800 v.chr.). In: VAN HERCK C. & DEVOS W. (red.), Opgetekend Verleden 6, Uitgave van de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie, Mechelen: MUNAUT A. V. & PAULISSEN E., Évolution et paléo-écologie de la vallée de la Petite Nèthe au cours du Post-Würm (Belgique). Annales de la Société géologique de Belgique, 96: RYSSAERT C. (red.), in voorbereiding. Paleolandschappelijk, archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek in het kader van het geactualiseerde Sigmaplan. Deelgebied: Kleine Nete. Deel 1: Algemene resultaten. Ongepubliceerd rapport. SWIGGERS W., Studie van de lithische artefacten in het westelijk deel van de Zuiderkempen en het Mechelse. Onuitgegeven Katholieke Universiteit Leuven licentiaatsverhandeling, Leuven. VAN PEER P., MEYLEMANS E., VAN GILS M., VERBRUGGE A., Nijlen-Varenheuvel: Laat-Pleistocene en Holocene occupaties in fluviatiele context uit de vallei van de Kleine Nete. Notae Praehistoricae, 27:

11 Samenvatting Dit artikel bespreekt een collectie oppervlaktevondsten in de vallei van de Kleine Nete ter hoogte van Varenheuvel-Abroek. Deze vondsten wijzen op een groot potentieel voor steentijdonderzoek in dit gebied, met aanwezigheid in verschillende periodes. De meeste van deze vondsten zijn gelegen op opvallende hoger gelegen opduikingen in de brede alluviale vlakte. Kleinere concentraties zijn aanwezig in lager gelegen zones. Zoals opgravingsonderzoek in 2007 al aantoonde zijn dergelijke vindplaatsen echter mogelijk gerelateerd aan begraven sites en aanwezige paleo- bodems of -sedimenten. Het opgravingsonderzoek en recent booronderzoek toont immers aan dat zowel laatglaciale als holocene bedekte sedimenten en bodems in het gebied aanwezig zijn, waarvan de ruimtelijke variatie en verspreiding echter slechts door onderzoek met een hoge resolutie te vatten is. Trefwoorden: Zandhoven, Nijlen en Grobbendonk Varenheuvel, prov. Antwerpen (B), veldkartering, alluvium, donken, finaal paleolithicum, mesolithicum, neolithicum. Summary This article presents a collection of surface finds from the Kleine Nete valley in Flanders, Belgium. These finds, in combination with older data and excavation results from 2007 (Van Peer et al., 2007) highlight the importance of this area for prehistoric research, with sites ranging from the final palaeolithic to neolithic periods. Most of the findspots are situated on distinct higher outcrops in the alluvial plain, however, smaller concentrations are present in the lower parts of the topography. As the excavation from 2007 already indicated these finds might relate to buried sites and present palaeosols or sediments. The excavation and a recent augering survey indeed demonstrated the presence of lateglacial and Holocene sediments and/or soils in the area, for which the spatial variation and distribution are however hard to grasp without field research on a high resolution. Keywords: Zandhoven, Nijlen and Grobbendonk Varenheuvel, prov. Antwerpen (B), fieldwalking, alluvium, final palaeolithic, mesolithic, neolithic. Erwin MEYLEMANS Agentschap Onroerend Erfgoed Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed Koning Albert II-laan, 19 bus 5 BE Brussel erwin.meylemans@rwo.vlaanderen.be 135