Dronken mannen, depressieve vrouwen!? Feiten en cijfers over het verband tussen sekse en geestelijke gezondheid

Transcriptie

1 Dronken mannen, depressieve vrouwen!? Feiten en cijfers over het verband tussen sekse en geestelijke gezondheid

2 TransAct Postbus BK Utrecht Telefoon: (030) Fax: (030) Website: Colofon Uitgave: TransAct, november 2000 Samenstelling: Nico van Oosten, Els Kok en Maria van Bavel Eindredactie: Tekstburo Gort, Amsterdam

3 Inhoud 1 Intro: is er een verband? 5 2 Hoe ouder, hoe ongezonder? 7 3 Psychische problemen bij vrouwen en mannen 9 4 Hoe reageert de huisarts? 17 5 Wie maakt vaker gebruik van de gezondheidszorg? 21 6 Welke onvervulde behoefte aan zorg hebben vrouwen en mannen? 31 7 Gevolgen van psychische problemen voor vrouwen en mannen 35 8 Samenvatting 39 Gebruikte literatuur 42 Wilt u meer weten over het verband tussen sekse en geestelijke gezondheidszorg? Bel TransAct: (030) of stuur een naar n.v.oosten@transact.nl

4

5 1 Intro: is er een verband? In deze brochure vindt u feiten en cijfers over het verband tussen sekse, geestelijke gezondheid en het gebruik van zorg. We beschrijven de sekseverschillen aan de hand van zes thema s: Levensverwachting in goede geestelijke gezondheid Psychische problemen bij vrouwen en mannen Herkenning en diagnose door de huisarts Gebruik van geestelijke gezondheidszorg Behoefte aan geestelijke gezondheidszorg Gevolgen van psychische problemen bij vrouwen en mannen. Mannen versus vrouwen Op basis van literatuur laten we zien dat er een verband is tussen sekse en geestelijke gezondheid(szorg). Vrouwen en mannen verschillen onder meer in de manier waarop ze hulp zoeken en in de soort problemen die ze hebben. Ook zijn er verschillen te zien in de diagnosestelling door bijvoorbeeld de huisarts en de GGZ. De verschillen tussen vrouwen en mannen zijn het grootst op drie terreinen: de hulp die ze zoeken, het soort problemen dat ze hebben en het gebruik van zorg. Zo gebruiken vrouwen meer zorg en hebben zij meer onvervulde behoeften aan zorg. Mannen stellen het zoeken van hulp, waarschijnlijk ten onrechte, langer uit. Of er ook sekseverschillen zijn in zorgbehoeften is op grond van de gevonden onderzoeksgegevens niet te zeggen; er is namelijk nog nauwelijks onderzoek gedaan naar zorgbehoeften. Oorzaken van de verschillen Gezondheidsverschillen tussen vrouwen en mannen hebben verschillende oorzaken. Deels hebben ze maken met verschillen in biologische kwetsbaarheden. Maar er zijn ook andere oorzaken. Het blijkt dat gezondheidsverschillen tussen mannen en vrouwen mede worden veroorzaakt door verschillen in maatschappelijke positie, sociaal-economische status en socialisatie. Tot slot speelt ook de communicatie tussen hulpverlener en cliënt een rol. Deze communicatie wordt beïnvloed doordat 5

6 zowel cliënten als hulpverleners opvattingen hebben over mannelijkheid en vrouwelijkheid. Kanttekeningen bij de gegevens In deze brochure over sekse en geestelijke gezondheid wordt nog geen onderscheid gemaakt naar etnische achtergronden van vrouwen en mannen. Deze keuze is mede ingegeven door het feit dat hierover nog weinig gegevens bekend zijn. In de volgende versie zullen etnische verschillen, voor zover dan onderzocht, wel opgenomen worden. De cijfers over geestelijke gezondheid die in deze factsheet zijn gebruikt, zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op de indeling volgens het Diagnostic Statistic Manual of psychiatric disorders, kortweg DSM. De waarde van deze indeling wordt betwijfeld, omdat hij zou lijden aan een sekse-bias. Dat vrouwen vaker last hebben van depressies zou ook te wijten kunnen zijn aan de criteria die de DSM hanteert voor depressies. Hierdoor kunnen vrouwen eerder de diagnose depressie krijgen. Een andere verklaring is dat vrouwen symptomen beter waarnemen dan mannen. De DSM-indeling besteedt geen aandacht aan de oorzaken en gevolgen van psychische problemen. Grootschalig onderzoek naar de achtergronden is er niet. De verzamelde feiten en cijfers over de bevolking als geheel zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op het NEMESIS-onderzoek 1 van het Trimbos-instituut. Waar mogelijk is dit aangevuld met gegevens van andere onderzoeken. Een beperking hiervan is dat het gaat om volwassenen. Lager of hoger zorggebruik Het is opvallend dat onderzoekers sekseverschillen in zorggebruik vaak verwoorden in termen van hoger zorggebruik van vrouwen. Terwijl je ook kan zeggen dat mannen minder vaak een beroep doen op de zorg. De suggestie die van deze formuleringen uitgaat, is dat het één (vaker of minder vaak een beroep doen op zorg) wenselijker zou zijn dan het ander. Met wat we op dit moment weten over de effecten van geestelijke gezondheidszorg op vrouwen en mannen, is hierover geen zinnige uitspraak te doen. 1 Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study 6

7 2 Hoe ouder, hoe ongezonder? Leven mannen korter dan vrouwen? En zo ja, zijn vrouwen in die extra jaren goed gezond? De gemiddelde levensverwachting van vrouwen is hoger dan die van mannen. De verschillen bedragen op dit moment 4,4 jaar op 65-jarige leeftijd. Meisjes die nu zestien jaar zijn, zullen naar verwachting 5,5 jaar ouder worden dan jongens. Daarmee zijn de verschillen iets kleiner dan twintig jaar geleden. In de jaren vijftig waren de verschillen echter nóg kleiner. Vrouwen brengen, ondanks de langere levensverwachting, minder jaren in goede geestelijke gezondheid door dan mannen. Enkele feiten op een rij Voor vrouwen en mannen van zestien jaar geldt: Vrouwen hebben naar verwachting ruim 5,5 jaar langer te leven. Toch brengen zij naar verwachting 0,3 jaar minder in goede geestelijke gezondheid door dan mannen. Mannen brengen acht procent van hun leven in minder goede geestelijke gezondheid door, vrouwen 13,5 procent. De extra jaren die vrouwen leven, brengen zij nagenoeg geheel door in een staat van (milde) ongezondheid. Voor vrouwen en mannen van 65 jaar en ouder geldt: Mannen brengen van de 14,7 jaren die zij nog hebben, 12,9 jaren in goede geestelijke gezondheid door. Vrouwen brengen van de 19,1 resterende jaren naar verwachting 11,4 jaren in goede geestelijke gezondheid door. Mannen brengen twaalf procent van de resterende levensjaren in slechte geestelijke gezondheid door, voor vrouwen geldt dit voor maar liefst veertig procent. Kanttekeningen De verschillen zijn gebaseerd op onderzoek met zelfbeoordelingslijsten. Deze lijsten vertonen waarschijnlijk een seksebias, omdat ze gevoeliger zijn voor klachten van angst en depressies 7

8 8 dan voor problemen met het gebruik van alcohol en drugs. Omdat vrouwen vaker last hebben van angsten en depressies en mannen vaker problemen hebben met alcohol en of drugs, beïnvloedt dat de scores op deze vragenlijsten. Vrouwen hebben op hogere leeftijd meer te maken met chronische lichamelijke aandoeningen en langdurige activiteitenbeperkingen. Uit onderzoek is bekend dat met name die beperkingen invloed hebben op het geestelijk welbevinden. Daarom zullen vrouwen hoger scoren dan mannen. Een laatste kanttekening: er zijn meer oude vrouwen dan oude mannen. De mannen die oud worden zijn waarschijnlijk ook de mannen met de beste gezondheid. Er is daarom sprake van groepen die je niet helemaal met elkaar kunt vergelijken.

9 3 Psychische problemen bij vrouwen en mannen Veel Nederlanders hebben wel eens te maken gehad met een psychisch probleem. Verschillen vrouwen en mannen hierin? Psychische problemen zijn veel Nederlanders niet vreemd. De lifetime-prevalentie (het vóórkomen van problemen) bedraagt 41,2 procent. Anders gezegd: 41,2 procent van alle volwassenen heeft ooit een psychisch probleem gehad. Kijken we naar de cijfers van de afgelopen twaalf maanden, dan geldt dit voor 23,5 procent van de volwassenen. Er zijn hierbij geen verschillen te zien tussen vrouwen en mannen. Tabel 1: Hoe vaak kwamen psychische stoornissen de afgelopen twaalf maanden voor bij volwassen vrouwen en mannen (%)? Stemmings- Angst- Alcohol- Schizofrenie Eetstoornissen stoornissen en drugs- stoornissen stoornissen Man 5,7 8,3 14,1 0,2 0,2 Vrouw 9,7 16,6 3,5 0,2 0,6 Bron: Bijl, Van Zessen en Ravelli. Psychiatrische morbiditeit onder volwassenen in Nederland: het NEMESIS-onderzoek. II. Prevalentie van psychiatrische stoornissen. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, jrg. 50, 13 december, 1997, p Welke problemen hebben vrouwen en mannen? Als we kijken naar de afzonderlijke psychische stoornissen, dan blijken er wel degelijk verschillen te zijn tussen vrouwen en mannen (tabel 1): Vrouwen hebben vaker dan mannen last van stemmingsstoornissen, angststoornissen en eetstoornissen. Bij mannen komen stoornissen door alcohol- en drugsgebruik vaker voor. Stemmings- en angststoornissen komen bij vrouwen aanzienlijk meer voor dan bij mannen. Zowel bij angststoornissen als bij depressies is de man-vrouwverhouding naar schatting 1:2. 9

10 Alcoholmisbruik en -verslaving komen bij mannen drie tot vijf keer vaker voor als bij vrouwen. Drugsmisbruik en verslaving komen bij mannen twee tot drie keer zo vaak voor als bij vrouwen. Bij eetstoornissen zijn er wel duidelijke sekseverschillen, hoewel ze over het algemeen weinig voorkomen. Onder de volwassen bevolking komt boulimia het vaakst voor bij beide seksen, bij vrouwen drie keer zo vaak als bij mannen. De lifetime-prevalentie van alle persoonlijkheidsstoornissen samen varieert van tien tot 13,5 procent van de bevolking. Sekseverschillen zijn alleen bekend voor de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Deze komt veel vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Bij mannen: vier tot zes procent, bij vrouwen: één tot twee procent. Voor schizofrenie zijn geen sekseverschillen zichtbaar. Het enige verschil is dat de aandoening bij mannen vaak op jongere leeftijd ontstaat. Meer stoornissen per persoon Vrouwen hebben vaker last van twee of meer stoornissen dan mannen. Van alle mannen die het afgelopen jaar een psychische stoornis hadden, had 26 procent er meer dan één. Bij de vrouwen ligt dit percentage op 43,5. Vrouwen hebben dus een 2,2 maal grotere kans op meer dan één psychische aandoening (zie tabel 2). Tabel 2: Aantal stoornissen bij één persoon in een periode van twaalf maanden (%) Aantal diagnosen of meer Comorbiditeits Odds ratio percentage 1 Man 76,6 17,3 3,4 1,2 1,5 26,0% 1,0 Vrouw 76,4 13,3 5,5 2,6 2,2 43,5% 2,2 * 1 Comorbiditeit is het voorkomen van meer dan één stoornis bij dezelfde persoon. * Significant verschil tussen vrouwen en mannen (p 0,05). Bron: Ravelli & Bijl: Tijdschr. v. Psychiatr. 1998; 40(9) 10

11 Stemmingsstoornissen Stemmingsstoornissen komen vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Dit geldt zowel voor de stemmingsstoornis depressie als voor dysthymie. Kijken we naar de bipolaire stoornis, dan zijn er geen verschillen zichtbaar tussen vrouwen en mannen. Het sekseverschil begint vroeg in de adolescentie en duurt tot rond het 55e jaar. Geschat wordt dat tien tot twintig procent van de vrouwen en vijf tot tien procent van de mannen ooit een depressie zal hebben. Er is geen sekseverschil in de gemiddelde leeftijd waarop iemand voor het eerst een depressie meemaakt (gemiddeld tussen de 25 en 31 jaar). De leeftijd waarop depressies het meest voorkomen ligt bij vrouwen tussen het veertigste en vijftigste levensjaar, terwijl het aantal nieuwe gevallen per jaar bij mannen afneemt met de leeftijd. Overigens verschillen de onderzoeken op dit punt. Uit een ander onderzoek blijkt dat depressies het meest voorkomen bij vrouwen tussen de twintig en veertig jaar. Bij ouderen zijn depressies de meest voorkomende psychische aandoening, vooral bij vrouwen. Pas na het 75e levensjaar komt dementie meer voor. Er lijkt geen verband tussen de menopauze en een toename van het aantal depressies. Wel hebben vrouwen een verhoogd risico op een depressie na de geboorte van een kind (ook wel postpartum depressie genoemd). Dit laatste (het verband tussen depressies en vader worden) is bij mannen nooit onderzocht. Oorzaken Deskundigen gaan ervan uit dat sekseverschillen in depressies verschillende oorzaken hebben: Er zijn sekseverschillen in de biologische kwetsbaarheid voor depressies. Er zijn sekseverschillen in afhankelijkheid en aangeleerde hulpeloosheid. Er zijn sekseverschillen in ervaren stress, life events, verlieservaringen en de psychologische gevolgen van sociale achterstelling. Er zijn sekseverschillen in sociale omstandigheden. 11

12 Premenstruele klachten en gebruik van anticonceptiva hebben invloed. Er zijn sekseverschillen in de manier waarop vrouwen en mannen met depressieve gevoelens omgaan. Er is een verschil tussen vrouwen en mannen in de presentatie van de depressieve klachten. De criteria voor de diagnose depressie hebben een sekse-bias: ze zijn meer gevoelig voor de manier waarop vrouwen depressies beleven en hanteren dan hoe mannen dat doen. Opmerking Nader onderzoek naar een mogelijk verband tussen hormonale veranderingen en het optreden van een depressie, zou nuttig zijn. De bestaande onderzoeken geven geen eenduidig beeld. Sommige onderzoekers betogen dat de diagnose depressie bij mannen minder snel gesteld wordt, omdat depressies strijdig zijn met de in onze cultuur dominante ideaalbeelden van mannelijkheid. Mannen die lijden aan een depressie verbergen die achter drank- en druggebruik en dwangmatig gedrag, zoals werk, sport en fitness. Ook reageren mannen vaker op depressieve gevoelens met irritaties en agressief gedrag. Wanneer hulpverleners rekening houden met sekseverschillen in de communicatie en de presentatie van klachten, dan blijken de sekseverschillen in stemmingsstoornissen veel minder groot te zijn. Angststoornissen Angststoornissen komen volgens het NEMESIS-onderzoek vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Fobieën komen bij beide groepen het meest voor, maar bij vrouwen tweemaal zo vaak als bij mannen. Als het gaat om de sociale fobie, dan zijn er minder grote verschillen. Sommige angststoornissen, zoals de paniekstoornis en de gegeneraliseerde angststoornis, komen tweemaal zo vaak voor bij vrouwen dan bij mannen. Toelichting Mogelijk wordt het verschil in angststoornissen veroorzaakt doordat vrouwen en mannen hun klachten anders presenteren 12

13 en hulpverleners te weinig rekening daarmee houden. Hierdoor kan een andere diagnose worden gesteld. Een aanwijzing hiervoor is dat in Zuid-Europese landen een man-vrouw ratio van 0,75:1 is gevonden. In onze cultuur past het uiten van angst niet goed in het ideaalbeeld van mannelijkheid. Het zou kunnen dat mannen in onze cultuur alcohol en drugs gebruiken om hun angsten te dempen. Misbruik van alcohol, drugs en slaap- en kalmeringsmiddelen In het gebruik en misbruik van alcohol, drugs, slaap- en kalmeringsmiddelen komen we opvallende sekseverschillen tegen: Alcoholmisbruik en -verslaving komen bij mannen drie tot vijf keer vaker voor als bij vrouwen. De prevalentie voor de afgelopen twaalf maanden ligt bij mannen tussen de acht en veertien procent, bij vrouwen tussen de twee en vijf procent. Een vergelijkbare verhouding zien we als we kijken of iemand ooit dit probleem heeft gekend. Van de mannen heeft 25 à 33 procent, en van de vrouwen zes tot zeven procent, er ooit mee te maken gehad. Dezelfde verhouding wordt aangetroffen in huisartsenpraktijken en in verslavingsklinieken. Opvallend is dat excessief drinken onder mannen vaker voorkomt bij mannen met een lage opleiding, terwijl dit bij vrouwen juist geldt voor hoogopgeleiden. Drugsmisbruik en verslaving komen bij mannen twee tot drie keer zo vaak voor als bij vrouwen. Deze verhouding wordt ook in de verslavingsklinieken gevonden (in 1994 werden 1823 mannen opgenomen en 608 vrouwen). Vrouwen gebruiken meer en langduriger slaap- en kalmeringsmiddelen dan mannen: twee keer zoveel vrouwen als mannen gebruiken deze middelen, dit geldt zowel voor het kort- als langdurig gebruik. Daarbij gaat het in negentig procent van de gevallen om benzodiazepinen, een groep medicijnen die verslavend is als deze langer dan drie weken wordt gebruikt. In 10% van de voorschriften is er geen diagnose bekend. Benzodiazepinegebruik is niet alleen gerelateerd aan geslacht maar ook aan leeftijd. Tot 44 jaar gebruiken vrouwen en mannen de middelen weinig (resp. twee en vier procent), daarna 13

14 stijgt het gebruik tot achttien procent bij vrouwen boven de 65 jaar en negen procent bij mannen in die leeftijdsgroep. Meer dan de helft van de chronische gebruikers is 65 jaar of ouder. Deze groep gebruikt daarnaast ook veel andere medicijnen. Uit sommige onderzoeken blijkt dat de samenlevingsvorm eveneens van invloed is op het gebruik van benzodiazepinen. Ongetrouwde vrouwen hebben meer klachten van angst en slapeloosheid dan ongetrouwde mannen, maar krijgen minder benzodiazepinen voorgeschreven. Getrouwde vrouwen hebben vaker klachten dan getrouwde mannen, en krijgen vaker benzodiazepinen voorgeschreven. Opvallend daarin, naast de sekseverschillen, zijn ook de verschillen in voorschrijfgedrag aan getrouwde en ongetrouwde vrouwen. Gegevens over de gevolgen van benzodiazepinegebruik zijn in ons land niet voorhanden. Toelichting Hoe komt het dat mannen meer afhankelijk zijn van alcohol en drugs, en vrouwen meer van benzodiazepinen? Een paar mogelijke oorzaken: Bij alcoholmisbruik is er enig bewijs voor een grotere erfelijkheid van vader op zoon. Gebruik van middelen als alcohol en drugs zijn in onze cultuur meer geaccepteerd voor mannen dan voor vrouwen. Alcoholmisbruik bij vrouwen is met andere taboes omgeven dan alcoholmisbruik bij mannen. Mannen vertonen over het algemeen meer riskant gedrag dan vrouwen, dit geldt ook voor de manier waarop ze alcohol gebruiken. Opvallend is dat de piek voor alcoholmisbruik bij mannen jonger in het leven plaatsvindt dan bij vrouwen. Daardoor hebben mannen minder compenserende levenservaringen opgedaan dan vrouwen wanneer zij last krijgen van alcoholmisbruik en -verslaving. 14

15 Bij alcoholmisbruik speelt ook een rol dat vrouwen gevoeliger zijn voor alcohol: de vocht-vetverhouding van vrouwen is anders waardoor vrouwen eerder onder invloed verkeren. Daarnaast breekt het vrouwelijk lichaam alcohol minder makkelijk af. Voor benzodiazepinen, alleen op recept verkrijgbaar, geldt dat huisartsen deze sneller aan vrouwelijke patiënten voorschrijven dan aan mannelijke patiënten. Verreweg de meeste recepten voor benzodiazepinen worden door de huisarts voorgeschreven voor slaapstoornissen, spanningsklachten (nervositeit) en neurosen. Dertig procent wordt voorgeschreven voor somatische aandoeningen. De verschillen in voorschrijfgedrag van huisartsen ten opzichte van vrouwen en mannen hebben, behalve met frequentie van het huisartsbezoek en verschillen tussen klachten, waarschijnlijk te maken met: het verschil in presentatie van klachten: vrouwen brengen hun klacht vaak minder direct en meer omkleed met andere, niet-medische informatie. Daardoor kunnen huisartsen ze eerder zien als psychosomatisch van aard; het verschil in de betekenis die huisartsen aan de klachten hechten; communicatieverschillen tussen de huisarts en mannelijke en vrouwelijke patiënten. 15

16

17 4 Hoe reageert de huisarts? Vrouwen zoeken vaker hulp vanwege psychische klachten dan mannen. Reageren huisartsen ook anders op hen? Voordat we ingaan op de manier waarop huisartsen reageren op hulpvragen van vrouwen en mannen, eerst iets over het hulpzoekgedrag. Hierin verschillen vrouwen en mannen namelijk sterk. Vrouwen zoeken vaker hulp vanwege psychische klachten dan mannen. Dat geldt niet alleen voor de eerstelijnszorg, maar ook voor de extramurale zorg van de Riagg, psychiatrische polikliniek, psychologen en psychiaters. Opvallend is dat er geen sekseverschillen zijn in het gebruik van (kortdurende) intramurale zorg. Zowel vrouwen mét als zonder psychische stoornis zoeken vaker een vorm van hulp vanwege psychische klachten dan mannen, behalve als ze lijden aan een stemmingsstoornis, een eetstoornis of schizofrenie. In dat geval zijn er geen sekseverschillen te zien. Het gebruik van eerstelijnszorg Vrouwen maken vaker gebruik van de eerstelijnszorg (zoals de huisarts) en andere vormen van laagdrempelige zorg, zoals alternatieve genezers, telefonische hulpdiensten, zelfhulporganisaties en de pastoor. Hulp van familie of vrienden is buiten beschouwing gelaten (tabel 3). Hulp van het algemeen maatschappelijk werk bij psychosociale problematiek is tussen 1980 en 1995 verviervoudigd. Bij het algemeen maatschappelijk werk is 64 procent van de cliëntèle een vrouw. Ter vergelijking: bij de Riagg s bedraagt het percentage vrouwelijke cliënten 56 procent. 17

18 Tabel 3: Gebruik laagdrempelige zorg, per twaalf maanden en per stoornis (%). Totale Eerstelijns Informele Enigerlei populatie zorg 1 zorg 2 zorg 3 % % % % M V M V M V M V Totale populatie (N=7076) 7,8 13,7* 2,8 6,4* 10,8 18,5* Geen stoornis 76,5 76,4 4,2 7,3* 1,7 4,0* 6,5 11,0* Eén of meer psychiatrische diagnosen 23,5 23,6 19,7 34,9* 6,6 14,4* 24,7 43,3* Stemmings- 5,7 9,7 53,9 53,8 14,7 23,4 62,3 64,8 stoornissen n.s. n.s. n.s. Angststoornissen 8,3 16,6 29,5 33,1 9,7 14,7 35,6 43,0 n.s. n.s. n.s. Alcoholmisbruik of 13,5 2,9 10,1 23,0* 4,3 5,0 14,1 34,0* -afhankelijkheid n.s. Drugsmisbruik of 1,6 0,9 19,0 50,0* 6,9 25,8 25,9 58,1* -afhankelijkheid n.s. * Pearson chikwadraattoets op sekseverschillen, significantie p< 0,01. 1 Eerstelijnszorg: huisarts; bedrijfsarts; crisisdienst; algemeen maatschappelijk werk; thuiszorg/wijkverpleging 2 Informele zorg: alternatieve hulpverleners; traditionele genezer; zelfhulpgroep; telefonische hulpdienst; dominee, pastoor, imam; fysiotherapeut/haptonoom 3 Enigerlei zorg: hulp gezocht of bij eerstelijnszorg of bij geestelijke gezondheidszorg of bij informele zorg Bron: Trimbos-instituut/NEMESIS-onderzoek,

19 Toelichting Mannen maken niet alleen minder gebruik maken van de gezondheidszorg, zij stellen ook het zoeken naar professionele hulp langer uit. Eén van de gevolgen daarvan kan zijn dat hun problemen bij aanmelding ernstiger zijn dan de problemen van vrouwen. Dit patroon zou kunnen verklaren waarom vrouwen meer gebruik maken van eerstelijnszorg en extramurale zorg, terwijl deze sekseverschillen wegvallen als het gaat om de intramurale zorg (zie ook hoofdstuk 6). Hoe reageert de huisarts? Huisartsen herkennen psychische problemen onvoldoende. Uit het beschikbare onderzoek blijkt dat de huisarts bij ruim 50% van zijn patiënten (waarbij psychische problemen waren vastgesteld) vermoedde dat er sprake was van een psychisch probleem. De herkenning blijkt beter als: patiënten zelf aangeven een psychische reden te hebben voor het bezoek er meer beperkingen in de beroepsuitoefening van de patiënt zijn de psychische problemen ernstiger zijn er sprake is van een angststoornis (huisartsen herkennen stemmingsstoornissen minder goed). Belangrijke sekseverschillen zijn er niet gevonden. Uit een WHO-studie bij huisartsenpraktijken in vijftien verschillende landen blijkt dat het geslacht van de patiënt geen invloed heeft op de kans dat een angst- of depressieve stoornis door de huisarts wordt herkend. Eén onderzoek vond dat de kans op overdiagnostisering bij vrouwen iets groter is dan bij mannen. Het Sociaal Cultureel Planbureau concludeert dat het aantal neurotische stoornissen (fobieën, angst- en dwangneurosen) vooral onder vrouwen is toegenomen. Zij vermoeden dat dit te maken heeft met een betere herkenning door huisartsen en een grotere bereidheid van patiënten om hulp te zoeken. Daarnaast is een tendens zichtbaar dat in de groep patiënten met psychische problemen die niet door de huisarts worden 19

20 herkend, meer vrouwen zitten dan in de groep met problemen die door de huisarts ten onrechte wel worden herkend. Toelichting Tot de mensen met niet-herkende psychische problemen behoren ook patiënten die de huisarts voor een lichamelijke klacht consulteren, terwijl er sprake is van een psychisch probleem. Mensen die sneller psychische problemen vertalen in een lichamelijk probleem, bijvoorbeeld mensen uit sommige andere culturen, zijn dus in het nadeel als het gaat om diagnostisering van psychische problemen. De huisarts diagnostiseerde overigens ook bij een deel van de patiënten psychische stoornissen, terwijl dit niet zo bleek te zijn. Het is opvallend dat er in de huisartspraktijk geen sekseverschil wordt gevonden voor stemmingsstoornissen, terwijl dat in de bevolkingsonderzoeken wel het geval is. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat mannen vaker betaald werk verrichten dan vrouwen. Omdat de huisarts de stemmingsstoornis dan sneller herkent, zijn mannen in het stellen van diagnoses door de huisarts in het voordeel. Werkverzuim bij betaald werk wordt geregistreerd, terwijl dit voor onbetaald huishoudelijk en vrijwilligerswerk niet geldt (zie ook hoofdstuk 7). 20

21 5 Wie maakt vaker gebruik van de geestelijke gezondheidszorg? Maken vrouwen vaker gebruik van de geestelijke gezondheidszorg dan mannen? En heeft een psychiatrisch ziekenhuis meer mannelijke of meer vrouwelijke patiënten? Er zijn verschillen tussen mannen en vrouwen in het gebruik van de zorg. In tabel 4 geldt voor de categorieën met een sterretje (*) dat het percentage vrouwen met het betreffende probleem dat hulp zoekt significant hoger is dan het percentage mannen met een dergelijk probleem. Tabel 4: Zorggebruik per twaalf maanden en per stoornis (%) Voorkomen van de Extramurale Intramurale betreffende diagnose GGZ 1 GGZ 2 % % % M V M V M V Totale populatie (N=7076) 4,9 7,1* 0,3 0,3 Geen stoornis 76,5 76,4 2,7 3,6 0,1 0,1 n.s. n.s. Eén of meer psychia- 23,5 23,6 12,2 18,5* 1,1 1,0 trische diagnosen n.s. Stemmings- 5,7 9,7 36,1 32,8 9,0 2,1 stoornissen n.s. n.s. Angst-stoornissen 8,3 16,6 17,4 18,9 2,3 1,2 n.s. n.s. Alcoholmisbruik 13,5 2,9 6,6 19,0 1,0 2,0 of -afhankelijkheid n.s. Drugsmisbruik of 1,6 0,9 20,7 34,4 8,6 6,5 -afhankelijkheid n.s. n.s. * Pearson chikwadraattoets op sekseverschillen, significantie p>0,05. Voor alle categorieën significant hoger percentage vrouwen dat hulp zoekt 1 Extramurale GGZ: Riagg; polikliniek psychiatrie; CAD; vrijgevestigde psychiater, psycholoog of psychotherapeut; psychiatrische deeltijdbehandeling 2 Intramurale GGZ: psychiatrisch ziekenhuis, verslavingskliniek, psychiatrische afdeling algemeen ziekenhuis, RIBW Bron: Trimbos-instituut/NEMESIS-onderzoek, 1996

22 De cijfers over het gebruik van extramurale en intramurale geestelijke gezondheidszorg lopen uiteen. Het NEMESIS-onderzoek komt op zes procent van de bevolking die gebruik maakt van de extramurale geestelijke gezondheidszorg en 0,3 procent van de intramurale zorg. Uit een onderzoek van Sytema en Koopmans komen lagere cijfers naar voren: 2,9 procent van de mannelijke en 3,5 procent van de vrouwelijke bevolking heeft gedurende één jaar contact gehad met een geestelijke gezondheidszorg-voorziening. Voor zover er in de NEMESIS-studie sekseverschillen gevonden zijn in het gebruik van de geestelijke gezondheidszorg, beperken deze zich tot het gebruik van extramurale geestelijke gezondheidszorg. Verklaringen voor de verschillen Vrouwen maken meer dan mannen gebruik van de zorg. De vraag is of dat verschil ook door aangeboren sekseverschillen wordt verklaard. Met behulp van een speciale techniek is berekend wat de voorspellende waarde van sekse voor het zorggebruik is als de leeftijd, demografische kenmerken en psychische stoornissen gelijk blijven. Uit deze berekening blijkt dat vrouwen meer enigerlei vorm van zorg gebruiken dan mannen. Er is echter geen significant verschil gevonden wat betreft gebruik van geestelijke gezondheidszorg. Vrouwen maken dus meer gebruik van de extramurale geestelijke gezondheidszorg, maar het lijkt er op dat dat meer met hun maatschappelijke positie en socialisatie als vrouw samenhangt, dan met hun biologisch vrouw-zijn. Een mogelijke verklaring voor het hogere zorggebruik van vrouwen is dat zij vaker angst- en stemmingsstoornissen hebben en dat zij vaker alleenstaand ouder zijn. Mensen met genoemde stoornissen en gezinssamenstelling hebben een hogere kans om in contact te komen met de geestelijke gezondheidszorg. Een andere verklaring is al eerder gegeven, namelijk dat vrouwen vaker last hebben van meer dan één stoornis. Nader onderzoek is nodig om de risicofactoren voor vrouwen en mannen vast te stellen zodat op basis daarvan beleid gemaakt kan worden. 22

23 Maatschappelijk werk versus geestelijke gezondheidszorg Vrouwen melden zich vaker dan mannen bij een instelling voor maatschappelijk werk of Riagg. Mannen maken vaker gebruik van consultatiebureaus voor alcohol en drugs (CAD). Sinds 1986 zijn deze verschillen in zorggebruik iets groter geworden (zie laatste kolom tabel 5). Vrouwen maken bijna twee keer zo vaak gebruik van het algemeen maatschappelijk werk en maken 65 procent van de cliëntèle uit. Tabel 5: Inschrijvingen (inclusief herinschrijvingen) bij regionale instellingen voor ambulante GGZ en CAD s naar geslacht, (%) Stijging in % Riagg Man 45,0 43,3 44,1 43,3-1,7 Vrouw 55,0 56,7 55,9 56,7 1,7 CAD Man nb 78,5 79,7 79,4 0,9 Vrouw nb 21,5 20,3 20,6-0,9 Bron: RVZ Achtergrondstudies bij het advies Geestelijke gezondheidszorg in de 21e eeuw Hoewel in het NEMESIS-onderzoek geen sekseverschillen in de omvang van intramuraal GGZ-gebruik zijn geconstateerd, blijkt uit de registraties van de instellingen dat er toch verschillen zijn. Vrouwen zijn oververtegenwoordigd in psychiatrische en psychogeriatrische klinieken en ondervertegenwoordigd in verslavingsklinieken (zie tabel 6). 23

24 Tabel 6: Opnamen en inschrijvingen bij ggz-voorzieningen naar geslacht, per van de betreffende categorie, 1986 en Periode : V M Ratio/ V M Ratio/ % stijging/daling V/M V/M van de ratio Intramuraal Apz 1,98 1,91 1,04 2,48 2,26 1, Cpz 0,16 0,59 0,27 0,29 0,79 0, Paaz 1,51 1,02 1,48 1,36 0,83 1, Semimuraal Deeltijd 0,48 0,44 1,09 0,97 0,82 1, Extramuraal Riagg 12,32 10,31 1,19 17,74 13,85 1, Cad 0,64 2,41 0,27 0,68 2,68 0,25-7 Polikliniek 6,27 4,25 1,48 6,74 4,65 1,45-2 Vrijgevestigde 1,92 1,45 1,32 3,11 2,28 1, Apz is algemeen psychiatrisch ziekenhuis. Cpz is categoraal psychiatrisch ziekenhuis, bestaande uit kinder- en jeugdkliniek, verslavingskliniek en tbs-instelling. Paaz is psychiatrische afdeling algemeen en academisch ziekenhuis. Deeltijd omvat psychiatrische deeltijdbehandeling en beschermd wonen. Riagg is regionale instelling ambulante geestelijke gezondheidszorg. Cad is ambulante verslavingszorg. Polikliniek omvat polikliniek psychiatrisch ziekenhuis en polikliniek psychiatrie van algemeen en academisch ziekenhuis. Vrijgevestigde omvat vrijgevestigde psychiater en vrijgevestigde psychotherapeut. Bron: Maandblad Geestelijke volksgezondheid 1998; 53: Het percentage vrouwen dat wordt opgenomen, neemt in alle drie de klinieken sinds 1980 toe. De verschuiving in vrouw/manverhouding is het grootst in verslavingsklinieken (zie tabel 7). Er zijn sekseverschillen te zien in de patiëntenpopulatie van psychiatrische ziekenhuizen: vrouwen zijn gemiddeld ouder, 24

25 hebben vaker een eigen gezin en hebben een beter sociaal netwerk dan mannen. De jongere leeftijdsgroep (25-45 jaar) vindt men in de lichtere klinische voorzieningen voor kortdurende behandeling, zoals herstellingsoorden en psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen. In een ander onderzoek is een koppeling gemaakt tussen de NEMESIS-gegevens en de registraties van de zorginstellingen. Deze bewerking leidt opnieuw tot de conclusie dat vrouwen meer gebruik maken van de geestelijke gezondheidszorg dan mannen: 56 van de 235 mannen met een psychische stoornis tegenover 66 van 236 vrouwen met een stoornis. De sekseverschillen zijn het grootst bij de psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen (PAAZ) en de poliklinieken (zie tabel 7). Tussen 1986 en 1995 zijn de sekseverschillen in zorggebruik toegenomen. Er zijn echter twee uitzonderingen: de achterstand van vrouwen in de categorale psychiatrische ziekenhuizen (verslaving/tbs) is enigszins ingelopen en ook de achterstand van mannen bij de poliklinieken is iets minder groot geworden (zie tabel 7, laatste kolom). Tabel 7: Opnamen (inclusief heropnamen) in psychiatrische en psychogeriatrische zorgvoorzieningen naar geslacht, (%) stijging in % Verslavingskliniek Man 81,8 79,2 74,9 73,0-8,8 Vrouw 18,2 20,8 25,1 27,0 8,8 Psychiatrie (inclusief verslavingskliniek) Man 49,0 48,4 47,8 47,4-1,6 Vrouw 51,0 51,6 52,2 52,6 1,6 Psychogeriatrie Man 37,1 34,1 34,4 35,0-2,1 Vrouw 62,9 65,9 65,6 65,0 2,1 Bron: RVZ Achtergrondstudies bij het advies Geestelijke gezondheidszorg in de 21e eeuw

26 Toelichting Een verklaring voor de verschillen tussen de NEMESIS-resultaten en de registratiecijfers is dat in het NEMESIS-onderzoek de mensen die langdurig zijn geïnstitutionaliseerd niet zijn onderzocht. Vrouwen zijn daar in de meerderheid. Verder kan onderscheid worden gemaakt naar verschillende soorten psychiatrische klinieken. In instellingen voor overwegend kortdurend verblijf, zoals herstellingsoorden, psychiatrische afdelingen van algemene en academische ziekenhuizen, zijn vrouwen oververtegenwoordigd (resp. 83, 66 en 60 procent), maar in de algemeen psychiatrische ziekenhuizen, waar verreweg de meeste opnamen plaatsvinden, is de sekseverhouding nagenoeg gelijk (51 procent is een vrouw). Verondersteld kan worden dat ambulante en laagdrempelige vormen van hulp beter aansluiten op de problematiek en huiselijke omstandigheden van jonge en vrouwelijke cliënten. De zorg voor kinderen valt moeilijk te combineren met een langdurige opname ver van huis. Vrouwen met (jonge) kinderen maken daarom misschien bij voorkeur gebruik van ambulante voorzieningen. Hetzelfde kan echter gezegd worden voor (jonge) mannen met betaald werk. Hoe komt het dat de sekseverschillen in de zorg zijn toegenomen? Er zijn vier mogelijke verklaringen: Mannen hebben wel problemen, maar zoeken geen hulp omdat ze in staat zijn hun problemen zelf op te lossen. Voor deze verklaring is geen bewijs gevonden. Mannen zijn waarschijnlijk niet competenter in het oplossen van hun problemen, maar schatten hun competentie om dat te doen hoger in. Het gevolg hiervan is dat ze het zoeken van hulp langer uistellen, maar dat tegelijkertijd de problemen bij aanmelding ernstiger zijn. Dat zou kunnen verklaren waarom mannen die met een psychische stoornis de huisarts consulteren, gemiddeld sneller worden verwezen naar de intramurale geestelijke gezondheidszorg dan vrouwen. 26

27 De geestelijke gezondheidszorg is meer gericht op de behandeling van stoornissen die vooral bij vrouwen voorkomen. In de Riagg-jeugdzorg is hiervoor bewijs gevonden. Jongens externaliseren hun problemen meer, terwijl meisjes hun problemen meer internaliseren. Het blijkt dat de Riagg-jeugdzorg beter overweg kan met cliënten die internaliserend gedrag vertonen dan met cliënten die externaliseren. Die komen eerder in de jeugdhulpverlening terecht. Mogelijk geldt dit ook voor de volwassenenzorg van de geestelijke gezondheidszorg. Vrouwen uiten hun psychische klachten bij de huisarts makkelijker dan mannen en worden daardoor sneller doorverwezen. Hiervoor is geen bewijs. We hebben in het vorige hoofdstuk al gezien dat huisartsen psychische problemen van vrouwen en mannen even goed (of even slecht) herkennen. Uit de registratiecijfers van verwijzingen naar de Riagg komt echter naar voren dat huisartsen vrouwen niet opvallend vaker doorverwijzen dan mannen: 48,4 procent van de vrouwelijke cliënten versus 44,8 procent van de mannelijke cliënten wordt verwezen door de huisarts. Een deel van de mannen met ernstige psychische stoornissen komt in het justitiële circuit terecht. In een onderzoek van het Trimbos instituut naar het vóórkomen van psychische stoornissen onder gedetineerden bleek dat de prevalenties hoger waren dan bij de gewone bevolking. De vraag is of dit een gevolg is van de detentie of al bestond. Ook is niet duidelijk of de stoornissen gerelateerd zijn aan de delicten die deze mannen hebben gepleegd. Soort problemen volgens de instellingen Er zijn sekseverschillen in de aard van de psychische problematiek. Dat hebben we al gezien in hoofdstuk 3 waar we cijfers uit bevolkingsonderzoeken bespraken. Ook in de registratiecijfers van zorginstellingen komen we deze verschillen tegen. In tabel 8 zijn de cijfers voor de belangrijkste problemen van cliënten van instellingen voor algemeen maatschappelijk werk (AMW) weergegeven. Tabel 9 geeft inzicht in de belangrijkste diagnoses die worden gesteld bij cliënten van Riagg s. Omdat de wijze van 27

28 Tabel 8: Geregistreerde problemen van cliënten van AMW-instelling in 1998 Man Vrouw Totaal relatie- en echtscheidingsproblemen 16,3 15,7 15,9 inkomen+besteding 17,2 8,0 10,9 verwerking 8,5 12,2 11,0 relatie ouder-kind 7,4 10,2 9,3 gezondheid 4,6 5,6 5,3 slachtoffer machtsmisbruik of geweld 1,9 4,3 3,6 arbeid 5,1 2,6 3,4 identiteit 2,5 3,8 3,4 verslaving 1,2 0,8 0,9 overige psychische problemen 12,4 17,0 15,5 bron: Symbiose registreren verschilt tussen de instellingen, kunnen de cijfers niet met elkaar worden vergeleken. Instellingen voor maatschappelijk werk hebben het meest te maken met relatie- en echtscheidingsproblemen. Opvallend is dat hierbij geen sekseverschillen te zien zijn. Dat geldt wel voor problemen als inkomens- en bestedingsproblemen, verwerking, relatie ouder-kind, slachtoffer zijn van machtsmisbruik of geweld, arbeidsproblemen en overige psychische problemen. De registratiecijfers van Riagg s (zie tabel 9) bevestigen voor een belangrijk deel die uit de NEMESIS-studie. Sekseverschillen vinden we voor een aantal problemen. Vrouwen worden vaker dan mannen gediagnostiseerd met stemmingsstoornissen, delirium/dementie, angststoornissen en eetstoornissen, terwijl jongens in de meerderheid zijn als het gaat om ontwikkelingsstoornissen (kind/adolescentie), schizofrenie, alcohol- en drugsgerelateerde stoornissen en impulsbeheersing. Op deze sekseverschillen zijn we eerder ingegaan. 28

29 Tabel 9: DSM-diagnoses op as 1, naar sekse, 1997 Man Vrouw Totaal Stemmingsstoornis 12,5 16,7 14,9 Delirium/dementie 9,8 13,2 11,8 Angststoornis 7,9 10,0 9,1 Aanpassing 6,7 6,8 6,7 Kind/adolescentie 8,7 3,9 6,0 Schizofrenie 4,8 3,0 3,8 Alcohol/drugs stoornis 2,8 1,0 1,7 Eetstoornis 0,2 2,0 1,2 Impulsbeheersing 1,5 0,4 0,9 Andere reden 19,4 18,6 18,9 bron: GGZ-Nederland 29

30

31 6 Welke onvervulde behoefte aan zorg hebben vrouwen en mannen? Verschillen vrouwen en mannen in de onvervulde behoefte die ze hebben aan professionele zorg? In het NEMESIS-onderzoek is aan respondenten gevraagd: Is het de afgelopen twaalf maanden voorgekomen dat u behoefte had aan professionele hulp vanwege psychische problemen, spanningen of het gebruik van alcohol of drugs, maar dat u toch niet naar een dokter of andere hulpverlener bent gegaan? Er blijken duidelijke sekseverschillen in de onvervulde behoefte aan zorg (zie tabel 10): 23,9 procent van de vrouwen met een psychisch probleem gaf aan behoefte aan professionele hulp te hebben gehad, maar die niet te hebben gezocht. Bij mannen was dit percentage veel lager: 9,9 procent. Ondanks het feit dat vrouwen toch al meer gebruik maken van de zorg, uiten zij een grotere (verborgen) behoefte aan professionele zorg dan mannen. Tabel 10: Onvervulde behoefte aan hulp in de afgelopen twaalf maanden, naar stoornis en naar sekse Percentage personen met een stoornis dat wel behoefte aan professionele hulp had, maar geen hulp heeft gezocht Man Vrouw Totaal Aantal stoornissen 1 9,9 23,9* 16,8 Eén stoornis precies 6,9 16,4* 11,0 Aantal stoornissen 2 18,9 34,7* 28,6 Stemmingsstoornissen 19,4 33,5* 28,2 Angststoornissen 16,5 24,2* 21,6 Alcoholmisbruik of -afhankelijkheid 5,4 21,3* 8,1 * Het sekseverschil is significant Bron: TSG/ Tijdschrift Gezondheidswetenschappen 1998; 76:

32 32 Verklaringen Er zijn twee verklaringen voor deze cijfers mogelijk: Mannen hebben minder zorgbehoeften dan vrouwen en dus ook minder vaak onvervulde zorgbehoeften. Omdat vrouwen meer behoefte hebben aan zorg, laten zij ook een hogere onvervulde behoefte aan zorg zien. Zoals eerder beschreven, maken juist mannen minder vaak gebruik van de zorg. Daarnaast hebben zij ook minder behoefte aan zorg, zelfs als zij problemen hebben. Uit onderzoeken in binnen- en buitenland komt naar voren dat mannen het zoeken van hulp langer uitstellen. Het zou kunnen dat zij hun vermogen om zelf hun problemen op te lossen hoger inschatten dan vrouwen. Dit zou kunnen samenhangen met de norm onder Nederlandse mannen dat je niet klaagt en zelf je problemen probeert op te lossen. Een andere mogelijkheid is dat mannen lagere verwachtingen hebben over het effect van geestelijke gezondheidszorg. Dit kan samenhangen met de afstemming van het hulpaanbod op de hulpbehoefte van mannen ( Met praten los je je problemen niet op ). Een onderzoek naar psychische stoornissen onder gedetineerden wijst erop dat beide mogelijkheden waar zijn, terwijl buitenlandse onderzoeken laten zien dat in de verslavingszorg de problemen van mannen bij aanmelding al langer bestaan en ernstiger zijn dan die van vrouwen. Dit zijn aanwijzingen dat mannen het zoeken van hulp onnodig uitstellen. Vrouwen ervaren een hogere drempel in het zoeken van hulp dan mannen. Er zijn aanwijzingen dat dit klopt en dat ook voor vrouwen de geboden hulp te weinig is afgestemd op hun behoeften. Vrouwen kunnen bijvoorbeeld een hogere drempel ervaren omdat zij de verantwoordelijkheid hebben voor de zorg van hun eventuele kinderen. Zeker voor intramuraal zorggebruik geldt, dat dit vaak onverenigbaar is met de zorg voor kinderen. Daarnaast zijn er ook andere redenen te bedenken. Zo zijn het vaker mensen met twee of meer stoornissen die geen hulp zoeken, ondanks hun behoefte aan hulp, dan mensen met één stoornis. En ook zijn het vaker mensen met stem-

33 mingsstoornissen die geen gebruik maken van hulp, ondanks een behoefte daaraan. Vrouwen zijn in beide groepen in de meerderheid. Mensen die veel problemen hebben, hebben waarschijnlijk minder hoge verwachtingen van het effect van hulp. Vrouwen met alcoholproblemen die behoefte hebben aan hulp zoeken veel vaker dan mannen geen hulp. Dit zou te maken kunnen hebben met het grotere taboe dat er ligt op alcoholmisbruik van vrouwen. Het zou daarom interessant zijn om na te gaan wat de reden is dat vrouwen en mannen, ondanks hun behoefte aan zorg, toch geen gebruik hebben gemaakt van zorg. Zo kan er meer zicht ontstaan op sekseverschillen in zorgbehoeften. 33

34

35 7 Gevolgen van psychische problemen voor vrouwen en mannen In hoeverre leiden psychische problemen tot arbeidsongeschiktheid en zelfmoord? Psychische problemen hebben zowel voor de mensen die er aan lijden als voor hun omgeving gevolgen. Psychische problemen kunnen, net als lichamelijke handicaps, leiden tot relatieproblemen en sociaal isolement. Bij mannen zou het bovendien kunnen leiden tot riskant gedrag (alcohol- en druggebruik, riskant verkeersgedrag), criminaliteit of een zwervend bestaan. Bij vrouwen zou het kunnen leiden tot opvoedingsproblemen, verwaarlozing of mishandeling van hun kinderen. Helaas is er in ons land recentelijk geen systematisch onderzoek gedaan naar de gevolgen van psychische problemen, zodat wij ons hier moeten beperken tot cijfers over arbeidsongeschiktheid en suïcide. Arbeidsongeschiktheid Het aantal arbeidsongeschikten om psychische redenen is tussen 1968 en 1992 verdrievoudigd: van elf procent in 1968 tot 32 procent in Het is nog niet duidelijk wat de oorzaken hiervan zijn, alhoewel de ervaren werkdruk waarschijnlijk een belangrijke rol speelt. Volgens internationaal onderzoek is de werkdruk in Nederland het hoogst van alle Europeese landen. Uit cijfers van het Landelijk instituut sociale verzekeringen (LISV) blijkt dat de instroom van vrouwelijke uitkeringsgerechtigden als gevolg van een psychische stoornis bijna twee keer zo groot is als de instroom van mannen met een uitkering: voor mannen geldt dit voor 2,4 per duizend verzekerden (0,24 procent) en voor vrouwen voor 4,2 per duizend verzekerden (0,42 procent) Kijken we naar het aantal mensen dat een WAO-uitkering heeft, dan zijn de verschillen tussen vrouwen en mannen minder groot: voor mannen 4,1 procent en voor vrouwen 4,8 procent. Het percentage mannen met een WAO-uitkering is hoger dan het percentage vrouwen: respectievelijk 13,2 en 12,2 procent. 35

36 Toelichting Eén van de mogelijke verklaringen voor de hogere instroom van vrouwen in de WAO is dat Nederlandse vrouwen nog niet zo lang op grotere schaal aan de arbeidsmarkt deelnemen. Ons beleid en onze cultuur zijn nog niet voldoende afgestemd op werkende vrouwen met kinderen. Daardoor hebben werkende vrouwen vaak te maken met een dubbele belasting; ze zijn thuis de eerstverantwoordelijke voor het huishouden en de zorg voor kinderen. In andere Europese landen, waar vrouwen al langer en vaker buitenshuis werken, is er geen sekseverschil te zien bij de WAO-instroom. Een andere mogelijke verklaring voor het feit dat er een hogere instroom van vrouwen is (terwijl het percentage mannen en vrouwen met een WAO-uitkering niet zoveel verschilt) is dat vrouwen sneller uit de WAO stromen dan mannen. Voor dit laatste is echter nog geen bewijs gevonden. Suïcide Volgens onderzoekers is suïcide de meest dramatische uiting van de belasting die psychische stoornissen met zich mee kunnen brengen. Toch mogen niet alle suïciden onder die noemer gerekend worden. Er zijn ook mensen die zelfmoord plegen vanwege ondraaglijk lichamelijk of geestelijk lijden of vanwege existentiële vragen of problemen, zonder dat er sprake is van psychische problemen als oorzaak. Uit gegevens van het CBS blijkt dat in Nederland per jaar ongeveer achtduizend à negenduizend mensen een zelfmoordpoging doen. Dit is een schatting, omdat er veel verborgen zelfmoordpogingen zijn, zoals verkeersdoden. Onbekend is hoe de verdeling naar geslacht is. Ongeveer vijftienhonderd mensen overlijden als gevolg van de poging, twee keer zo veel mannen als vrouwen. Er zijn ook sekseverschillen in de manier waarop de zelfmoord wordt gepleegd. Vrouwen plegen vaker zelfmoord met behulp van medicijnen, mannen hangen zich vaker op. De grootste groep mensen die zich van het leven berooft, zijn de mensen die nooit getrouwd zijn geweest (zeshonderd per jaar). Zelfmoord is de belangrijkste doodsoorzaak voor zowel vrouwen als mannen rond de dertig. 36

37 Onder mensen van jaar is het aantal mannen ruim twee tot drie maal zo groot als onder vrouwen. Daarna daalt dit tot anderhalf keer zo hoog onder mensen tussen de veertig en 79 jaar. Onder de tachtig-plussers is het aantal mannen dat zelfmoord pleegt bijna vijf maal zo hoog als onder vrouwen en zelfs het hoogst van alle leeftijdscategorieën. Het aantal zelfdodingen is onder weduwnaars, gescheiden mannen en nooit getrouwde mannen respectievelijk bijna vijf keer, twee keer en drie keer zo hoog als onder weduwen, gescheiden vrouwen en nooit getrouwde vrouwen. Deze cijfers geven weer dat partnerrelaties een belangrijke beschermende factor lijken te zijn voor mannen tegen zelfmoord. 37

38

39 8 Samenvatting Levensverwachting De levensverwachting van vrouwen is hoger dan die van mannen, zo blijkt uit de cijfers. Op dit moment is het verschil 4,4 jaar voor mensen van 65 jaar. Kijken we naar de kwaliteit van die extra jaren, dan blijkt dat vrouwen deze jaren vrijwel geheel in staat van (meestal milde) ongezondheid doorbrengen. Vrouwen brengen zelfs minder jaren in goede geestelijke gezondheid door dan mannen. Verschillen in psychische problemen Ruim veertig procent van alle Nederlanders heeft wel eens een psychisch probleem gehad. Psychische problemen komen ongeveer even vaak bij mannen als bij vrouwen voor. Wel zijn er verschillen als we kijken naar het soort probleem. Zo hebben vrouwen vaker last van stemmingsstoornissen, angsten en eetstoornissen. Bij oudere vrouwen zijn depressies de meest voorkomende psychische aandoening. Mannen hebben vaker dan vrouwen last van drugs- en alcoholmisbruik. Zo n dertig procent van de mannen en zeven procent van de vrouwen heeft te maken gehad met alcoholverslaving. Opvallend is dat excessief drinken onder mannen vaker voorkomt bij laagopgeleide mannen, en vrouwen juist bij hoogopgeleide vrouwen. Ook de antisociale persoonlijkheidsstoornis komt bij mannen meer voor. Tot slot: vrouwen hebben vaker dan mannen last van meer dan één psychische stoornis. De huisarts Vrouwen maken vaker en eerder dan mannen gebruik van de eerstelijnszorg (huisartsen, hulpdiensten, zelfhulporganisaties etc.). Mannen stellen het zoeken van hulp langer uit. Als we kijken naar de houding en reactie van huisartsen, dan zijn er weinig verschillen merkbaar in de herkenning van psychische problemen van mannelijke en vrouwelijke patiënten. Wel is duidelijk dat huisartsen psychische problemen sowieso slecht 39

40 herkennen. Uit onderzoek blijkt dat, van alle patiënten waarbij een psychisch probleem was vastgesteld, de huisarts in de helft van de gevallen vermoedde dat er inderdaad sprake was van zo n probleem. Maatschappelijk werk en GGZ Mannen maken minder vaak dan vrouwen gebruik van het algemeen maatschappelijk werk en de geestelijke gezondheidszorg. Bij het algemeen maatschappelijk werk is ruim zestig procent van de cliënten een vrouw. Bij de Riagg s geldt dit voor ruim vijftig procent van de cliënten. Dit geldt niet voor de intramurale zorg (psychiatrisch ziekenhuis, verslavingskliniek): daar maken vrouwen en mannen evenveel gebruik van. Wel maken vrouwen meer gebruik van de extramurale zorg (polikliniek psychiatrie, vrijgevestigde psychiaters en psychologen). Mannen maken vaker gebruik van consultatiebureaus voor alcohol en drugs, vrouwen gaan vaker naar een instelling voor maatschappelijk werk of Riagg. Verschil in behoefte aan zorg Een aanzienlijke groep vrouwen en mannen maakt, ondanks psychische problemen, geen gebruik van professionele hulp. Bijna een kwart van de vrouwen blijkt een onvervulde behoefte te hebben aan hulp, terwijl dit bij één op de tien mannen het geval is. Vrouwen maken dus niet alleen meer dan mannen gebruik van de zorg, ze hebben ook een grotere onvervulde behoefte aan zorg. Gevolgen van psychische problemen De laatste 25 jaar is het aantal arbeidsongeschikten als gevolg van psychische problemen verdriedubbeld. De instroom van vrouwen in de WAO als gevolg van psychische problemen is bijna twee keer zo groot als die van mannen. Ongeveer achtduizend à negenduizend mensen per jaar doen een zelfmoordpoging. Het is niet bekend hoe de verdeling naar geslacht is. Wel is duidelijk dat twee keer zoveel mannen als vrouwen als gevolg van de poging overlijden. Ook blijkt dat 40