Mobiele opstelpunten. dichten gaten C2000-dekking. Actueel Hoe kwetsbaar zijn ict-infrastructuren? Achtergrond Communicatie via sporen van meteoren

Transcriptie

1 Vakblad voor mobiele communicatie in de openbare orde & veiligheidssector en het bedrijfsleven Jaargang 31, november 2010 Actueel Hoe kwetsbaar zijn ict-infrastructuren? Achtergrond Communicatie via sporen van meteoren Mobiele opstelpunten dichten gaten C2000-dekking

2 Jan?! Foto: Huntsman Holland Samen doe je de ronde. De installatie is groot en complex. Zover je oog reikt gangen, tonnen staal, leidingen. Je gaat op routine. Jan loopt naast je. Denk je. Dan, een sissend geluid. Je pakt je portofoon en roept: Jan! Het blijft doodstil. Daar moet je toch niet aan denken! Flash zorgt ervoor dat je bereik optimaal is. Altijd en overal Flash Services Nederland Moezelweg 136-C Haven LS Europoort Rotterdam Tel +31 (0) Web P.S. En Jan hebben we gevonden hoor! Hij stond te bellen; doet hij nooit meer.

3 Verbinding november REDACTIONEEL INHOUD MOP Niet alle moppen zijn om te lachen. De MOP voor C2000 bijvoorbeeld, is een uiterst serieuze aangelegenheid. Want zou het C2000-netwerk een betere dekking hebben gehad, dan waren de MOPpen helemaal niet nodig geweest en had iedereen rustig achterover kunnen leunen. Onlangs werden drie van deze mobiele opstelpunten, want daar gaat het natuurlijk over, symbolisch in gebruik genomen door de demissionair staatssecretaris van BZK, Ank Bijleveld. Hopelijk was dat niet al te symbolisch, want ter verbetering van het bereik van het C2000-netwerk zijn ze wel degelijk broodnodig. En dat het nog helemaal niet zo eenvoudig is om een MOP in gebruik te nemen, doet Rob Jastrzebski uit de doeken in dit nummer. Er moeten vrije frequenties worden gezocht, veldmetingen worden gedaan om te zien of er geen storingen optreden, vaak moeten de opstelpunten beveiligd worden (ze worden tenslotte niet ingezet voor, pakweg, de braderie in Lunteren) en ten slotte moeten ze in het vaste C2000-netwerk worden gehangen met huis-tuin-en-keuken-huurlijnen via KPN. Zo bezien lijkt het of de enige tijdwinst wordt geboekt omdat niet zoals bij vaste opstelpunten (VOP?) de grond onteigend en aangekocht moet worden. Het lachen is iedereen in de tussentijd waarschijnlijk echt wel vergaan. Toch zijn er wel een paar mensen die kunnen lachen om de MOPpen. Het bedrijf dat ze levert bijvoorbeeld. En onze eigen Hans Borgonjen, die een MOP naar hem vernoemd zag, vanwege zijn verdiensten voor de Tetra-standaard in het algemeen en C2000 in het bijzonder. Wat zeg je eigenlijk tegen iemand die een MOP naar zich vernoemd krijgt? Nou vooruit, Hans: gefeliciteerd! INHOUD ACTUEEL Hoe afhankelijk zijn we van ict? Nieuwe meldkamer politie Kopenhagen ACHTERGROND Communicatie via sporen van meteoren TECHNOLOGIE Drie nieuwe mobiele opstelpunten Beveiliging via WiFi-mesh EN VERDER KORT NIEUWS 4 COLUMN 30 Maarten Oberman MARCEL DEBETS HOOFDREDACTEUR Wilt u uw bedrijfsgegevens plaatsen in Verbinding én uw logo op de homepage van verbinding.nl? Archer Media Bas van den Engel bas@archermedia.nl of Oscar Nieuwland oscar@archermedia.nl Telefoon: Neem dan contact op met Meld je nu aan voor de nieuwsbrief van Verbinding Kijk op

4 4 KORT NIEUWS Verbinding november 2010 Verbeteringen C2000 voortgezet Uit de begroting van het Ministerie van Binnenlandse Zaken blijkt dat de verbeteringen aan het omstreden C2000-systeem worden voortgezet. Ook wordt in 2011 een begin gemaakt met het vormen van een Politiedienstencentrum, waarin diensten als ict, salarisadministratie en inkoop worden gebundeld. Op verbeteringen in C2000 wordt al lang door diverse organisaties aangestuurd. Zo ontstond begin dit najaar extra rumoer toen de vakorganisaties verantwoordelijk voor het brandweerpersoneel een brief stuurden aan alle burgemeesters. Hierin schreven zij dat de gevaren bij het wegvallen van de verbinding te groot zijn. Het systeem hapert vooral bij de portofoonfunctie, de Direct Mode of Operation (DMO). De verbeteringen aan (de dekking van) A D V E R T E N T I E het communicatienetwerk die al waren aangekondigd, worden voortgezet. Uit de begroting van Binnenlandse Zaken blijkt ook dat in 2011 een begin wordt gemaakt met het vormen van een nieuw Politiedienstencentrum. Om kosten te besparen worden hierin salarisadministratie, ict, inkoop en beheer van gebouwen gebundeld. Het Politiedienstencentrum staat los van eventuele plannen van een komend kabinet over de vorming van een nationale politie. Sonim onthult nieuwe robuuste telefoon Sonim Technologies heeft de XP1300 CORE onthuld. Dit is een nieuw toestel in de lijn robuuste mobiele telefoons. De fabrikant meldt dat het de eerste IP68 gsm-telefoon ter wereld is en dat het toestel volledig onder te dompelen is in 2 meter diep water. Verder is de telefoon uitgerust met een 2 hoge resolutie krasvast display en een microfoon met ruisonderdrukking. Ook is het toestel bestand tegen stof. De XP1300 CORE is vanaf begin november leverbaar. Kamer niet ingelicht over problemen NL-Alert Het ministerie van Binnenlandse Zaken heeft in juli een onvolledige digitale conceptbrief over de voortgang van NL-Alert naar de Tweede Kamer gestuurd. Daardoor waren het parlement en de media tot nu toe niet op de hoogte van een aantal problemen met het project. NL-Alert, het landelijke alarmeringssysteem dat de sirenes aanvult, blijkt niet te werken op smartphones, waaronder de iphone. Ook blijkt er nog geen Europese standaardisatie is van cell broadcast (cellcast), waarop het systeem is gebaseerd. De technologie is door ETSI gecertificeerd, maar specificaties over de manier waarop een toestel met een cellcast moet omgaan, ontbreken. Deze problemen stonden niet in de digitale brief die het ministerie in juli naar de Kamer stuurde en online zette. De papieren versie, ondertekend door demissionair minister Hirsch Ballin, bevat wel de ontbrekende informatie. Het probleem is veroorzaakt doordat een medewerker van het ministerie de elektronische versie zonder revisies naar buiten heeft gebracht.

5 Verbinding november Meijboom als CIO buffer tussen korpsen en vtspn Aad Meijboom is begin oktober aan de slag gegaan als Chief Information Officer (CIO) bij de politie. De voormalig kopschef van de Rotterdamse politie moet zorgen dat één informatiehuishouding bij de politie tot stand komt. In juli constateerde de Inspectie Openbare Orde en Veiligheid dat de korpsen landelijke politiesystemen weliswaar hebben ingevoerd, maar dat deze niet voldoen aan de verwachtingen op de werkvloer. Daardoor gebruiken agenten en rechercheurs de systemen niet en wordt informatie niet of nauwelijks gedeeld. Meijboom wordt buffer en verbindingsman tussen de politiekorpsen en de landelijke organisatie voor politie-ict, de Voorziening tot samenwerking Politie Nederland (vtspn). Hij moet de vraag van de 26 korpsen articuleren, coördineren, harmoniseren en kanaliseren, stelt Henri Kruithof, woordvoerder van het Korpsbeheerdersberaad dat Meijboom half september benoemde. Het niet duidelijk scheiden van vraag en aanbod staat het ontstaan van een gemeenschappelijke informatiehuishouding in de weg. Korpsen gaven vtspn eigen opdrachten, waarvan het maar de vraag was of die spoorden met opdrachten van elders. Daardoor is er, ondanks in het verleden gemaakte afspraken, nog een veelheid aan fysieke infrastructuur, besturingssoftware en eigen applicaties bij de korpsen, schreef het Korpsbeheerdersberaad eind juni aan de minister van Binnenlandse Zaken. Daarom worden in de nieuwe aanpak vraag en aanbod nadrukkelijker gescheiden. Volgens Kruithof krijgt Meijboom verregaande bevoegdheden om richting te geven aan de activiteiten van de vtspn. Aad Meijboom was tot februari korpschef van de Rotterdamse politie en stapte op vanwege de strandrellen die in de zomer van 2009 bij Hoek van Holland plaatsvonden. Nokia en Motorola verlengen LTEovereenkomst Telefoonfabrikant Nokia heeft de licentieovereenkomsten voor LTEtechnologie met branchegenoot Motorola verlengd. Motorola wil graag gebruik blijven maken van de expertise van het Finse bedrijf, dat zich al langer bezighoudt met de nieuwe generatie technologie voor mobiele telefonie en data. De Amerikaanse fabricant het eerder vooral zijn kaarten gezet op WiMAX. De vraag is echter of deze standard het gaat redden, aangezien de meeste telecomfabrikanten en operators wereldwijd LTE massaal omarmen. A D V E R T E N T I E!"#$%&'" +&,-.'$"/(0")'"'-$"-1"'("'-1"0- ()*!"#$%&'" $"-1&((&"-.1-$"-##/$"-*"(2!"/1"'3

6 6 Verbinding november 2010 CBP: Politie schendt privacywet Het College bescherming persoonsgegevens (CBP) heeft het Korps Landelijke Politiediensten (KLPD) op de vingers getikt. Na een uitgebreid onderzoek is gebleken dat de politie sinds 2006 in strijd met de privacywet handelt bij het invoeren van gegevens in de database van Europol. Het CPB meldt: De conclusie luidt dat het KLPD in strijd met de wet handelt bij het invoeren van politiegegevens van verdachten van ernstige internationale criminaliteit in het EIS doordat het onvoldoende maatregelen heeft getroffen om te waarborgen dat de politiegegevens juist en nauwkeurig zijn. Bovendien zou de politie niet voldoende actie hebben ondernomen om te zorgen dat politiegegevens worden verwijderd of vernietigd zodra ze niet meer noodzakelijk zijn of wanneer de wet eist dat dat gebeurt. Het KLPD onderschrijft de conclusies van het CBP. De problemen zijn al in 2006 gesignaleerd. Er zijn toen afspraken gemaakt met met het Ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) over een uitbreiding van het personeel. Dat is vanwege vertragingen in de projectfase bij het ontwikkelen van de Europol-database nooit gebeurd. De politie onderhandelt nu met Justitie en BZK over de manier waarop de controles alsnog kunnen worden uitgevoerd. Totdat de systemen op orde zijn en er voldoende personeel aanwezig is om de nodige controles uit te voeren, vindt er een wekelijkse controle plaats op doorgevoerde mutaties. Er komt ook een maandelijkse steekproef en er wordt maandelijks over de bevindingen gerapporteerd aan de korpsleiding. Ook is het de bedoeling dat alle ingevoerde gegevens nogmaals worden gecontroleerd en waar nodig worden veranderd of verwijderd uit het systeem. De voorziening tot samenwerking Politie Nederland (vtspn) heeft begin dit jaar opdracht gekregen de invoersystemen aan te passen. Dit najaar zou de aanpassing moeten worden opgeleverd. Zepcam introduceert kledingcamera Het Nederlandse bedrijf Zepcam, specialist in professionele bodycams, voegt een nieuwe camera toe aan het assortiment: de Clipcam. Dit is een compacte camera die op de kleding gedragen kan worden. Normaal gesproken worden bodycams op een helm of aan het hoofd gedragen. Deze nieuwe camera wordt met een clip aan bijvoorbeeld een jas of vest bevestigd en biedt daarmee extra bewegingsvrijheid en gebruiksgemak. De Clipcam is speciaal bedoeld voor medewerkers van politie, ambulance, brandweer, beveiligingsbedrijven en geldtransport. Verschillende politiekorpsen gebruiken de kledingcamera inmiddels. Bodycams van Zepcam zijn op de man gedragen videocamerasystemen waarmee medewerkers in het veld handsfree video-opnames kunnen maken. Bodycams zijn effectief in het verminderen van geweld tegen personeel, in het verzamelen van videobewijsmateriaal en worden gebruikt in trainingen. De camera s van Zepcam zijn geschikt voor dag- en nachtopnames en maken gezichts- en nummerbordherkenning mogelijk. Ericsson neemt opnieuw Nortel-onderdeel over Ericsson heeft het multiservice-switch bedrijfsonderdeel (MSS) van de Canadese telecomproducent Nortel gekocht voor 65 miljoen dollar. MSS verkoopt en ondersteunt datanetwerken en switchingplatforms voor core netwerken, afkomstig van de Nortel-divisies die al eerder zijn verkocht. Nortel raakte in 2008 in grote financiële moeilijkheden en is inmiddels grotendeels in onderdelen verkocht. Ericsson heeft in juni 2010 het meerderheidsbelang van de Canadese branchegenoot Nortel in de joint venture LG- Nortel overgenomen. Het samenwerkingsverband, dat netwerkapparatuur voor operators ontwikkelt, heet nu LG-Ericsson. Het Zweedse bedrijf kocht eind 2009 samen met Kapsch CarrierCom de gsm-business van Nortel. Eerder in 2009 nam Ericsson de CDMA- en de LTE-activiteiten van Nortel over.

7 Verbinding november Robuuste lichtgewicht pda van Handheld Fabrikant Handheld lanceert de nieuwe Nautiz X3, een robuuste lichtgewicht pda. De pda is uitgerust met een 806 MHz X-Scale processor, 256 MB RAM en 512 MB Flashgeheugen, draait op Windows Mobile 6.5 Professional en wordt geleverd met een aantal extra functies. Zo beschikt hij over een 3G modem voor mobiele communicatie, een 3-megapixel camera met autofocus en ledflitser, WLAN en Bluetooth. Het apparaat is ook standaard voorzien van een 1D laserscanner en optioneel leverbaar met een 2D beeldgenerator. De Nautiz X3 voldoet aan de IP65 normering en heeft alle MIL-STD-810G test doorstaan. Dankzij de 3300 mah Li-Ion-batterij kunnen gebruikers in het veld een hele werkdag doorwerken zonder te hoeven opladen. Daarnaast heeft de pda een 2,8 inch QVGA touchscreen dat afleesbaar is in zonlicht en een toetsenbord met verlichte alfanumerieke toetsen en aparte functieknoppen. Tot slot is de Nautiz X3 uitgerust met gps voor navigatietoepassingen, een g-sensor, een e-kompas en een hoogtemeter. Motorola: nieuwe Tetraproducten op PMR Expo Motorola Solutions zal tijdens de PMR Expo in Keulen zijn nieuwste communicatie-oplossingen voor de OOV-sector tonen. Een van de producten is de MTP830 Tetra-portofoon. Deze is speciaal ontwikkeld voor het brandweerkorps en andere hulpdiensten. Deze heeft geen numeriek toetsenbord, maar een gebruikersinterface die is afgestemd voor gebruik in noodsituaties. Volgens de fabrikant is het apparaat optimaal geschikt voor gebruik met handschoenen. A D V E R T E N T I E "#$(+$","'-"+.+("-)/&01+&(+')2 9+3::;<=;>?@+A:@+3?;?BCDEFC?+G?EBE>H?EC8!"#$%&'" ()*!"#$%&'" "'+3"+4)%%"'+$55/6##'+7"0+!"0!"#"$!%$&'()*+!',"-.*%/ #((&$&#'8-57

8 8 Verbinding november 2010 Cassidian toont nieuwe Tetrapolportofoon Tijdens het Franse nationale brandweercongres heeft Cassidian Systems het prototype van een nieuwe Tetrapol-portofoon gepresenteerd, de TPH700 Ex. Deze is geschikt voor omgevingen waar ontvlambare stoffen worden geproduceerd, verwerkt, vervoerd en opgeslagen. Het gaat onder andere om olie- en gasplatforms, petrochemische en staalfabrieken, raffinaderijen en havens. De portofoon heeft een robuuste mechanische constructie, die tegen de zwaarste omstandigheden bestand moet zijn. De gebruikersinterface van het nieuwe toestel is hetzelfde als die van de nieuwste apparaten van Cassidian, met onder andere een helder kleurendisplay en sneltoetsen. De TPH700 Ex komt in 2011 op de markt met een aantal ATEX-gecertificeerde accessoires, zoals een externe microfoon en andere audio- en draadloze accessoirees. A D V E R T E N T I E Van der Vlist CEO van het jaar Jeanine van der Vlist, Managing Director van Alcatel- Lucent en voorheen van Worldmax, is uitgeroepen tot CEO van het jaar door de lezers van vakblad Computable. Van der Vlist is sinds november 2009 Managing Director van Alcatel-Lucent Nederland. Van der Vlist begon haar loopbaan bij ICL (nu Fujitsu Services), waar zij in 1998 werd benoemd tot General Manager van de Operational Services Division. Daarna vervulde ze zes jaar de rol van General Manager bij Dell Nederland. Deze award mag dan mijn naam wel noemen, maar ik zie het vooral als erkenning en waardering voor alle mensen, collega s, klanten en partners die mij helpen om succes te kunnen behalen. Samen zorgen we ervoor dat ictontwikkelingen hun weg blijven vinden Fusie regionale meldkamers naar de Nederlandse gemeenschap, zei Jeanine van der Vlist, Managing Director, Alcatel-Lucent Nederland. Ik zie nog ongelooflijk veel nieuwe mogelijkheden voor onder andere de telecom-industrie, het onderwijs, de energiemarkt, openbare veiligheid en de zorg. Bij de verkiezing van CEO van het Jaar, nam Van der Vlist het op tegen de collega-ceo s Alexandra Schless van hostingbedrijf TelecityGroup, Marco Lesmeister van ict-dienstverlener Kender Thijssen, Kees Rijkhof van ict-dienstverlener Avantage en Leen Zevenbergen van de beursgenoteerde ict-dienstverlener Qurius. KPN, marktleider in Marifonie infrastructuren Altijd maatwerk Marifonie van KPN wordt gebruikt voor spraakcommunicatie met schepen op vaarwegen, bruggen en sluiscomplexen evenals de aanloopgebieden op zee. Marifonie projecten zijn altijd maatwerk en bestaan uit: Radio infrastructuur met Marifoon Walstations: Bediensystemen: Meer informatie? Bel (010) of Kijk op kpn.com/portofoons De perikelen rond de landelijke meldkamer zijn nog niet voorbij, maar op regionaal niveau gaat integratie van meldkamers de komende jaren een belangrijke rol spelen. Zo gaan de brandweer, ambulancedienst en politie in de regio s IJsselland en Noord- en Oost-Gelderland per direct gebruikmaken van een gezamenlijke meldkamer. De Meldkamer Oost Nederland is de eerste meldkamer nieuwe stijl in Nederland. De officiële opening is op 17 november. De nieuwe meldkamer moet leiden tot een verbetering van de kwaliteit en een besparing van 3 miljoen euro op jaarbasis. De Meldkamer Oost Nederland beslaat een gebied in Gelderland van Doetinchem tot Harderwijk en daarbij het noordwestelijk deel van Overijssel. In totaal gaat het hierbij om bijna 1,3 miljoen inwoners.

9 Verbinding november Kwetsbaarheid van telecommunicatie-infrastructuren ACTUEEL Hoe afhankelijk zijn we van ict? Bij incidenten en rampen raakt de telecommunicatie-infrastructuur vaak aangetast. Mede daardoor wordt het maatschappelijk leven danig ontwricht. Hoe afhankelijk zijn we van telecommunicatie, en wat zijn de effecten van een beschadigde telecommunicatie-infrastructuur? DOOR HANS VANDAM Telecommunicatie en informatietechnologie spelen in onze huidige maatschappij een cruciale rol. Sterker nog, het zijn daarin zelfs kritische systemen geworden. De afhankelijkheid van mobiele telefonie en datasystemen, vaste IP-verbindingen, internet enzovoort voor zowel de consument als de professionele gebruiker is zeer groot. Van bankzaken tot en van mobiele telefonie en sms tot sociale netwerken, we kunnen bijna niet meer zonder. In de werkomgeving spelen mobiele telefonie, en internet tegenwoordig ook een cruciale rol. Daarnaast gebruiken veel bedrijven computertoepassingen die niet op een lokaal aanwezig computersysteem worden gehost, maar waar een computersysteem op een andere locatie aan te pas komt. Voor deze gevallen is ook weer een telecommunicatie-infrastructuur noodzakelijk om voor de verbindingen te zorgen. Kantoortoepassingen zoals Office, maar ook bedrijfskritische systemen van magazijnvoorraadsystemen tot complete ERP-systemen (Enterprise Resource

10 10 Verbinding november 2010 Planning) worden steeds vaker op deze manier geconfigureerd. De ontwikkelingen in de richting van deze gedistribueerde systemen zullen vandaag zeker niet stoppen. Mensen, organisaties, bedrijven staan met elkaar in contact via ict en het gemak, de voordelen, het delen en daarmee de afhankelijkheid van informatieproducten is groot geworden. Nutsvoorzieningen en hulpverlening Niet alleen commerciële organisaties maken gebruik van complexe informatiesystemen voor hun bedrijfsvoering, ook overheidsinstanties zoals nutsvoorzieningen en hulpverleningsorganisaties kunnen daar niet omheen. Een voorbeeld uit de nutssector is de drinkwatervoorziening. Het maken van drinkwater is een complex proces en bestaat uit een groot aantal processtappen die gestuurd moeten worden. Procesautomatisering helpt daarbij en zorgt ervoor dat een aantal processen automatisch door computers wordt bestuurd. In de procesbesturing spelen systemen voor zogeheten Supervisory Control And Data Acquisitions (SCADA) en netwerken een belangrijke rol. De procesautomatisering bestaat op basis van het ISA-95-model uit 5 hiërarchische lagen (het model heeft overeenkomsten met het bekende Open Systems Interconnection (OSI) model), zie figuur 1. Het basisniveau is de fysieke laag: sensoren (meetinstrumentatie), actuatoren (pompen, ventielen, motoren etc.) en procesapparatuur. Het tweede niveau betreft de sensor-output, stuursignalen voor actuatoren en gecomputeriseerde besturing en monitoring (op basis van PLCs Programmable Logic Controllers). Het derde niveau is het niveau waar SCADA een belangrijke rol speelt en tevens de procesmanagers, die via een Human Machine Interface (HMI) informatie krijgen van SCADA over de status van de processen en daarop via SCADA en PLCs kunnen ingrijpen. Daarnaast verzorgt SCADA o.a. alarm management, trendanalyses en rapportage, dataregistratie & analyse. In feite Figuur 1.!"# $!% %&'(')*$+ #,&- %./-01-)' / Sommige apparatuur in de kelders van WTC 2 bleef werken, zelfs na instorting van het gebouw. kan SCADA gezien worden als de spin in het web van de procesautomatisering. Niveau 4 betreft het Manufacturing Execution System (MES), ook weer een computersysteem dat moet zorgen voor de optimale toepassing van productiemiddelen, verbruiksmaterialen en mensen. Het vijfde niveau betreft een ERPsysteem (Enterprise Resource Planning), dat de bedrijfsbrede planning verzorgt. Afhankelijk Al deze verschillende niveaus moeten met elkaar verbonden worden. De verbindingen tussen sensoren, actuatoren en PLCs bestaan uit relatief korte kabels of draadloze verbindingen (sensor networks). Lange-afstandsverbindingen verzorgen de communicatie tussen de PLCs en het centrale computersysteem (SCADA). Hiervoor worden huurlijnen, xdsl, glasvezel, satellietverbindingen, straalverbindingen enzovoort toegepast. De verbindingen met de bovenliggende niveaus 4 en 5 (MES en ERP) zal afhankelijk van de situatie ook via de telecommunicatie-infrastructuur lopen, deze computersystemen kunnen namelijk weer op een andere locatie dan SCADA aanwezig zijn. Uit de beschreven processysteemarchitectuur van sensor/actuator tot ERP blijkt de grote verwevenheid van computersystemen die voor een goede werking van het totaalsysteem afhankelijk zijn van telecommunicatie. Ook hulpverleningsinstanties als politie en brandweer, van oudsher telecomgebruikers passen steeds meer moderne mogelijkheden van telecommunicatie en informatietechniek toe. In het verleden pasten dit soort gebruikers, naast het gebruik van het openbare telefoonnet, hoofdzakelijk gesloten systemen toe, namelijk gesloten mobilofoonnetten en portofoonverbindingen. Tegenwoordig wordt naast C2000 veelvuldig gebruikgemaakt van openbare netwerken zoals gsm, umts en internet. Dataverbindingen worden belangrijker in operationele hulpverleningssituaties: door

11 Verbinding november de diensten worden steeds meer computerapplicaties gebruikt die dit soort verbindingen nodig hebben. De betreffende commerciële providers van deze openbare netwerken doen natuurlijk alles om de beschikbaarheid op peil te houden, een en ander binnen de kaders van de businesscases. Dit houdt in dat voor operationele activiteiten er geen absolute zekerheid gegeven kan worden dat betreffende verbindingen blijven werken. Men heeft het gebruik van deze netwerken namelijk niet volledig in de hand. Congestie is daarbij een belangrijk aandachtspunt. Als de gevraagde capaciteit, om welke reden dan ook, de aanwezige capaciteit van het netwerk overtreft, komen er verbindingsproblemen. Daarbij moet wel aangetekend worden dat verschillende netwerken dezelfde functionaliteit leveren. Kiezen voor redundantie is dus mogelijk door meerdere netwerken tegelijkertijd beschikbaar te hebben. Interessant is daarbij wel wat dan de onderlinge samenhang tussen de verschillende netwerken is. Indien voor delen van beide netwerken gebruik wordt gemaakt van dezelfde infrastructuur, bijvoorbeeld dezelfde backbone -verbinding als backhaul voor een mobiele telefonienetwerk, dan zou dat kunnen leiden tot onwenselijke SPOFs (single points of failure). Gevoeligheid ICT-infrastructuur Er is dus sprake van een grote afhankelijkheid van telecommunicatie- en informatiesystemen die in een aantal gevallen echt als kritisch moeten worden beschouwd. Het gaat daarbij om systemen met de volgende technologische karakteristieken: Grootschalige gedistribueerd systemen. Computer-communicatie-infrastructuren hebben een steeds grotere geografische spreiding. In deze systemen zijn veelal nog zogeheten legacy -componenten aanwezig. Dit zijn onderdelen die in feite verouderd zijn maar toch meegenomen moeten worden in een nieuw systeem door hun onmisbaarheid. Open systemen. Vanwege de convergerende technologie en de economische drivers ontstaat homogeniteit in computerplatforms, software en communicatiesystemen. Platformen zijn uniform in hun besturingssysteem (UNIX, Linux, Windows). Netwerken zijn opgebouwd uit componenten die worden gemaakt door een beperkt aantal producenten (zoals Cisco). Protocol stacks zijn steeds meer uniform (bijvoorbeeld TCP/ IP als basis voor het hele internet) Integratie van systemen. Onderlinge verbindingen tussen communicatie-infrastructuren vergroten de complexiteit van de interactie van de componenten (een systeem van systemen). Dit soort systemen worden daarmee afhankelijk van elkaar. Mobiliteit en flexibiliteit van systemen. Geografisch en functionele flexibiliteit is steeds belangrijker geworden. Systemen worden gebruikt door een verscheidenheid aan gebruikers en operationele omstandigheden. Gedistribueerde ict-infrastructuren zijn niet perfect: een volledige garantie op technisch ongestoorde systemen is niet te geven. Technische storingen kunnen verschillende oorzaken hebben. De afhankelijkheid van openbare netwerkinfrastructuren kan daar debet aan zijn, cascade-effecten in gekoppelde infrastructuren kunnen optreden. Eenvoudiger voor te stellen is het falen van een technisch component van het systeem. Daarnaast kan ook fysieke schade ontstaan aan de hardware van netwerken waarmee de storing een feit is. Fysieke schade Fysieke schade aan ic-infrastructuren wordt in de meeste gevallen veroorzaakt door ongelukken, zoals het doorsnijden van kabels door graafmachines. Dit soort ongelukken valt in de categorie alledaagse gebeurtenissen en heeft meestal beperkte gevolgen. Natuurrampen en terroristische acties hebben veel grotere schade aan de infrastructuurin een land tot gevolg en vallen gelukkig in de categorie niet-alledaags. Een natuurramp als gevolg van de orkaan Katrina op het gebied in en om New Orleans heeft immense effecten gehad op de telecommunicatie-infrastructuur. Hierdoor konden ook de hulpdiensten niet meer goed hun werk doen. Door de overstroming werd apparatuur van de elektriciteitsvoorziening beschadigd door ronddrijvend puin, transformatoren werden zwaar beschadigd door het zoute water. Elektriciteitsstations vielen uit, waardoor de elektriciteit deels uitviel. Het mobilofoonnetwerk van politie liep schade op: backhaul-verbindingen voor de basisstations vielen uit, elektriciteitsgeneratoren van basisstations konden niet meer bijgetankt worden en vielen uit. Het hoge verkeersaanbod veroorzaakte congestie en falen. Ook de mobiele telefoonsystemen werden op dezelfde manier buiten werking gesteld. VoIP-telefoons werkten nog wel tot het moment dat ongecontroleerde toegang via het internet mogelijk werd. Telefoonverbindingen via landlijnen functioneerden aanvankelijk ook tot de lijnen beschadigd werden en de telefooncentrales niet meer werkten doordat de back-upgeneratoren zonder brandstof kwamen of overstroomd raakten. In de Verenigde Staten wordt veelal nog gebruikgemaakt van verschillende radiosystemen voor de verschillende hulpdiensten en rampenbestrijdingsorganisaties. Dit heeft geleid tot desastreuze locale communicatieproblemen door incompatibiliteit van de radiosystemen. Het noodnummer 911 (vergelijkbaar met 112) werd figuurlijk overspoeld door oproepen als gevolg van het uitvallen van radiosystemen, mobiele telefoon en back-upgeneratoren. Een meer recente natuurramp, de aardbeving op Haiti, heeft weer een ander verloop gehad. Door de onderontwikkelde telecommunicatieinfrastructuur kon men bij de aanleg van internetverbindingen geen gebruikmaken van bestaande kabelnetwerken. De meeste Haitiaanse internet-serviceproviders maken gebruik van satellietverbindingen voor hun

12 12 Verbinding november 2010 internet-aansluitingen. Dit bleek in deze situatie een geluk bij een ongeluk te zijn, want deze verbindingen bleven intact. De enige glasvezelkabel die het land verbindt met de buitenwereld ging wel kapot. Daarbij kwam er snel hulp uit het buitenland voor het verzorgen van verbindingen voor de hulpverleners. Hiervoor werden een Qualcomm Deployable Base Station, een compleet mobiel telefonienetwerk en 100 satellietterminals, inclusief bedieningspersoneel, ingezet. De aanwezige mobiele telefonie-infrastructuur van Voila-Comsel had een voor 80% werkend systeem. De andere provider van mobiele telefonie, Digicel group, had 30% van het aantal basisstations buiten werking. Aanslag Ook terroristische aanslagen hebben grote gevolgen gehad voor de telecommunicatievoorzieningen in de omgeving. In de buurt Figuur 2. van de Twin Towers is een telecommunicatieknooppunt gesitueerd in de Verizon Building (zie figuur 2, met bovenaanzicht van het WTC-gebied na instorting, met linksboven Verizon building), een van de grootste in de wereld met een capaciteit vergelijkbaar met die van Oostenrijk, Denemarken en Egypte gecombineerd (volgens Verizon). Het gebouw raakte beschadigd door het instorten van het WTC 1-gebouw. Hierdoor faalde meteen de 911-service, echter door directe omschakeling naar een back-up- knooppunt kon deze service weer worden hersteld. (911 ontving oproepen op 11 september!). Als gevolg van het instorten van beide WTCtorens en de daardoor ontstane schade aan het Verizon-gebouw, verloor telecomprovider Verizon telefoonlijnen, 4,4 miljoen datacircuits, PBX lijnen en 11 basisstations. Meer dan bedrijven en klanten konden niet meer communiceren. Het herrouteren van telecom- en dataverkeer naar een ander knooppunt in Manhattan bracht enige verlichting. Telecomprovider AT&T had vergelijkbare problemen. Twee grote knooppunten werden vernietigd, zes andere in New York City bleven Een volledige garantie op technisch ongestoorde systemen is niet te geven. functioneren. Markant is dat AT&T-apparatuur in de kelders van WTC 2 bleef werken, zelfs na de instorting van het gebouw. Op 11 september was er een stijging van 50% van het aantal mobiele telefoonoproepen (op Moederdag is dat 30% in de VS). Tussen 9 en 11 uur s morgens was er zelfs een stijging van 1300% in oproepen per mobiele telefoon voor het Noord-oosten van de Verenigde Staten. Om 11 uur werd ongeveer 92% van de oproepen in New York City geblokkeerd. Het herstel van de dienstverlening kwam snel door gebruik te maken van mobiele basisstations die op bepaalde locaties werden opgesteld. Ook Verizon en AT&T konden de telecomservices deels weer herstellen door de mobilisatie binnen 48 uur van trailers met telecommunicatieapparatuur. Oplossingen Natuurlijk zijn Katrina, Haiti en 9/11 extreme voorbeelden van incidenten, maar het laat zien wat de verwachten effecten zijn op telecommunicatie-infrastructuur. In het geval van 9/11 hebben robuuste, fouttolerante systemen er voor gezorgd dat het functioneren van de telecommunicatieinfrastructuur weer snel hersteld kon worden. De orkaan Katrina heeft laten zien dat hulpdiensten veel problemen hebben indien telecommunicatie niet volledig kunnen worden gebruikt. Daar zijn de aanbieders druk bezig met het realiseren van mobiele robuuste telecommunicatiesystemen, die snel kunnen worden getransporteerd naar het rampgebied. Verder wordt gekeken naar cognitive radio, fast deployable ad hoc draadloze mesh-netwerken, digitale packet radio voor back-up voor operationele ondersteuning van hulpdiensten. Naar VoIP wordt ook gekeken, omdat gebleken is dat het internet minder gevoelig is voor uitval dan andere telecommunicatieverbindingen. De inherente redundantie van een IP-netwerk zorgt voor een goede betrouwbaarheid en beschikbaarheid in dat soort situaties. In het geval van Haiti blijkt satellietsommunicatie een belangrijke rol gespeeld te hebben bij de internetverbindingen en als communicatiemiddel voor de hulpverleners. In het algemeen kan gesteld worden dat een goed fouttolerant ontwerp van een telecommunicatie-infrastructuur dus zeer belangrijk is. Daarnaast is het van groot belang dat een aantal zaken goed wordt voorbereid en gepland. Belangrijk is een analyse te maken van de bedreigingen van de telecommunicatie-infrastructuur en welke effecten kunnen optreden. Op grond van de analyseresultaten kan een plan worden opgesteld met gepaste tegenmaatregelen. Toch blijft het zo dat wanneer het incident of ramp dan werkelijk plaatsvindt, een grote mate van improvisatie nodig is om de benodigde verbindingen weer op te zetten. De lesson learned is wel dat iedere ramp toch net anders is met andere effecten op de telecommunicatie-infrastructuur.

13 Abonneer nu op en mis geen nummer van hét vakblad voor mobiele communicatie in de openbare orde & veiligheidssector en het bedrijfsleven Wilt u een abonnement op Verbinding voor slechts 54,95 per jaar? (incl. 6% BTW) Mail uw persoonsgegevens naar abonnementen@fenceworks.nl

14 14ACTUEEL Verbinding november 2010 PSRG bezoekt Denemarken Gloednieuwe meldkamer van politie Kopenhagen De Public Safety Radiocommunication Group (PSRG) hield eind oktober zijn vergadering in Kopenhagen. Onderdeel was een bezoek aan de één jaar oude politiemeldkamer. Een halfjaarlijks bezoek van de PSRG aan een politiemeldkamer is bijna een traditie. De groep komt twee keer per jaar bijeen en elke keer is een ander land gastheer. Bijna altijd wordt er in het programma een bezoek aan een meldkamer, netwerkbeheercentrum of soortgelijk zenuwcentrum opgenomen. Dit keer was Denemarken gastland en was een bezoek aan de meldkamer van de politie in Kopenhagen georganiseerd. De meldkamer geeft een heel moderne indruk, en dat is niet verwonderlijk: hij is pas een jaar oud. De klimaatconferentie COP- 15 was een aanleiding om de meldkamer compleet te vernieuwen.

15 Verbinding november Het landelijke project Het landelijke radioproject in Denemarken omvat, naast de uitrol van het Tetra-netwerk van Motorola met de naam Sine, ook vernieuwing van de meldkamers. De uitrol van het radionetwerk is gereed en de eerste gebruikers zijn operationeel. De uittrol heeft een enorme boost gekregen omdat men de COP15-klimaatconferentie wilde aangrijpen om van analoog naar digitaal te gaan. Het Sine-netwerk is vlak na de uitrol in Kopenhagen en omgeving al elf dagen lang grootscheeps gebruikt, tijdens deze COP15 in december Daar waren 6000 OOV-gebruikers bij betrokken, van politie, brandweer, ambulance en andere hulpdiensten. In totaal waren er een half miljoen groepsoproepen tijdens deze elf dagen. Het was uiteraard onvermijdelijk dat er kinderziektes waren met zo n nieuw systeem, zowel op technisch als organisatorisch en operationeel vlak. De initiatiefnemers hebben er echter veel van geleerd, wat bij de verdere ingebruikname nu goed van pas komt. De verantwoordelijken waren wel zo eerlijk te erkennen dat er een (te?) groot risico was genomen, vooral omdat de gebruikers het nauwelijks in de praktijk vooraf hadden kunnen testen. Het tweede deel van het landelijke project omvat de meldkamers. De meldkamersystemen van de andere meldkamers in Denemarken zijn van een geheel andere opzet dan die in Kopenhagen en lang niet zo geavanceerd als deze één jaar oude meldkamer. De firma Terma zou gelijktijdig met de roll-out van hun Tetra-netwerk de meldkamers installeren, maar vanwege vertragingen levert Terma nu alleen de radiobediening. Dit betekent dat de oude meldkamersystemen voorlopig nog niet zullen worden vervangen. Ook al omdat deze veelal verschillend zijn, maakt dit het radio + meldkamerproject een stuk complexer. Onzeker is of men er in zal slagen om het zodanig interoperabel te maken dat incidentinformatie van de ene naar de andere meldkamer verstuurd kan worden. Command room De meldkamer bestaat uit de daily operation room en een command room. De eerste verricht, zoals de naam al doet vermoeden, de dagelijkse meldkamerfunctie. Als er iets groots aan de hand is, wordt opgeschaald naar de command room. Omdat het rustig was, was deze leeg tijdens ons bezoek. Vandaar dat we met de grote groep van 14 landen met 35 personen een uitgebreide toelichting kregen en ook rustig zelf konden rondkijken. De 112-meldingen en andere meldingen komen binnen in de daily operation room met dertien bedienplaatsen. Elke bedienplek heeft een positie voor een calltaker en een radiobediener. Onder normale omstandigheden zijn er zes tot negen dispatchers met een teamleider en een specialist voor bijzondere acties. Elke dispatcher heeft zijn eigen gebied. Normaliter handelt men hier zelf de incidenten af. Bij een iets grotere gebeurtenis is er een enigszins afgezonderde plek waar men een bijzonder incident af kan handelen. Wordt het nog grootschaliger, dan wordt gezorgd voor bemanning in de command room en

16 16 Verbinding november 2010 Breedband- en frequentienieuws Op 5 en 6 oktober vond de zesde bijeenkomst plaats van de expertgroep onder de EU Law Enforcement Working Party (LEWP), de voormalige Police Cooperation Working Group (PCWG). Ruim twintig landen waren aanwezig, met in totaal zo n veertig afgevaardigden. Na de meetings in Parijs (tweemaal) en Praag, eind 2009 in Stockholm, in juni 2010 in Brussel onder het voorzitterschap van Spanje, vond de bijeenkomst nu weer in Brussel plaats, onder het Belgische voorzitterschap. In de vorige editie van Verbinding is de LEWP nader toegelicht. De expertgroep is ingesteld om voor drie items aanbevelingen op te stellen: Oplossingen voor de korte en middellange termijn voor grensoverschrijdende radiocommunicatie, gebaseerd op de huidige digitale radionetwerken (Tetra en Tetrapol). Standaard voor de lange termijn behoefte voor breedband mobiele data. Geharmoniseerde frequentieband voor deze breedbanddata. Het Belgische voorzitterschap had een uitgebreid programma opgesteld met als eerste uitleg over de politiestructuur in België en hoe het gebruikersoverleg met ASTRID is geregeld. Er zijn vooral problemen met dekking en daarvoor bestaat een structuur waarbij alle zwarte plekken verzameld worden en er elke maand overleg is tussen het gebruikersoverleg en ASTRID welke plekken de hoogste prioriteit hebben om opgelost te worden. Ook waren er presentaties over de huidige internationale samenwerking. Het Belgisch voorzitterschap zoekt mogelijkheden om brandweer en ambulance ook erbij te betrekken omdat bijvoorbeeld de ISI niet specifiek politie is, maar OOV-breed. Het Belgische voorzitterschap heeft de beide voorzitters (Etienne Lezaack Belgische politie voor de ISI subgroep, en mij voor de Forerunner Group) gevraagd om een terugkoppeling te geven over de resultaten van de twee subgroepen. Breedband + Frequenties Er was een presentatie over een uitgebreide Duitse studie naar mobiele breedbanddata-functionaliteiten. Aan de hand van vele interviews is de behoefte geïnventariseerd, zijn scenario s uitgewerkt, is de vertaalslag van toepas- singen naar bit/s gemaakt en van daaruit naar benodigde bandbreedte. De uitslag is opzienbarend: volgens de onderzoekers is 160 MHz voor hotspots (in 5 GHz) nodig en voor LTE-achtige oplossingen 20 MHz downlink en nog meer voor de uplink. Conclusie is dat, in afwachting van een eigen oplossing met TEDS (of WiMax?) voorlopig de commerciële netwerken gebruikt moeten worden, zodat er in elk geval de komende jaren ervaring opgedaan kan worden. De Belgen hebben ook een inventarisatie gedaan. De vragenlijst over toekomstig gebruik van mobiele datacommunicatietoepassingen is bijzonder uitgebreid. België gaf tevens een demo van een paar applicaties over het ASTRID-netwerk met een Motorola (Panasonic) ruggedized handterminal. Snelheid is 3-5 kb/s. Op frequentiegebied was het belangrijkste het nieuwe frequentiestatement van LEWP. De meeste landen waren het er direct volledig mee eens. Duitsland is met de eerder genoemde grote studie voor breedbanddata bezig, en wil dit over een maand in de ECC/CEPT presenteren en wil de ruimte open laten voor het geval hun studie tot een (iets) afwijkende conclusie zou komen. Dit is door middel van een voetnoot vermeld. Essentie van het statement is om prioriteit aan de 2x1,5 MHz te geven in de MHz-band, om de 2x3 MHz voor Wideband in de te alloceren (ipv in ). Daarnaast zal de LEWP met een geharmoniseerde set gebruikerseisen komen voor mobiele breedbanddata. In de vorige editie van Verbinding zijn meer details hierover te lezen. Omdat er nu unanieme goedkeuring is bereikt, gaat het Belgische voorzitterschap het officieel naar de diverse frequentie-organisaties toe sturen. De lidstaten zijn verzocht om het voor eind oktober bij hun nationale frequentie-administraties aanhangig te maken, hetgeen België gaat monitoren. Ten aanzien van de gebruikerseisen breedbanddata is afgesproken dat de studies van Frankrijk, Duitsland, Verenigd Koninkrijk, België, Finland en Nederland op een hoop gegooid worden om daaruit een gezamenlijk document te destilleren. Huidige internationale samenwerking Zowel door de Belgische politie als vanuit Nederland was er een presentatie. België lichtte het oude drielandenpilotscenario toe en gaf een demo met een aantal verbindingskoffers waarbij er diverse verbindingstesten werden gedaan middels een aantal gespreksgroepen. Ook werd toegelicht hoe er samen met Nederland goed wordt samengewerkt, Onder andere werd de gang van zaken besproken in Gent tijdens de Eurotop Defence, waar er een C2000-MOP geplaatst was. Zoals elders in deze uitgave te lezen valt, zijn er nu zes van deze mobiele opstelpunten. Een tweede voorbeeld was de ondersteuning door een Nederlands ME-peloton gedurende de Euro-manifestatie op 29 september in Brussel, waar geen MOP was omdat er geen geschikt opstelpunt te vinden was, maar waar Nederlandse portofoons zodanig waren geprogrammeerd dat ze integraal deel uitmaakten van het ASTRID-netwerk. Beide oplossingen zijn echter alleen geschikt voor pre-pland gebeurtenissen omdat óf de MOP ingereden en geïnstalleerd moet worden, óf portofoons geprogrammeerd moeten worden. Peter Woestenberg (brandweer Brabant ZO) gaf een presentatie over samenwerking België- Nederland. Onder andere werd de samenwerking Hasselt - Eindhoven belicht. Hierbij wordt met behulp van een interface één groep mogelijk gemaakt. Een tweede soortgelijke oplossing is in de maak tussen Brugge en Middelburg. Tot slot was er een wat bijzondere discussie over treinverbindingen. Er is een EUbesluit dat de spoorwegen in hun tunnels voor radiodekking moeten zorgen, zodat de OOV-eenheden met hun eigen middelen kunnen communiceren. Dit betekent in de praktijk dat er Tetra-dekking moet zijn. Wij hebben nauwelijks tot geen treintunnels, dus voor Nederland zal het minder relevant zijn, maar in andere landen zijn er kilometers lange tunnels.

17 Verbinding november wordt alle relevante informatie daar naartoe doorgestuurd. De opschaling wordt besloten door de chef van dienst. Uiteraard wordt de command room ook ingezet bij grootschaligere geplande evenementen. Schermen In de command room maken de rijen beeldschermen de meeste indruk. Er zijn drie rijen. De eerste rij is een dubbele: de laagste rij is voor de voorste rij bedienplekken terwijl de rij die aan het plafond erboven hangt voor de tweede bedienplekrij is. Vervolgens is er iets verder de ruimte in nog een derde rij aan het plafond voor de achterste bedienplekken. Er zijn maar liefst 72 schermen in totaal en daar zitten forse exemplaren tussen. Op de schermen zijn onder andere de vier nieuwskanalen van de televisie te zien, maar ook videobeelden van de camera s langs de wegen, in winkelstraten en dergelijke, plattegronden, overzichten van de incidenten enzovoort. Er zijn plattegronden in drie verschillende schalen waarin de eenheden geplot staan In de command room maken de rijen beeldschermen de meeste indruk. in kleur; de kleur geeft aan of ze ingezet of beschikbaar zijn. Meestal zijn er tussen de 20 en 25 eenheden op straat. De incidenten zijn eveneens geplot op de plattegronden en zijn ook vermeld op het matrixscherm, dat koppelingen heeft naar gedetailleerdere informatie per incident. In de incidentenmatrix is met behulp van prioriteit 1, 2 of 3 aangegeven hoe urgent een incident is. Deze prioriteit is afhankelijk van het soort incident, maar kan door de calltaker veranderd worden. Ook kan het andere meldkamerpersoneel dit later in het proces aanpassen. Er zijn ruim dertig werkplekken met op elke werkplek een groot multi purpose-scherm plus radio- en telefoonbediening. De informatie van elk van deze dertig posities is op de grote muur- en plafondschermen te plakken. Gps Er is locatie-informatie op basis van gps aanwezig, die uiteraard gebruikt wordt voor het plotten van de eenheden. Deze informatie gaat over het Tetra-netwerk. Dit geldt alleen voor de voertuigen; men heeft het voor de portofoons uitgeschakeld. De locatie-informatie wordt een keer per minuut uitgezonden, maar men overweegt om deze update-tijd te verkorten, omdat nu soms tamelijk grote sprongen te zien zijn in de positie van een voertuig. Er is géén koppeling tussen het radionetwerk en het openbare telefoonnetwerk. Die was er wel in het oude systeem, maar deze werd nooit gebruikt. Alle audio van de telefoonconversaties plus die radiocommunicatie waar de meldkamer deel van uitmaakt, wordt geregistreerd met een bewaartijd van drie jaar. Radiocommunicatie van eenheden onder elkaar, waar de meldkamer niet bij betrokken is, wordt dus niet vastgelegd. Aardig om te weten, is dat alle meldkamerapparatuur op Apple Macintosh-computers draait meldingen per dag Enkele cijfers: Kopenhagen heeft inwoners. Overdag zijn er zo n 1,2 miljoen mensen in de stad en in het weekeinde zelfs 1,4 miljoen. Er zijn gemiddeld ruwweg meldingen per dag, waarvan iets minder dan de helft tot een daadwerkelijke inzet leidt. Opvallend is dat dit niet sterk afwijkend is van andere Europese politie meldkamers: ruwweg 1 melding per dag per 1000 inwoners. HANS BORGONJEN IS KENNISMANAGER BIJ DE VTS POLITIE, VOORZITTER VAN DE PUBLIC SAFETY RADIOCOMMUNICATION GROUP (PSRG), VICE-VOORZITTER VAN DE TETRA ASSOCIATION BOARD EN LID VAN DE LEWP RADIO EXPERTGROUP.

18 18ACHTERGROND Verbinding november 2010 Communicatie via sporen van meteoren Natuurlijke satellieten Het is geen alledaags verschijnsel, maar communicatie via de sporen van meteoren is mogelijk en kan daadwerkelijk nuttig zijn. Bijvoorbeeld als satellietverbindingen niet beschikbaar zijn. Een kijkje in wereld van meteor burst-communicatie. DOOR JOHN PIEK In een inventarisatie afgelopen voorjaar over de frequenties die in Nederland voor vergunningvrij gebruik zijn toegewezen, stond vrij onopvallend een wat cryptische omschrijving. Mobiele communicatie via ionisatiesporen van meteoren. De toegewezen frequenties voor de toepassing zijn 39,00-39,20 MHz met een kanaalraster van 25 khz met 50 watt zendvermogen, wat niet onlogisch is. Wel weer bijzonder was de toevoeging Een maximale uitzendtijd van 100 milliseconden en een minimale wachttijd van 10 seconden, met een totaal van 24 uitzendingen per 24 uur. Het verschijnsel van communicatie via de sporen van meteoren is bij radioamateurs wel bekend. Hier wordt meestal de Engelse term meteor scatter gebruiikt. Vanwege de kortstondigheid waarmee het verschijnsel meestal optreedt, spreken de amateurs over bursts of pings. Meteoren, meteoroïden en meteorieten In zijn baan om de zon ontmoet de aarde een aantal malen gruiswolken die in de ruimte hangen. Die zijn het gevolg van uit elkaar

19 Verbinding november gevallen kometen en meteoren. Dat kan door een aantal oorzaken gebeuren. Kometen bestaan vaak niet uit één brokstuk, maar zijn net als planeten een samenstelling van meerdere fragmenten die in het gewichtloze door de zwaartekracht van het totaal bij elkaar blijven. Wanneer dergelijke fragmenten ver verspreid, binnen de invloedssfeer van de zwaartekracht van de aarde raken, worden ze de dampkring binnengetrokken, waarbij ze op een gegeven moment zodanig verhitten dat ze verdampen. De grens waarbij zo n object altijd verbrandt ligt ongeveer bij 10 tot 20 ton gewicht (het gewicht van een autobus). Daarboven is het behoorlijk zeker dat in ieder geval meerdere brokstukken de aarde zullen bereiken. Het gebeurt heel zelden, maar in de vorige eeuw belandde nog een meteorietfragment onverbrand midden in Den Haag op de motorkap van een auto. In dat geval overigens zonder schade te veroorzaken: het steentje was onderweg waarschijnlijk alle energie en snelheid al kwijtgeraakt. Tijdens incidenten op andere plekken op aarde was de schade soms echter aanzienlijk door de grote snelheid die de steentjes en stenen kunnen hebben. Meteoor is overigens de benaming van het verschijnsel dat aan de hemel zichtbaar is, meteoroïde is het steentje in de ruimte dat bij verbranding in de dampkring als meteoor zichtbaar wordt. Wat na verbranding de aarde bereikt, heet meteoriet. Ongewenste storingen Op frequentiebanden in het kortegolfbereik wordt voor communicatie over lange afstanden gebruikgemaakt van de reflectie via verschillende lagen geïnoniseerde gasdeeltjes in de zogeheten ionosfeer (ruwweg tussen 40 en 100 km hoog). Deze lagen ontstaan onder invloed van de energie van de zon, en Meteoor zichtbaar net rechts van de Melkweg tijdens de Perseïden in variëren mee met de elfjaarlijkse activiteit van de zon. Die verschijnselen komen vrijwel uitsluitend onder 30 MHz voor, maar heel af en toe kan het zich wel tot boven 200 MHz uitbreiden, waarbij dan ineens op een relatief simpele antenne radio-, tv- en bijvoorbeeld mobilofoonverkeer over vele duizenden kilometers afstand hoorbaar worden. Gebruikers van die communicatiemiddelen ervaren zoiets vaak als ongewenste storing. Een invallende meteoriet veroorzaakt zeer korstondig en zeer lokaal een ionisatispoor op soortgelijke hoogte, zodanig dicht dat hierdoor communicatie tot wel boven 150 MHz mogelijk kan zijn. Dikwijls duurt dat echter maar een fractie van een seconde. Niettemin is het mogelijk om in zo n burst of ping een radiosignaal met daarin een pakketje data over vele duizenden kilometers te versturen. Wanneer sprake is van een meteorietenregen, omdat de aarde door een wolk met dit soort deeltjes in de ruimte komt, kan de combinatie van al die sporen echter genoeg zijn om een spraakverbinding van enige minuten in stand te houden die voldoende kwaliteit heeft om er ook nog wat aan te hebben. Dit komt onder andere geregeld voor wanneer de aarde door de Perseïdenwolk (eind juli en augustus) en de Leoniden (tussen 13 en 17 november) trekt. Sneeuw-info op afgelegen plekken Het SNOTEL-systeem van de Amerikaanse overheid, voor automatisch verzamelen van informatie over sneeuwval en sneeuwdek op zeer afgelegen plaatsen, maakt voor communicatie uitsluitend gebruik van meteor burst-communicatie. De gegevens worden daarmee nagenoeg in real time verzameld. De 600 automatische monitoringposten in met name het westen van de VS werken op zonne-energie, en zijn ontworpen om een jaar lang onderhoudsvrij en zonder ingrijpen van buitenaf te kunnen functioneren. Het systeem wordt bestuurd vanuit twee centrale masterstations, eentje in Boise, Idaho en de ander in Ogden, Utah. Meteoorburst-communicatie zoals gebruikt door SNOTEL. Pioniers in Nederland In eerste instantie kon bij navraag niemand vertellen waar de raadselachtig vergunningvrij-toewijzing, die overigens in vrijwel heel Europa geldt, aan te danken is. Tot toevallig een ondernemer meldde dat zijn bedrijf in Nederland de mobiele antennes voor het betreffende project had ontwikkeld en geproduceerd. Rond de millenniumwisseling was er een initiatief van het door enkele Nederlanders opgezette bedrijf, Meteor Data Communication. Dit speelde in een tijd dat umts en andere vormen van mobiele datacommunicatie nog geen gemeengoed waren. Roaming-overeenkomsten via mobiele providers verschilden sterk per land, en waren in de tweede helft van de jaren 90 ook nog niet overal mogelijk. Er was een aantal grote transporteurs die hun voertuigen door heel Europa konden volgen, en die via een terminal met tweewegverkeer instructies aan chauffeurs konden doorgeven. Dit ging via satellietverbindingen en het waren systemen die alleen de groteren in de markt zich konden veroorloven. Met de communicatie via meteoorsporen, een systeem dat wel bekend was van sommige militaire toepassingen, zou zoiets ook voor kleinere bedrijven toegankelijk moeten worden, zeker als het niet nodig zou zijn om voor ieder voertuig een aparte zendvergunning aan te vragen. Met die gedachte stapte het bedrijf naar de regelgevers, en zorgde er zo voor dat het wettelijk mogelijk werd om hun systeem in gebruik te nemen. Vermoedelijk onder invloed van de barstende internetbubbel overleefde het bedrijf de korte periode waarin het product in de markt gezet kon worden echter niet.

20 20 Verbinding november 2010 Behalve de eerder genoemde ondernemer was de enige die verder informatie kon verstrekken Agentschap Telecom. Voor de vaste post was in tegenstelling tot de mobiele posten wel een vergunning nodig, maar op dit moment is er niemand met een dergelijke vergunning. Deze tekst komt uit de oorspronkelijke vergunning: De vast opgestelde zendinrichtingen zijn van het fabrikaat MBC Europe BV (MBCE), Model Auxiliary station, type FleetTrak. De mobiele zendinrichtingen zijn van het type Mobile Radio Type FleetTrak. De zendinrichtingen zijn type-toegelaten. Soortgelijke systemen, overigens zonder de in Europa vereiste goedkeuring voor gebruikte apparatuur worden in de VS nog door verschillende bedrijven aangeboden. Nature s own satellites... Backscatter In technische zin bestaat een netwerk dat werkt met meteor burst-communicatie meestal uit een vast opgesteld masterstation met daaromheen minimaal één ander station. Deze stations functioneren in een ster-configuratie. In het meest voorkomende geval zal het signaal een afstand overbruggen van ergens tussen en kilometer en dan weer op de grond terugkeren. Zowel kortere als langere afstanden komen voor, maar afhankelijk van de afstand minder vaak. Ook zogeheten backscatter kan plaatsvinden, waarbij het signaal dan min of meer terugkaatst naar waar het werd uitgezonden, en het op daar ongebruikelijk grote afstanden nabij de zender te ontvangen is. Vanwege deze propagatie-eigenschappen zal een netwerk zich geografisch vaak over een groot gebied moeten uitstrekken. Het optreden van meteoorreflecties is voor het eerst waargenomen door Hantaro Nagaoka uit Japan, in Begin jaren 30 werd bij verschillende onderzoeken ontdekt dat met name tijdens meteorenregens deze vorm Permanent in Windhoek tentoongestelde meteorieten, neergekomen tijdens een regen in de 19 e eeuw. Ondanks de beperkingen kan meteor burst-communicatie nuttig zijn. van voortplanting van radiogolven veelvuldig voorkwam. Een echte toepassing ervoor was er echter niet. Vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog werd het verschijnsel herontdekt en werd er opnieuw onderzoek naar gedaan. Pakketjes Begin jaren vijftig lukte het vervolgens om de techniek voor communicatie te gebruiken. Het onderzoeksinstituut van defensie in Canada nam daarvoor in het kader van onderzoek naar RADAR-signalen met een bandrecorder gegevens op die vervolgens op een frequentie van 90 MHz werden uitgezonden. Wanneer ongeveer tussen zend- en ontvangststation een meteoriet in aanraking met de dampkring kwam, kon het signaal van de bandrecorder zo n km verderop worden opgevangen. Dit systeem van communicatie is vervolgens onder de naam Project JANET tussen 1952 en 1960 bij defensie in Canada in gebruik geweest. Net als bij internet wordt bij moderne netwerken die met deze techniek werken een packet-switching-protocol gebruikt. Daarbij wordt ieder bericht of iedere berichtenstroom opgedeeld in (relatief) kleine pakketjes data, die binnen de netwerkstructuur, afhankelijk van het traject dat op dat moment (het meest) bruikbaar is, elk hun eigen route kiezen. Op de bestemming worden de pakketjes weer tot het oorspronkelijke bericht samengevoegd. Ontbrekende pakketjes waarvan de checksum niet blijkt te kloppen worden opnieuw opgevraagd. Een dergelijk systeem is bij de komst van de voorloper van internet speciaal zo uitgedacht, om ervoor te zorgen dat bij een door een nucleaire aanval verminkte netwerkinfrastructuur het resterende deel van het netwerk toch nog gewoon zou blijven functioneren, desnoods door berichten via een lange omweg alsnog op hun bestemming te laten komen. Een netwerk dat gebruikmaakt van meteor burst-communicatie zal nooit zo effectief en snel werken als wij sinds de komst van internet gewend zijn, maar toch kunnen er redenen of bijzondere omstandigheden zijn om de techniek in te zetten. Soms bevindt een post die bereikt moet worden zich zo ver buiten de bewoonde wereld dat er weinig andere communicatievormen overblijven. Tegenwoordig zullen dan meer en meer satellietverbindin-