BEGRAAFPLAATS PRINSES IRENEWEG Gemeente Houten ANALYSE WAARDEVOLLE GRAFMONUMENTEN EN BELEIDSADVIES

Transcriptie

1 BEGRAAFPLAATS PRINSES IRENEWEG Gemeente Houten ANALYSE WAARDEVOLLE GRAFMONUMENTEN EN BELEIDSADVIES Bureau Funeraire Adviezen Amsterdam, december 2014

2 SAMENVATTING De gemeente Houten telt in totaal zeven begraafplaatsen, waarvan drie in de kern Houten. Sporen van begraven in Houten gaan terug tot in de IJzertijd maar die zijn nog niet verbonden aan de nederzetting Houten zoals die in de vroege middeleeuwen naar voren komt. Vanaf de negende eeuw zal er begraven zijn bij en in de kerk van Houten. De gang van zaken rondom begraven loopt tot in de vroege negentiende eeuw vrijwel synchroon met de landelijke ontwikkelingen. Gezien het geringe inwonertal van het dorp (enkele honderden) had dat ook anders kunnen zijn. Plaatsen met meer dan inwoners mochten vanaf 1829 hun doden niet meer binnen de bebouwde kom begraven. Houten had het kerkhof kunnen blijven gebruiken, maar omdat men dacht dat dit vol was of snel vol zou raken, besloot de gemeente elders een nieuwe begraafplaats aan te leggen. Ondertussen nam de katholieke gemeenschap stappen om te komen tot een eigen begraafplaats. Beide begraafplaatsen werden rond 1830 in gebruik genomen. De gemeentelijke begraafplaats aan de huidige Prinses Ireneweg is onderwerp van dit rapport. Deze begraafplaats is rond 1989 aangewezen als gemeentelijk monument op grond van de gemeentelijke monumentenverordening. Dat geldt met name voor de hoofdstructuur van de begraafplaats met ingangshek en drie grafmonumenten. Later is hier op grond van de beheerverordening van de begraafplaats een selectie van ruim tachtig grafmonumenten aan toegevoegd met specifiek enkele historische zones. De gemeente Houten wil nu toetsen of deze selectie op de juiste wijze tot stand is gekomen en of de gemeente het juiste regime tot bescherming heeft gekozen. Voorts wil de gemeente advies over de omgang met de geselecteerde grafmonumenten. De begraafplaats is zoals gezegd in 1830 in gebruik genomen. Ze is aangelegd naar een ontwerp van de tuinarchitect H. van Lunteren. De rechthoekige begraafplaats bood lange tijd voldoende ruimte voor het geringe aantal bewoners, vooral omdat de katholieken hun eigen begraafplaats hadden. Rond 1869 werd het huidige hekwerk geplaatst en rond de eeuwwisseling werden twee grote grafkelders op de begraafplaats gebouwd. In 1956 werd de oude aanblik grondig aangepast, mogelijk om beter te kunnen voldoen aan de veranderde omstandigheden in de lijkbezorging. Daarbij werd het uiterlijk van de begraafplaats behoorlijk gewijzigd. Ondanks dat de begraafplaats in de jaren tachtig nog voldoende ruimte bood, zijn er plannen gemaakt om te anticiperen op een toenemende bevolkingsgroei. Ook bleek de katholieke begraafplaats dringend om ruimte verlegen te zitten. In 1990 werd een nieuwe begraafplaats aangelegd buiten de bebouwde kom waar sinds 2005 wordt begraven. Op de Prinses Ireneweg werd daarna alleen nog bijgezet in eigen graven en worden nog beschikbare graven op verzoek uitgegeven aan mensen die kunnen aantonen dat ze voor 1973 in het Houtense bevolkingsregister ingeschreven hebben gestaan. Met het oog op de historische gegroeide situatie is de genoemde lijst van grafmonumenten langs de meetlat van enkele criteria gelegd. Daaruit blijkt dat zo n 25 grafmonumenten de toets niet doorstaan. Twee daarvan blijken feitelijk geen grafmonumenten te bevatten. Advies is om 60 grafmonumenten te handhaven conform de beheerverordening als historisch waardevol en de overige 25 te schrappen van de lijst en deze te laten vallen onder de richtlijnen die voor alle grafmonumenten gelden. Over de aanpak van de gemeente ten aanzien van de begraafplaats kan geconstateerd worden dat deze in praktijk zeer goed is. Kanttekening is dat de aanpak veel tijd gekost heeft en dat vooraf niet altijd voldoende duidelijk was wat de gevolgen zouden zijn van deze aanpak. Belangrijke constatering is dat een vast aanspreekpunt voor de begraafplaats ontbreekt, evenals een beheerplan. De gemeente zal op dit punt een investering moeten doen om ervoor te zorgen dat de grafmonumenten op de juiste wijze in stand worden gehouden. Samenwerking met de Monumentenwerkgroep is vanzelfsprekend, ook bij het opstellen van een beheerplan. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 3 van 44

3 INHOUD SAMENVATTING... 3 INLEIDING BEGRAVEN IN GEMEENTE HOUTEN Korte historie van begraven in Houten Aanleg van de begraafplaats In gebruik Naar een nieuwe begraafplaats Bescherming van de begraafplaats en de rol daarbij van de Monumentenwerkgroep Communicatie met rechthebbenden ANALYSE GRAFMONUMENTEN Samenstelling lijst Ouderdom grafmonumenten Beroep of rol overledenen Soort grafbedekking Toegepast materiaal Staat van de grafmonumenten Vergelijking met grafcultuur binnen de gemeente Selectie op grond van criteria De criteria Totaal aantal punten Eindscore Gevolgen score Conclusie BEOORDELING AANPAK EN UITWERKING BELEID Aanwijzing tot gemeentelijk monument Samenstellen lijst op grond van beheerverordening Richtlijnen Conclusie Advies OMGANG MET GESELECTEERDE GRAFMONUMENTEN Opslag en presentatie Onderhoud, restauratie en conservering Grafmonumenten Kosten Groenelementen Overige aandachtspunten GRAF A Situatie op dit moment en aanpak CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN Kortom VERKLARENDE WOORDENLIJST GERAADPLEEGDE BRONNEN en LITERATUUR BIJLAGE I - SELECTIE BIJLAGE II PLATTEGROND Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 4 van 44

4 INLEIDING De gemeente Houten kent zeven begraafplaatsen. Vier begraafplaatsen liggen in de dorpen rondom Houten, één in Tull en t Waal, twee in Schalkwijk en één in t Goy. Drie begraafplaatsen liggen in of bij de kern Houten zelf. Hieronder bevinden zich ook de twee gemeentelijke begraafplaatsen van Houten waarvan de jongste dateert uit 1990 (in gebruik genomen in 2005). De oudste dateert uit 1830 en is tevens beschermd als gemeentelijk monument. Het betreft de gemeentelijke begraafplaats Prinses Ireneweg in het centrum van Houten en onderwerp van dit rapport. Op de begraafplaats Prinses Ireneweg zijn naast een drietal grafmonumenten ook zones aangewezen als te behouden historische structuur. In die historische zones en ook daarbuiten staan ruim tachtig grafmonumenten die behouden dienen te worden vanwege hun historische waarde. Deze grafmonumenten vallen onder de in stand te houden graven conform de beheerverordening. Er zijn dus twee beschermingsregimes van toepassing. Al enige tijd lijdt een aantal te behouden grafmonumenten aan achterstallig onderhoud. Niet alle rechthebbenden voelen zich geroepen geld te investeren in goed onderhoud of restauratie (omdat er doorgaans geen directe noodzaak voor hen is en het vaak ook niet duidelijk is wat verstaan wordt onder slechte staat ). In een aantal gevallen is het niet duidelijk of er nog rechthebbenden zijn. De gemeente tracht van vervallen grafmonumenten, waarvan de rechthebbende weigert om het noodzakelijk herstel uit te voeren, de rechten te laten vervallen. Dat heeft als consequentie dat ze zelf moet investeren in het onderhoud. De gemeente zoekt derhalve naar een modus om de instandhouding op een juiste wijze uit te voeren. De gemeente Houten heeft Bureau Funeraire Adviezen verzocht de als historisch waardevol aangeduide grafmonumenten te analyseren. Met betrekking tot de instandhouding van de grafmonumenten van historische waarde is verzocht een voorstel aan te leveren voor de omgang met deze monumenten, met name wanneer rechthebbenden afstand doen van het graf. Ten aanzien van het tot op heden opgezette beschermingsregime aangaande de begraafplaats wordt ook een uitspraak verwacht. Voor graf A08 is expliciet verzocht te kijken naar de mogelijkheden tot herstel. Bij dit alles zal Bureau Funeraire Adviezen de Monumentenwerkgroep van de Historische Kring Tussen Rijn en Lek betrekken. Deze werkgroep heeft in het verleden al de nodige adviezen aan de gemeente verstrekt. Ze is sterk betrokken bij de instandhouding van de begraafplaats. In dit rapport worden de verschillende onderdelen behandeld. De opbouw van dit rapport is zo dat in hoofdstuk één de historie van de begraafplaats en de veranderingen tot nu toe aan bod komen. Hier wordt het ontstaan van de begraafplaats beschreven en wordt ingegaan op de ontwikkelingen die hebben geleid tot de huidige situatie. In hoofdstuk twee wordt een overzicht gegeven van de als historisch waardevol aangemerkte grafmonumenten en hoe deze objectief scoren als ze langs de meetlat worden gelegd. Daartoe is naar de selectie gekeken aan de hand van een aantal criteria waarbij intrinsieke en extrinsieke factoren een rol spelen. Zo is onder meer gekeken naar het belang van de grafmonumenten voor de begraafplaats zelf maar ook voor de gemeente als geheel. In hoofdstuk drie wordt een advies over de geselecteerde grafmonumenten gegeven en wordt uiteindelijk een uitspraak gedaan over de aanpak van de gemeente ten aanzien van de bescherming. Hoofdstuk vier bevat een uitwerking van de wijze waarop de gemeente om kan gaan met de grafmonumenten waarvan de rechten vervallen. Gegevens uit hoofdstuk twee en drie zullen daarbij tevens een rol spelen. In hoofdstuk vijf wordt specifiek ingegaan op graf A08 en de toekomst van deze grafkelder. Een overall conclusie met aanbevelingen wordt gegeven in hoofdstuk zes. In hoofdstuk zeven is nog een verklarende woordenlijst opgenomen waarin een aantal begrippen en termen die in dit rapport gebruikt worden, nader verklaard worden. Een overzicht van de gebruikte literatuur en de bronnen die geraadpleegd zijn bij het onderzoek, is weergegeven in hoofdstuk acht. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 5 van 44

5 1 BEGRAVEN IN GEMEENTE HOUTEN Al eeuwen worden de doden in Nederland begraven. Eerst in en rond kerken, later op speciaal daartoe aangelegde begraafplaatsen buiten de bebouwde kom. De gebruiken rondom het begraven en de uitingen van rouw en de grafcultuur zijn vaak aan verandering onderhevig geweest. Die veranderingen zijn in Houten nog ten dele zichtbaar. Sporen van de veranderingen in de negentiende eeuw zijn in de plaats Houten sporadisch voorhanden. In dit hoofdstuk wordt geschetst hoe de huidige begraafplaats tot stand is gekomen en wat er nadien aan veranderd is en hoe de huidige situatie, als gemeentelijk monument tot stand is gekomen. 1.1 Korte historie van begraven in Houten Het gebied rond Houten was vanwege de hogere gronden die her en der gevonden konden worden al vroeg een aantrekkelijke plaats voor bewoning. Bij archeologische opgravingen en waarnemingen zijn onder meer inhumatiegraven gevonden daterend uit de periode van de IJzertijd tot de Late Romeinse tijd. Ook uit de Romeinse tijd ( na Chr.) zijn crematiegraven gevonden met bijgiften. Sommige locaties van deze graven liggen dicht bij het huidige dorpscentrum. Een wat groter grafveld werd in de jaren tachtig opgegraven ten westen van de Oud Wulfseweg. De crematieresten in dit veld konden gedateerd worden tussen 12 voor Chr. tot 450 na Chr., de Romeinse tijd. In de omgeving werden nog meer crematieresten en bijpassende bodemvondsten gedaan. Mogelijk dat de bij deze graven liggende bebouwing na de Romeinse tijd weer verlaten is. In hoeverre er sprake is van continuïteit in het begraven is vooralsnog onduidelijk. Pas vanaf de negende eeuw is het aannemelijk dat op de locatie van de huidige hervormde kerk en omgeving begraven werd. In 863 wordt Houten genoemd als bezit van de kerk in Utrecht. Begraven zal men gedaan hebben bij de kerk en later ook in de kerk. Kerken in de omgeving vielen aanvankelijk onder de parochie Houten. De dorpen rondom Houten kwamen tot stand door ontginning van het gebied door de bisschop van Utrecht. Bevolkingsgroei en honger naar geld, zorgden voor een steeds verdere ontginning van de wilde gronden. Houten ontwikkelde zich tot een typisch agrarisch dorp met een kleine brink en wat huizen daaromheen. Verder lagen in de wijde omgeving her en der boerderijen verspreid. De overgang naar het hervormde geloof in de zestiende eeuw ging in Houten en omgeving geleidelijk. Eind zestiende eeuw waren nagenoeg overal de pastoors vervangen door dominees. Er bleef echter verzet tegen het nieuwe geloof. De oude kerk werd nu een protestante en zal ongetwijfeld aangepast zijn. De resterende katholieken gebruikten schuilkerken totdat ze in Houten in 1798 een boerderij konden verbouwen tot kerk. Hoewel de katholieke gemeenschap in Houten groter was dan de protestantse moest men lange tijd genoegen nemen met dit gebouw. Rond 1825 werd de kerk verfraaid en in 1829 kon de katholieke gemeenschap haar eigen begraafplaats in gebruik nemen. In de jaren tachtig van de negentiende eeuw werd op een perceel bij de oude kerk de huidige katholieke kerk gebouwd. De katholieken hadden hun begraafplaats niet kunnen realiseren zonder de gebeurtenissen die aan het eind van de achttiende en begin negentiende eeuw funerair Nederland op zijn kop hadden gezet. De Fransen waren in 1795 Nederland binnen gevallen en hadden bij het vestigen van hun macht, samen met de patriotten, het begraven in kerken verboden. Dat verbod werd echter nauwelijks opgevolgd en het begraven ging in Houten door zoals in de eeuwen daarvoor. Toen echter in 1810 het koninkrijk Nederland bij het Franse keizerrijk werd gevoegd, werden ook hier de Franse wetten van kracht. Daaronder ook de wet uit 1802 die het verbood binnen kerkgebouwen te begraven. Als gevolg van deze wetgeving zal de kerk in Houten maatregelen hebben moeten nemen om iedereen op het kerkhof te kunnen begraven. Daarmee trad de dood in Houten als het ware naar buiten. Maar deze situatie duurde wederom niet lang. Toen Willem I in 1813 aan de macht kwam, liet hij de Franse wet weer intrekken. Er kon weer gewoon begraven worden in de kerk. Van sommige plaatsen is het bekend dat Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 6 van 44

6 men de doden op het kerkhof weer opgroef om ze alsnog in de kerk te kunnen begraven. De tijden waren echter veranderd. Al langer gingen er geluiden op om het begraven in de kerken en op kerkhoven, in grotere plaatsen, aan banden te leggen. Hygiënische redenen zouden de doorslag geven tot een nieuw, en nu definitief, verbod op begraven in de kerken. In 1827 kondigde Willem I in een besluit aan dat na 1 januari 1829 nergens meer in kerken begraven mocht worden. Gemeenten met meer dan inwoners moesten een begraafplaats buiten de bebouwde kom aanleggen. Een andere regel was dat elke gemeente nu een eigen begraafplaats moest hebben. In Houten, dat toen een paar honderd inwoners telde, zou men het kerkhof gewoon kunnen blijven gebruiken. Het gemeentebestuur oordeelde echter anders want het kerkhof bleek vol te zijn. De gemeente gelaste daarom in 1828 om een nieuwe begraafplaats aan te leggen, buiten de bebouwde kom. Het oude kerkhof zou gesloten worden. Afb. 1 Hervormde kerk van Houten in 1893 met links een blik op het in onbruik geraakte kerkhof (foto 1.2 Aanleg van de begraafplaats Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) De gemeente voorzag dus, ondanks het feit dat de katholieken een eigen begraafplaats kregen, dat er op het kerkhof te weinig ruimte zou zijn. Dat had ongetwijfeld ook te maken met het feit dat de houders van graven in de kerk schadeloos gesteld moesten worden voor het feit dat zij daar niet meer konden begraven. Waarschijnlijk zal het aantal beschikbare graven op het kerkhof om die in de kerk te vervangen onvoldoende zijn geweest. Afb. 2 Plattegrond van het dorp Houten uit 1880 met onder de N de begraafplaats. De gemeente nam de tuinarchitect Hendrik van Lunteren ( ) in de arm voor de aanleg van de nieuwe begraafplaats. Uit het bestek van 31 december 1828 komen de volgende eisen naar voren: Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 7 van 44

7 - Gracht aan vier zijden; - Begraafplaats verdeeld in vier percelen; - Beplantingsplan - Bij de ingang een eikenhout hekwerk; - De Fliersteeg bezanden Uit het bestek komt naar voren dat het perceel vrij snel aangekocht moet zijn. Het lag een meter of vijftig van de doorgaande Fliersteeg (nu Vlierweg) en ruim 400 meter van de Brink. De grootte van het perceel was ongeveer 4500 m2. De vorm, zoals te zien op afbeelding 2, liep naar de achterzijde wat breder uit. Hoewel deze vorm toch zeer bepalend was, tonen de plattegronden die Van Lunteren in 1829 opleverde een rechthoekig perceel (zie hieronder). Afb. 3 De tekening van Van Lunteren uit 1829 (RHC Zuidoost Utrecht). Van Lunteren koos voor een zeer praktische oplossing voor de eisen uit het bestek. Aan de achterzijde van de begraafplaats situeerde hij twintig bijzondere graven die bestemd waren voor degenen die hun graven in de kerk moesten opgeven. De vier velden werden in boonvormige velden getekend met rondom paden die de gebogen vormen van de velden volgden. Geheel vooraan op het linker veld situeerde Van Lunteren de graven van de eerste (36 graven) en tweede rang (36 graven). Op het veld daarachter die van de derde rang (39 graven) en wat hij omschreef als vrije graven (33 graven). De twee velden aan de rechter kant kregen nog geen indeling. Conform het bestek moest het groen bestaan uit een eikenhaag om de begraafplaats en verder een assortiment van heesters of fijne dennen, beuken, linden, wilgen, populieren, eiken, elzen en ander strekhout. Hoe dat beplantingsplan er uit heeft gezien, is niet bekend. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 8 van 44

8 De aanleg heeft vermoedelijk plaats gevonden in het jaar Volgens het grafregister was de eerste begrafenis in mei Toen werd een kind van Langerak begraven, zoals de boeken vermelden. 1.3 In gebruik Nadat de begraafplaats in gebruik genomen werd, verschenen er langzamerhand diverse grafmonumenten. Vaak betrof dat een zerk op een lage roef, zoals we vandaag de dag nog her en der kunnen aantreffen. Bij verschillende graven werden ook grafaanduidingen (palen) geplaatst met daarop het nummer of de naam van de familie van wie het graf was. Van dergelijke palen is ook nog een aantal bewaard. In 1869 werd het houten hekwerk vervangen door een nieuw hek. Dit monumentale smeedijzeren hekwerk werd ontworpen door architect Samuel Adrianus van Lunteren ( ), de zoon van Hendrik van Lunteren. Wat een begrafenis kostte op de begraafplaats leert een overzicht van de tarieven uit 1870: soort graf > < 1 eigen graf ƒ 2,00 ƒ 1,00 ƒ 0,50 1e klasse ƒ 4,00 ƒ 2,00 ƒ 1,00 2e klasse ƒ 3,00 ƒ 1.50 ƒ 0,75 3e klasse ƒ 1,60 ƒ 0,80 ƒ 0,40 Afb. 4 Typische hardstenen zerk zoals in de negentiende eeuw gebruikelijk was. Ongetwijfeld zullen de vrij gebleven velden op de begraafplaats naar verloop van tijd ook in gebruik zijn genomen. Bekend is dat ze tussendoor vooral beplant zijn geweest met snoei- en hakhout. Dit hout werd door de gemeente verkocht zodat er extra inkomsten uit de begraafplaatsen kwamen. Rond 1872 moet er ook een lijkenhuisje zijn gebouwd vanwege de voorschriften uit de Wet op de besmettelijke ziekten van Het huidige huisje dateert uit de 2 e helft van de twintigste eeuw. De grafakten voor het vestigen van nieuwe graven werden vooral schriftelijk opgesteld. Er waren dus geen vastgestelde formulieren, zoals op veel andere begraafplaatsen wel gebruikelijk was. In de akten wordt niet verwezen naar een verordening maar met zekerheid weten we dat er in 1939 een verordening bestond. Daarin werd gesteld dat het onderhoud van de graven bij de rechthebbende ligt. Grote veranderingen vonden eind negentiende eeuw plaats. In 1885 deed de familie Wttewaall van Wickenburgh het verzoek om in het centrale plantsoen een grafkelder te mogen bouwen. Dat werd een zeer monumentale kelder met een toegang, gedekt door een zerk, omgeven met een smeedijzeren hekwerk. In dezelfde trant liet de familie D Hangest d'ijvoij van Houten in 1898 in de linkerhoek van de begraafplaats eveneens een grafkelder bouwen. De eerste bijzetting in die kelder vond plaats in Niet lang hierna is besloten ook graven in de randen uit te geven. Kennelijk boden de oorspronkelijke grafvelden onvoldoende ruimte. In 1950 waren er van de oorspronkelijke beplanting nog vijftien eiken, tweeëntwintig beuken en vijf kastanjebomen over. De gemeente besloot deze grote en zware bomen te rooien en het hout te Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 9 van 44

9 verkopen. Hierna werd door B&W aan tuinarchitect J.W.M. Sluiter uit Amersfoort een opdracht verleend voor een nieuw ontwerp. Wat precies de reden was om tot een compleet nieuw ontwerp over te gaan is niet bekend. Vermoedelijk voldeed de oude opzet met dicht op elkaar gelegen graven niet meer aan de moderne wijze van lijkbezorging. Of Sluiter een ontwerp geleverd heeft is onbekend want het is niet uitgevoerd. Wel maakte de technische dienst van de gemeente een nieuw plan dat vervolgens door tuinlieden van de firma Abbing uit Zeist werd uitgevoerd in De stijl die de begraafplaats hiermee kreeg verwijst naar Franse tuinen met in vorm gesnoeide hagen van taxus en hulst en andere struiken. Later is nog andere beplanting toegevoegd waaronder bolacacias. Afb. 5 Plattegrond van de begraafplaats na 1926 waarop ook de bomen zijn afgebeeld (RHC Zuidoost Utrecht). 1.4 Naar een nieuwe begraafplaats In de jaren tachtig van de twintigste eeuw doet zich iets raars voor. Terwijl de gemeentelijke begraafplaats ruim 500 graven kent, waarvan er 300 nog niet in gebruik zijn, wordt toch geopperd op de begraafplaats alleen nog bijzettingen toe te staan. Dit heeft alles te maken met de verwachtte groei van de plaats Houten. Ook blijkt dat de katholieke begraafplaats vol dreigt te raken. Er zijn daartoe al 75 graven gereserveerd op de gemeentelijke begraafplaats. Zonder de verwachtte groei zouden de twee begraafplaatsen voldoende zijn. Om te kunnen anticiperen op de groei van de gemeente volstaan de begraafplaatsen op den duur niet. De gemeente wil hierin voorzien door een nieuwe begraafplaats aan te leggen. Uitbreiding van de bestaande begraafplaats als tijdelijke oplossing wordt nog overwogen. In 1983 berekent de gemeente dat de huidige voorraad aan graven rond 1990 geheel benut zal zijn. Men stelt dus voor om medio 1988 een nieuwe begraafplaats in gebruik te nemen. Voor de bestaande begraafplaats schetst de gemeente een aantal scenario s: - Handhaving - Alleen bijzettingen in reeds in gebruik zijnde graven - Sluiting Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 10 van 44

10 De voorkeur ging uit naar de tweede optie, met name om de oorspronkelijke inwoners van Houten tegemoet te komen. De verwachting was dat het aantal bijzettingen geleidelijk zou afnemen en dat ook de onderhoudskosten zouden meevallen. In 1990 is de nieuwe begraafplaats Oud Wulven aangelegd. Maar met de in gebruik name liep het niet zo n vaart want pas in 2005 vond de eerste begrafenis plaats. Al eerder, in 1982 waren op de begraafplaats een dertigtal graven geruimd. Of de begraafplaats nadien nog is aangepast, is niet bekend. Wel is duidelijk dat de huidige opzet met paden tussen de rijen graven en hagen achter de rijen niet de oorspronkelijke opzet was. Aanpassingen kunnen zich geleidelijk hebben voorgedaan, maar de opzet met bomen en struiken wijst wel op een plan! Over de wijze waarop de huidige opzet tot stand is gekomen is niets bekend. De website van de gemeente Houten stelt het volgende over de begraafplaats: Omdat de begraafplaats aan de Prinses Ireneweg bijna vol is, kunnen hier alleen nog maar overledenen bijgezet worden in reeds uitgegeven graven. Het beperkte aantal nog beschikbare graven wordt op verzoek uitgegeven aan mensen die kunnen aantonen dat ze vóór 1973 in het Houtense bevolkingsregister ingeschreven hebben gestaan. Uitzonderingen kunnen door de Burgemeester worden verleend. De begraafplaats aan de Prinses Ireneweg ligt in het Oude Dorp nabij diverse aan de begraafplaats gerelateerde voorzieningen zoals kerken en het rouwcentrum. De structuur wordt bepaald door een netwerk van grindpaden. Door de aanwezigheid van grote bomen, strakke beukenhagen, tussen de rijen graven en zuilvormig gesnoeide taxussen en iepen heeft het een geheel eigen karakter dat gewaardeerd wordt. De begraafplaats bevat diverse monumentale graven: Het familiegraf Wttewaall van Wickenburgh; Grafmonument van Jacob Waller en Mary Waller-Watkins ; Familiegraf d Hangest d IJvoij van Houten. De begraafplaats telt 530 graven in diverse typen waarin voor het overgrote deel in twee lagen diep begraven wordt. De urnengraven en enkele grafkelders vormen hierop een uitzondering. De meeste graven zijn in gebruik waardoor het aantal uitgeefbare graven beperkt is. 1.5 Bescherming van de begraafplaats en de rol daarbij van de Monumentenwerkgroep In 1985 is de begraafplaats geïnventariseerd door O.J. Wttewaall en J.A.M. Smits (deze inventarisatie is in 2004 herhaald door de eerste). Op grond van de inventarisatie is de begraafplaats in 1989 aangewezen als gemeentelijk monument. Daarbij zijn drie grafstenen/graftombes apart vermeldt, zoals die hierboven genoemd zijn. Er was destijds gepland om zes grafmonumenten aan te wijzen als gemeentelijk monument, maar omdat daarvan geen rechthebbenden bekend waren, zijn die nooit aangewezen. De bescherming als gemeentelijk monument blijkt in de praktijk niet voldoende om de historische kwaliteiten te behouden. Dat werd ook opgemerkt door de Monumentenwerkgroep Houten. Zij nemen in 2003 het initiatief tot het (laten) samenstellen van een lijst met bijzondere graven of grafmonumenten die bescherming verdienen. In 2003 schrijft de werkgroep de gemeente aan om het belang van het hebben van zo n lijst te onderstrepen en verzoekt de gemeente een inventarisatie te doen en de grondslag daarvoor te verankeren in de verordening van de begraafplaats. De gemeente antwoordt hier positief op en vraagt de werkgroep actie te ondernemen. In december 2003 is de Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 11 van 44

11 situatie ter plekke bekeken en het blijkt dat er een scheiding te maken is tussen de grafcultuur van voor 1966 en die van daarna. Ongeveer negentig grafmonumenten zijn van voor 1966 en kunnen als historisch bijzonder worden bestempeld. De monumentenwerkgroep dringt er verder op aan om naast de drie beschermde grafmonumenten (A08, E11 en H), ook een tweetal zones aan te wijzen als zijnde beschermd. Van de genoemde 90 grafmonumenten zou volgens de werkgroep bepaald moeten worden dat ze bij het vervallen van de grafrechten niet vernietigd worden maar elders geplaatst kunnen worden in een soort museumopstelling. De werkgroep stelt voor om hiertoe de strook achter of voor grafvak D te benutten. De gemeente staat positief tegenover het advies van de werkgroep. Afb. 6 Plattegrond van de begraafplaats met beplantingsplan. Mogelijk is deze kaart gebruikt voor de inventarisatie (RHC Zuidoost Utrecht). In 2006 heeft de gemeente om advies gevraagd bij Vereniging De Terebinth. Die vereniging heeft in februari 2006 een bezoek gebracht aan de begraafplaats. In haar advies geeft De Terebinth aan dat het de gemeente nog aan visie ontbreekt inzake het behoud. Als elementen voor zo n visie worden genoemd: handhaving van het (oorspronkelijk, historische of nieuwe) ontwerp (padenstructuur, hoofdbeplanting, materiaal etc.); afmetingen van graven; materiaal van graven; grafbeplanting; persoonlijke symboliek op graven (losse elementen e.d.) Ten aanzien van het behoud van de oude grafmonumenten constateert De Terebinth dat de optie voor de zogenaamde monumentenopstelling geen gelukkige keuze is. Daarmee wordt de historische structuur nog verder vernietigd. Documentatie is eveneens van belang voor grafmonumenten die verwijderd worden, zeker voor genealogisch onderzoek. Voorts stelt De Terebinth dat zeker samenwerking gezocht dient te worden met historische verenigingen. Ook aan hen dient de vraag te worden gesteld wat het historische belang is van de negentig grafmonumenten. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 12 van 44

12 In 2007 heeft het college ten behoeve van het behoud van de historische sfeer op de begraafplaats Prinses Ireneweg besloten verwaarloosde grafstenen op te gaan knappen en op de begraafplaats een museumopstelling te realiseren van oude grafstenen waarvan de graven zijn geruimd. Voor de museumopstelling werden de kosten berekend op Dit was voor het verplaatsen van 40 stenen, opknappen van vier stenen en het verwijderen van beplanting en opnieuw inzaaien van de grafplek. Jaarlijks werd nog eens nodig geacht voor onderhoud en inkomstenderving grafrechten. In 2008 kondigt de gemeente in een brief aan de Monumentenwerkgroep aan dat het nieuwe beleid verder uitgewerkt gaat worden. In 2009 wordt daaraan gevolg gegeven door middel van een notitie. In deze notitie, geactualiseerd in 2011, geeft de gemeente aan hoe men denkt de historische sfeer te kunnen behouden. Geconstateerd wordt dat onder de vigerende regelgeving toevoegingen aan bestaande grafmonumenten worden gedaan die minder gewenst zijn en niet bijdragen aan het behoud. Zo wordt een toevoeging met gepolijste stenen niet wenselijk geacht. Voor stenen die verloren gaan, wil de gemeente een zogenaamde museumopstelling realiseren. Deze opstelling wordt gesitueerd achter graf E11, ter rechterzijde van de ingang. Stenen die niet meer behouden kunnen worden, mogen vervangen worden mits de nieuwe steen voldoet aan de op te stellen richtlijnen. De rechthebbende moet kunnen aantonen dat de oude steen niet hersteld kan worden, alvorens deze toestemming krijgt voor vervanging. Voor het plaatsen, bijplaatsen of wijzigen van een bijzonder grafmonument wordt een vergunning vereist. In 2012 is de regelgeving voor de begraafplaatsen officieel aangepast, mede ter bescherming van de historische sfeer op de begraafplaats Prinses Ireneweg. In de verordening Begraven en de bijbehorende regels Grafbedekkingen en regels Begraafplaatsen is hiervoor het volgende vastgelegd te bescherming van de historische sfeer: De gemeente hanteert een lijst met bijzondere (historische) graven en twee zogenaamde beschermde historische zones op de Prinses Ireneweg. Voor het repareren of aanpassen van een bijzonder graf of een graf gelegen in een beschermde zone zijn regels opgesteld en hiervoor is een vergunning nodig. Het college beslist over het ruimen van een bijzonder graf of een graf gelegen in een beschermde zone en het verwijderen van de grafbedekking van deze graven. Nieuwe gedenkmonumenten mogen op de begraafplaats Prinses Ireneweg voortaan maximaal één meter hoog zijn. Dit laatste punt is vastgesteld op speciaal verzoek van de Monumentenwerkgroep. Bij de actualisering van de beheerverordening Begraven begin 2012 door de raad, is aangegeven dat het opknappen van de historische grafstenen en het maken van een museumopstelling daadwerkelijk worden opgepakt. 1.6 Communicatie met rechthebbenden De gemeente Houten is niet over één nacht ijs gegaan inzake de communicatie met rechthebbenden. Eind 2011 zijn alle bekende rechthebbenden op de hoogte gesteld van de nieuwe regels omtrent de begraafplaats en van het feit dat bepaalde graven op de lijst van te behouden graven zouden worden geplaatst. Tegelijk heeft de gemeente ook de gelegenheid te baat genomen om de gegevens van alle rechthebbenden te controleren. In een bijlage konden de aangeschrevenen aangeven of zij daadwerkelijk de rechthebbende waren van het aangegeven graf en eventueel nieuwe gegevens invullen. De teruggezonden formulieren leverden in sommige gevallen informatie op over overledene of over het grafmonument. Daar waar geen rechthebbende (meer) bekend was, zijn oproepbordjes geplaatst bij de graven (zie het voorbeeld op de volgende bladzijde). Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 13 van 44

13 Afb. 7 Grafzerk waarvan de rechthebbende wordt opgeroepen zich te melden bij de gemeente. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 14 van 44

14 2 ANALYSE GRAFMONUMENTEN In de opdracht van de gemeente werden 81 geselecteerde grafmonumenten genoemd. Uiteindelijk blijken dat er 85 te zijn. De discrepantie tussen de aantallen komt onder meer doordat er op vak D drie grafmonumenten extra blijken te zijn opgenomen en op vak G één. Het aantal van 85 correspondeert met de begraafplaatsverordening en de plattegrond van de begraafplaats. Volgens de verordening zijn drie van de geselecteerde grafmonumenten gemeentelijk monument. In de selectie zijn deze grafmonumenten geel gemarkeerd. De spreiding van de grafmonumenten is weergegeven in de plattegrond die opgenomen is onder bijlage II. Daarop is te zien dat vooral in de vakken A, D en G veel waardevolle grafmonumenten zijn te vinden. In de vakken B, C en F zijn in het geheel geen waardevolle grafmonumenten te vinden. De verdeling naar vak is als volgt: Vak A: 19 grafmonumenten Vak D: 28 grafmonumenten Vak E: 11 grafmonumenten Vak G: 26 grafmonumenten Vak H: 1 grafmonument 2.1 Samenstelling lijst Voor een goed overzicht van de lijst zijn op 6 november 2014 alle grafmonumenten gefotografeerd. Aan de beschikbare gegevens van de geselecteerde grafmonumenten is informatie toegevoegd zoals de overlijdensdatum van de eerste overledene, hun beroep of rol en het soort grafbedekking, materiaal en staat van het grafmonumenten. In de volgende paragrafen wordt nader ingegaan op de informatie die dit oplevert over de selectie: Ouderdom grafmonumenten Op graf D18 ligt vermoedelijk het oudste grafmonument, daterend van rond Uit de negentiende eeuw dateren in totaal nog elf grafmonumenten. Zeventig grafmonumenten dateren uit de 20 ste eeuw en één dateert uit de 21 ste eeuw. Sommige grafmonumenten uit de 20 ste eeuw zijn wel later vernieuwd in een stijl die niet correspondeert met die van de overlijdensdatum. Verder zijn vier grafmonumenten niet te dateren omdat er alleen een nummerpaal op het graf staat. Twee hiervan zijn waarschijnlijk wel 20 ste -eeuws gezien hun vormgeving. Tweeëndertig grafmonumenten dateren van na de Tweede Wereldoorlog en hebben een stijl die past bij die periode. Materiaal en vormgeving verschillen sterk van de grafmonumenten van voor deze periode Beroep of rol overledenen Van slechts elf overledenen/families kon een Afb. 8 Modern grafmonument uit de jaren vijftig of beroep of rol getraceerd worden. Vaak is de zestig. informatie afkomstig van het grafmonument zelf, of doordat de familie een belangrijke rol speelde in Houten en omgeving. Aan de Monumentenwerkgroep Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 15 van 44

15 is verzocht onderzoek te doen naar de overledenen en hun beroep of rol. De Monumentenwerkgroep stelt terecht dat veel van de namen van belang zijn als gekeken wordt naar het oude dorp en dat veel namen typisch Houtense namen betreffen. Vaak waren het bemiddelde middenstanders, boeren of arbeiders die hier begraven liggen. Van de elf waar wel informatie over achterhaald kon worden, betreft het in drie gevallen een burgemeester, één notaris, één predikant en een veearts. Ook een stationschef kon achterhaald worden en een overledene die verschillende bestuursfuncties in Houten bekleedde waaronder die van commissaris bij de Boerenleenbank. Van drie families is bekend dat zij grote buitenplaatsen bezaten rond Houten of dat zij ooit bezitters waren van grote landgoederen. Onder hen de familie Wttewaall die het buiten Wickenburgh bezit Soort grafbedekking Hoewel het algemene beeld op de begraafplaats vooral bestaat uit samengestelde grafmonumenten met een grafbedekking of randen met op het hoofdeind een stèle, bevat de selectie een wat meer gemêleerd beeld. Zo bestaat bij 26 graven de bedekking uit een zerk, al dan niet gelegen op een roef. In nog eens vier gevallen staat achter de zerk een stèle. In 46 gevallen staat er een stèle op het graf (bij één graf staan er zelf twee stèles). In tien gevallen is dat alleen een stèle en in de overige gevallen is het graf zelf afgezet met banden terwijl het vak gevuld is met flagstones (vier), grind (negenentwintig) of tegels (één keer). De selectie bevat ook twee grafkelders die beide een opvallende plaats innemen op de begraafplaats. Eén staat centraal in het midden op de begraafplaats en de andere beslaat een forse ruimte in de linkerhoek van de begraafplaats. Verder bevatten een aantal graven op vak D alleen een aanduiding van de familie die de rechten van het graf had in de vorm van een kleine paal. Op twee graven bevatten deze aanduidingen alleen een nummer. Achter sommige grafmonumenten staat soms ook nog een grafaanduiding in de vorm van een hardstenen paaltje met initialen. Deze horen bij het graf en zijn dus van groot belang Toegepast materiaal Belgisch hardsteen is het meest toegepaste materiaal binnen de geselecteerde grafmonumenten. Maar liefst 76% (65 stuks) van alle grafmonumenten bestaat uit alleen dat materiaal. Bij nog eens 11 grafmonumenten zijn onderdelen van hardsteen toegepast. Slechts twee grafmonumenten zijn geheel van graniet gemaakt, terwijl in vijf andere grafmonumenten granieten onderdelen zijn toegepast. Zes grafmonumenten zijn opgebouwd uit een bepaalde soort kalksteen, terwijl nog eens drie grafmonumenten onderdelen van kalksteen bevatten. Bij slechts één grafmonument is het toegepaste materiaal marmer. Vaak ook is het als tweede genoemde materiaal gebruikt voor banden rond het graf. De oudere grafmonumenten zijn nagenoeg alle van hardsteen, met toevoegingen van baksteen bij de grafkelders. Het oudste grafmonument van graniet dateert uit het eind van de jaren dertig van de twintigste eeuw Staat van de grafmonumenten Een belangrijke vraag is in welke staat de geselecteerde grafmonumenten verkeren. De gemeente zal een aantal van de teruggevallen grafmonumenten zelf in een staat moeten brengen die overeenkomt met het gewenste beeld mits de kosten daarvoor niet te hoog liggen. Er is een onderverdeling gemaakt naar Goed, Redelijk, Matig en Slecht: Goed het grafmonument is constructief in orde en vertoont uiterlijk geen gebreken Redelijk het grafmonument is constructief in orde maar vertoont gebreken als scheurvorming, sterke vervuiling of slijtage Matig het grafmonument vertoont constructieve gebreken zoals afgebroken, verschoven of missende onderdelen. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 16 van 44

16 Slecht het grafmonument is constructief afgeschreven. Alleen compleet herstel kan het oude beeld weer herstellen. De uitkomst is als volgt: Selectie % Goed 50 59% Redelijk 19 22% Matig 10 12% Slecht 6 7% 85 De uitkomst betekent dat bijna 20% van de grafmonumenten op korte termijn aangepakt moet worden. Het gaat vooral om oudere zerken die door verzakkingen gebroken zijn of op andere wijze kapot zijn. In een enkel geval is die staat pas zeer recent, zoals bij het grafmonument op graf D11. Indien de gemeente besluit om van de genoemde 20% de grafmonumenten waarvan zij rechthebbende is niet aan te pakken, dan zal zij deze keuze goed moet verantwoorden, zeker ten opzichte van de potentiele rechthebbenden die volgens de verordening hun grafmonumenten wel in goede staat dienen te houden! 2.2 Vergelijking met grafcultuur binnen de gemeente Kunnen de geselecteerde grafmonumenten op de begraafplaats aan de Prinses Ireneweg binnen de gemeente Houten getypeerd worden als waardevol voor de hele gemeente? Daartoe moeten we naar de grafcultuur binnen de gemeente kijken. In Houten zelf kijken we dan met name naar het katholieke kerkhof. Daar zijn de uitingen vooral voorzien van symbolen die passen bij het katholicisme, zoals kruisen, priesterkelken en beeltenissen van Christus. Overeenkomsten zien we vooral bij de naoorlogse grafmonumenten en in het materiaalgebruik van de oudere grafmonumenten die hier voorkomen. Dat betreft een aantal hardstenen zerken. Maar een goede vergelijking is niet echt mogelijk. Kijken we naar de dorpsbegraafplaatsen en kerkhoven binnen de gemeente dan vinden we in Schalkwijk, op het oude hervormde kerkhof een aantal vergelijkbare grafmonumenten, maar niet in de hoeveelheid als in Houten. Enkele bijzondere grafmonumenten zijn in Schalkwijk bij elkaar gelegd, waaronder een tweetal hardstenen zerken, een tweetal ronde zerken en een stèle. Een vergelijking met de katholieke begraafplaats in Schalkwijk is wat minder goed te maken omdat hier de typische katholieke grafcultuur met veel hoog opgaande grafmonumenten voorkomt, waaronder vele kruisen. Ook vinden we op deze begraafplaats de neogotische grafkapel voor Franciscus Joannes baron Van Wijckerslooth van Weerdesteijn ( ) en zijn vrouw Charlotte princesse de la Tremouille et de Thouars ( ). Deze grafkapel is een rijksmonument en behoort tot de Nederlandse top als het gaat om Afb. 9 De adellijke grafkapel in Schalkwijk. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 17 van 44

17 grafcultuur. Ook hier treffen we vooral in de naoorlogse grafmonumenten een vergelijking met de grafmonumenten op de Prinses Ireneweg. Het katholieke kerkhof in t Goy biedt ook weinig mogelijkheden tot een vergelijking, behalve inzake de naoorlogse grafmonumenten. De hervormde begraafplaats in Tull en t Waal bevat slechts enkele oudere grafmonumenten die we qua vorm ook herkennen op de Prinses Ireneweg. Net als elders valt met name ten aanzien van de naoorlogse grafmonumenten een goede vergelijking te maken. Hier herkennen we de vele stèles met banden en het grafvak dat opgevuld is met grind of flagstones. Door middel van bovenstaande vergelijking zien we dat de oudere grafcultuur op de Prinses Ireneweg uniek is omdat ze elders vrijwel niet meer aanwezig is. Kijkend naar voorbeelden buiten de gemeente dan zien we in de gemeenten Bunnik, Wijk bij Duurstede en Nieuwegein met name op algemene en hervormde begraafplaatsen een overeenkomstige grafcultuur met dien verstande dat op veel van die begraafplaatsen het aantal oudere grafmonumenten gering is. Het type grafkelder dat op de Prinses Ireneweg gevonden wordt, is niet uniek, maar in de omgeving komen ze niet voor, althans niet in deze vorm. Voorbeelden die er op lijken zijn te vinden in Maarn, IJsselstein en in Geldermalsen. Verder zijn er enkele particuliere grafkelders in de provincie Utrecht die een dergelijke opbouw kennen als de twee grafkelders op de Prinses Ireneweg. Zoals eerder aangegeven is bijna 38% van de grafmonumenten uit de selectie van na de Tweede Wereldoorlog. De grafcultuur van die periode wordt in de gemeente Houten nog vrij breed vertegenwoordigd, zelfs op de begraafplaatsen met een katholieke identiteit. 2.3 Selectie op grond van criteria De selectie kan ook nader bekeken worden aan de hand van een aantal criteria met een puntensysteem. Door dit puntensysteem toe te passen wordt duidelijk of de selectie de toets der kritiek kan doorstaan. De criteria richten zich enerzijds op de betekenis van de persoon of familie die in het graf is begraven en anderzijds wordt gelet op de kwaliteit van de grafbedekking. Voor het samenstellen van de verdere criteria is onder meer gebruik gemaakt van het boekje Begraafplaatsen als cultuurbezit, dat in 2003 is uitgegeven door vereniging De Terebinth, de Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen en de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg (nu de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). Verder is gebruik gemaakt van jarenlange ervaring en is rekening gehouden met de eerder beschreven grafcultuur binnen de gemeente Houten De criteria 1 De toe te passen criteria kunnen in het kort als volgt benoemd worden: A) biografische betekenis van de begravene(n) of de familie en overleden voor 1984; B) materiaalgebruik en hantering; C) vormgeving van het monument; D) bijzondere symboliek; E) passend in karakter van het grafveld De criteria worden hieronder nader verklaard en daarna uitgewerkt naar resultaat. A) Biografische betekenis van de begravene Om op grond van dit criterium op de lijst te kunnen worden geplaatst dienen, onder meer de volgende richtlijnen: de overledene moet minimaal dertig jaar geleden overleden zijn (voor 1984), of: 1 Ouderdom op zich is niet als een criterium genomen omdat al bepaald was dat het alle grafmonumenten van voor 1966 zou betreffen. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 18 van 44

18 de overledene moet publicaties van enig belang op zijn naam hebben of er is over hem/haar gepubliceerd, of; het moet gaan om een overledene die bij leven openbare functies bekleedde die van betekenis waren voor de gemeenschap in Houten. Maatgevend is bijvoorbeeld duur van de functie, vernoeming van de persoon in straatnaam of naam van openbaar gebouw, of; de persoon moet over een zekere lokale status beschikken, bijvoorbeeld door het uitgeoefende beroep of de bekendheid die de persoon bij leven genoot en die nu nog als zodanig wordt herinnerd bijvoorbeeld in de naamgeving van gebouwen, wegen of anderszins. De termijn van dertig jaar dient om de keuze van personen louter op emotionele gronden uit te sluiten. Alleen het feit dat iemand een lintje heeft ontvangen, is geen reden om de persoon op de lijst te plaatsen. Voor het maken van keuzes op basis van de bovengenoemde criteria, worden de belangrijke personen in categorieën ingedeeld. De aanduiding van de categorie is, indien van toepassing, ook opgenomen in de lijst. De categorieën: - V1 adellijke families of patriciaat 3 graven - V2 notabelen, wethouders, burgemeesters, predikanten 5 graven - V3 schrijvers, dichters, kunstzinnige lokale figuren 0 graven - V4 overige beroepsbeoefenaars 3 graven Bij geen van de categorieën zijn verhalende omstandigheden van overtuigend belang, zoals dat het geval kan zijn met een specifieke beroepsgroep of slachtoffers van rampen of oorlog. Alleen bij categorie V1 is de verwijzing naar het bezit een factor die meeweegt in het belang van de persoon of de familie. Bij de andere categorieën is vooral gekeken naar het belang van de overledene zelf. De mate van belang die aan de verdiensten van een persoon gehecht kan worden, wordt met behulp van een cijfer tot uitdrukking gebracht. De cijfers lopen in dit geval uiteen van 1 tot en met 3, waarbij het hoogste cijfer staat voor het meeste belang: Aantal punten Belang Reden Aantal x toegekend 1. enig belang wel bekend, maar weinig invloed op de historie van Houten 5 2. van belang enige invloed op de historie van Houten 3 3. zeer belangrijk heeft invloed gehad op de historie van Houten 3 Geen enkele persoon scoorde op de categorie V3. Dat betekent niet dat die er niet zijn, maar zoals eerder gezegd is dat tot op heden niet boven water gekomen. Het belang van de personen uit de selectie is al met al niet erg groot, maar dat heeft vooral te maken met het feit dat maar van 13% iets bekend is. De drie graven die het hoogste aantal punten scoren zijn grondeigenaren en bezitters van landhuizen die voor Houten van grote betekenis zijn geweest of dat nog steeds zijn. De overige personen genieten buiten Houten nauwelijks bekendheid maar hebben wel invloed gehad op de plaats. Of dit criterium doorslaggevend is, wordt in de volgende paragraaf behandeld. B) Materiaalgebruik en hantering Bijzondere materialen zijn met name materialen die in het algemeen niet vaak gebruikt zijn voor grafmonumenten, zoals zandsteen, marmer of graniet. Metaal (hekwerken) komt slechts bij vijf grafmonumenten voor en houten grafmonumenten ontbreken in het geheel. De hantering gaat over de wijze waarop bijvoorbeeld het grafmonument technisch bewerkt is. Dus het gebruik van een bijzonder materiaal met een slechte afwerking zal minder snel in aanmerking komen Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 19 van 44

19 dan een goed bewerkt materiaal. In dit geval geldt dat extra gelet is op afwijkende materialen met de vraag of ze daadwerkelijk bijzonder zijn. Indien een grafmonument van een uitzonderlijk materiaal is gemaakt of het kent een bijzondere bewerkingswijze dan is aan het monument een punt toegekend. Voor negen grafmonumenten geldt dat er sprake is van toepassing van bijzondere materialen, althans in de context van deze begraafplaats. Zo zijn er slechts twee grafmonumenten van marmer, wat in dit geval bijzonder is te noemen. Ook de grafmonumenten waar sprake is van een hekwerk hebben om die reden een punt gekregen. Enkele andere monumenten hebben hier een punt gekregen vanwege de toepassing van andere materialen in bijvoorbeeld buizen of in de belettering. C) Vormgeving van het monument De vormgeving van een individueel grafmonument kan van doorslaggevende betekenis zijn, bijvoorbeeld vanwege het feit dat het typologisch zeldzaam is. Bij het criterium vormgeving wordt ook gelet op de belettering van het grafmonument. Indien sprake is van een bijzonder vormgegeven grafmonument dan is aan het grafmonument een punt toegekend. In twintig gevallen is er sprake van een grafmonument met een typerende vormgeving. Meestal niet omdat de grafmonumenten typologisch zeldzaam zijn, maar vanwege dat ze niet (meer) algemeen voorkomen op de begraafplaats. Voor een aantal van deze monumenten is aan te nemen dat dat in het verleden wel het geval was. Ook hebben goede en gave voorbeelden van bepaalde grafmonumenten punten gekregen, zeker als ze een bijdrage vormen voor het karakter van de begraafplaats dat onder E wordt behandeld. D) Bijzondere symboliek Symbolen op grafmonumenten zijn er in veel varianten, maar in Houten komt symboliek zelden voor. Een uitzondering vormt de palmtak. Dit is een van de meest voorkomende symbolen op de begraafplaats en verwijst naar het christelijke geloof. In veel gevallen is het voorkomen van dit symbool reden geweest een punt toe te kennen. Persoonlijke symboliek of een samenvoeging van verschillende betekenissen kan een dusdanig symbool opleveren dat er sprake is van een bijzonder symbool maar die komen op de begraafplaats niet voor bij de geselecteerde grafmonumenten. In sommige gevallen zie je die wel terug op de jongere grafmonumenten. Bij dit criterium is enerzijds gekeken naar de algemene deler en anderzijds naar de uitzonderlijke symbolen. Wanneer een grafmonument voorzien is van een symbool dan wordt aan dat monument een punt toegekend. Afb. 10 Een van de palmtakken die vaak voorkomt op de begraafplaats. Op ongeveer een kwart van de grafmonumenten (twintig) op de lijst komt een symbool voor dat de moeite waard is om te vermelden. In dertien gevallen is dat een palmtak waarvan één een dubbele. Vier maal komt een zogenaamde graftak voor met grotere bladen. Dit kan een eigen opvatting van de steenhouwer betreffen of verwijzen naar dezelfde betekenis als die van de palmtak. Eén monument bevat een typisch symbool dat bijdraagt aan de vormgeving het grafmonument en waarschijnlijk een klaver drie uitbeeldt. Een klaver drie staat symbool voor de Heilige Drie-eenheid: de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Op één monument is een korenaar afgebeeld, wat kan verwijzen naar Christus maar ook naar de overwinning op de dood en de hoop op wederopstanding. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 20 van 44

20 Echte funeraire symbolen, zoals schedels, knekels, zeisen, zandlopers en dergelijke, komen praktisch niet voor op de grafmonumenten. Alleen op het grafmonument van burgemeester Waller zijn naast een familiewapen en een vormgeving die verwijst naar de Griekse grafcultuur, een tweetal naar beneden gerichte fakkels opgenomen. Deze brandende fakkels waren al in de oudheid symbool van het gedoofde leven en attribuut van de dood. Mede hierdoor zijn aan deze grafmonumenten punten toegekend. E) Passend in karakter Bij dit criterium wordt feitelijk niet gekeken naar de intrinsieke waarde van het grafmonument, maar naar de collectieve waarde. Dat betekent dat het grafmonument bijvoorbeeld goed moet aansluiten bij het historische karakter van de begraafplaats. Klassieke hardstenen zerken en stèles met een gave vormgeving komen vooral in aanmerking. Ook grafmonumenten die sterk opvallen in het beeld en ankerpunten vormen, zoals de grote grafkelders, komen in aanmerking. Indien een grafmonument kenmerkend is binnen het karakter van de begraafplaats dan is aan het monument een punt toegekend. Aan 40 grafmonumenten zijn punten toegekend vanwege het feit dat deze grafmonumenten een dergelijke bijdrage leveren. Ze sluiten goed aan bij het historische karakter van de begraafplaats vanwege hun gave vormgeving, opvallende vorm of grootte of juist doordat ze een treffend voorbeeld vormen van een bijzondere vormgeving met opvallende symboliek Totaal aantal punten Het hoogste aantal punten dat een grafmonument op deze wijze kan krijgen is zeven. Drie punten kan een grafmonument krijgen vanwege de persoon of familie en vier op basis van eigenschappen van het grafmonument zelf. In de volgende paragraaf wordt ingegaan op de eindscore. 2.4 Eindscore Met de hierboven geschetste criteria komen we op 60 grafmonumenten die daadwerkelijke punten hebben gekregen. In de scorelijst is te zien dat geen enkel grafmonument meer dan 6 punten heeft gekregen. Slechts drie grafmonumenten scoorden dat aantal punten en dat zijn niet geheel toevallig ook de drie huidige gemeentelijke monumenten (de andere drie gemeentelijke monumenten scoorden ieder 3 punten). De lijst ziet er als volgt uit: Aantal Aantal punten grafmonumenten Uit dit resultaat komt naar voren dat op basis van de criteria de score vooral in de lage regionen zit. Veel grafmonumenten scoren slechts op één facet en 25 helemaal niet. Daarbij speelt het aantal grafmonumenten dat passend is binnen het karakter van de begraafplaats de grootste rol. Het geeft ook aan dat meer dan helft van de grafmonumenten zich qua waarde dicht bij elkaar bevindt. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 21 van 44

21 2.4.1 Gevolgen score Van de 25 grafmonumenten die 0 punten scoren bevatten D23 en D24 geen grafmonument. Wel staan hier twee grafaanduidingen met een nummer die behouden dienen te worden. Van de 25 grafmonumenten liggen er maar liefst 16 in vak G. Een deel van dit vak is aangewezen als zone die bewaard dient te blijven. Het verdient wellicht aanbeveling enkele monumenten van vak G die wel scoren op de lijst over te brengen naar lege delen in deze zone. De Monumentenwerkgroep heeft aangegeven voorstander te zijn van deze aanpak (mits goed gedocumenteerd) en dat deze ook voor vak D kan gelden. Naar mening van de auteur van dit rapport dient gesteld te worden dat het niet de bedoeling is de 25 grafmonumenten van de lijst af te voeren. In de toekomst kunnen de gewone richtlijnen ten aanzien van grafmonumenten op de begraafplaats op deze 25 worden toegepast. De samenstelling van de lijst is destijds aan de hand van andere, meer subjectieve, criteria gedaan en heeft het denken over behoud wel aangewakkerd. In hoofdstuk 4 wordt verder ingegaan op de wijze waarop met de geselecteerde grafmonumenten omgegaan zou kunnen worden. 2.5 Conclusie Wanneer de 85 geselecteerde grafmonumenten objectief gewogen worden dan vallen 25 grafmonumenten feitelijk af. De overige 60 monumenten kunnen daadwerkelijk aangemerkt worden als graven die van historische betekenis zijn of waarvan de grafmonumenten een opvallende kwaliteit hebben, zoals gesteld in artikel 27 van de verordening. De drie eerder als gemeentelijk monument aangewezen graven blijven deel uitmaken van deze historische selectie. In het onderstaande overzicht is de nieuwe status van de grafmonumenten aangegeven: Grafnummer Status A/03 Vervallen A/08 Gemeentelijk monument A/11 Historische waarde A/16 Historische waarde A/21 Historische waarde A/24 Historische waarde A/25 Vervallen A/27 Historische waarde A/28 Historische waarde A/31 Historische waarde A/36 Vervallen A/38 Historische waarde A/39 Historische waarde A/42 Historische waarde A/43 Historische waarde A/46 Historische waarde A/54 Historische waarde A/55 Historische waarde A/59 Historische waarde D/01 Historische waarde D/02 Historische waarde D/03 Historische waarde Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 22 van 44

22 Grafnummer Status D/05 Vervallen D/06 Historische waarde D/07 Vervallen D/08 Historische waarde D/09 Historische waarde D/10 Historische waarde D/11 Vervallen D/14 Vervallen D/15 Historische waarde D/18 Historische waarde D/19 Historische waarde D/20 Historische waarde D/21 Historische waarde D/22 Historische waarde D/23 Vervallen D/24 Vervallen D/25 Historische waarde D/29 Historische waarde D/30 Historische waarde D/31 Historische waarde D/32 Historische waarde D/34 Historische waarde D/35 Historische waarde D/36 Historische waarde D/37 Historische waarde E/01 Historische waarde E/03 Historische waarde E/07 Historische waarde E/11 Gemeentelijk monument E/15 Historische waarde E/19 Historische waarde E/33 Historische waarde E/41 Historische waarde E/45 Historische waarde E/50 Historische waarde E/54 Historische waarde G/01 Historische waarde G/02 Historische waarde G/03 Vervallen G/04 Historische waarde G/06 Vervallen G/07 Vervallen G/10 Vervallen G/100 Vervallen G/103 Historische waarde G/104 Historische waarde G/105 Historische waarde Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 23 van 44

23 Grafnummer Status G/11 Vervallen G/16 Vervallen G/17 Vervallen G/20 Historische waarde G/26 Vervallen G/27 Vervallen G/28 Vervallen G/80 Historische waarde G/85 Vervallen G/88 Historische waarde G/89 Vervallen G/90 Vervallen G/93 Vervallen G/94 Historische waarde G/97 Vervallen H/01 Gemeentelijk monument Dat de overige 25 grafmonumenten niet als historisch aangemerkt kunnen worden, neemt niet weg dat ze destijds op de lijst geplaatst zijn omdat ze simpelweg de oudere grafmonumenten op de begraafplaats vertegenwoordigden. Voorgesteld wordt dan ook 60 grafmonumenten aan te wijzen conform artikel 27 van de beheerverordening en de overige monumenten aan te merken met een bijzondere status. Op deze grafmonumenten zijn dan de gewone richtlijnen van toepassing zoals ze gelden voor de begraafplaats. Ze hebben dus een bijzondere status in de context van het tot nu toe gevoerde beleid. Hier wordt nader op ingegaan in het volgende hoofdstuk. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 24 van 44

24 3 BEOORDELING AANPAK EN UITWERKING BELEID Aan Bureau Funeraire Adviezen is ook gevraagd een uitspraak te doen ten aanzien van de aanpak van de gemeente inzake het beschermingsregime dat van toepassing is op de begraafplaats. De aanpak die hier bedoeld wordt is in hoofdstuk 1 al uitgebreid geschetst. Hieronder wordt nog eens expliciet het opgebouwde beschermingsregime in beeld gebracht. 3.1 Aanwijzing tot gemeentelijk monument Het aanwijzen van de hoofdstructuur van de begraafplaats met hekwerk en een aantal grafmonumenten heeft plaatsgevonden op grond van de gemeentelijke Monumentenverordening. Deze verordening stelt in artikel drie dat het college, al dan niet op aanvraag van een belanghebbende, een monument kan aanwijzen als gemeentelijk monument. De aanwijzing is geëffectueerd in Het aanwijzen van begraafplaatsen tot gemeentelijk monument is niet vrij algemeen in Nederland. Het is in veel gemeenten een nog vrij onbekend gegeven, zeker als het gaat om funerair erfgoed. De gemeente Houten maakt op een goede wijze duidelijk dat zij haar funerair erfgoed koestert. 3.2 Samenstellen lijst op grond van beheerverordening De lijst die samengesteld is op grond van de beheerverordening begraven, laatstelijk vastgesteld op 7 februari 2012, is aangehecht aan de verordening. Hiermee heeft de gemeente Houten voldaan aan artikel 27, lid 1. De inhoud van het artikel is afkomstig uit de modelverordening van de Vereniging voor Nederlandse Gemeenten (VNG). Hoewel menig gemeente een dergelijke verordening kent, hebben niet veel gemeente ook daadwerkelijk gevolg gegeven aan dit artikel. De lijst is tot stand gekomen op aangeven van de Monumentenwerkgroep. In 2003 constateerde deze groep dat op 90 van de pakweg 550 graven nog een grafsteen van voor 1966 staat. Deze grafmonumenten worden gerekend tot de oudste grafmonumenten van de begraafplaats. Om niet alleen deze grafmonumenten maar ook de historische sfeer te bewaren heeft de werkgroep geadviseerd bepaalde zones van de begraafplaats aan te wijzen al historisch. Dat is gebeurd met een gedeelte van vak D en een gedeelte van vak G (graf 1 tot en met 11). Het enige criterium dat destijds is toegepast is die van ouderdom en de wens iets van het historische karakter te bewaren. De gemeente heeft dit advies nagenoeg ongewijzigd overgenomen en de grafmonumenten een status gegeven als historisch interessant. 3.3 Richtlijnen Met het oog op de instandhouding van de historische grafmonumenten en de historische uitstraling is in 2009 (in 2011 geactualiseerd) een memo opgesteld aangaande het behoud historische sfeer Algemene Begraafplaats Prinses Ireneweg. Hierin wordt geschetst dat er richtlijnen nodig zijn om aanpassingen aan bestaande grafmonumenten te kunnen sturen. Ook deze opzet is in samenwerking met de Monumentenwerkgroep gedaan. Onderdeel van het behoud is een zogenaamde museumopstelling. Hiermee wil de gemeente voorkomen dat bij vervanging of beëindiging van de grafrechten de steen verloren gaat. Deze stenen moeten vervolgens in een museumopstelling terecht komen. Als locatie daarvoor wordt gedacht aan de hoek achter graf E/11. Voor de beschermde zones in grafvakken D en G zal gestreefd worden naar behoud van het grafmonument in situ. Er is dus met het oog op behoud een beleidsvoornemen geformuleerd dat via richtlijnen en procedures uitgevoerd zou kunnen worden. Voor de museumopstelling en herstel van enkele verwaarloosde Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 25 van 44

25 grafmonumenten is zelfs een indicatie van de kosten gegeven. Ook is berekend wat de structurele kosten voor onderhoud van een aantal grafstenen is. In de beheerverordening begraven van de gemeente Houten zijn de richtlijnen vastgelegd. Met name artikel 21 gaat hier expliciet over. In lid 1 wordt een schriftelijke vergunning vereist voor het hebben van een grafbedekking. Meer expliciet stelt lid 3a en b dat voor het repareren of aanpassen van grafbedekkingen van graven met bijzondere waarde op de begraafplaats Prinses Ireneweg een schriftelijke vergunning nodig is. Lid 4 geeft aan dat het college nadere regels kan vaststellen omtrent de wijze van aanvragen van de vergunning, de aard en de afmetingen van de grafbedekkingen en de wijze van aanbrengen. Daarvan is gebruik gemaakt door middel van zogenaamde Nadere regels voor grafbedekkingen op de gemeentelijke begraafplaatsen in de gemeente Houten. Overigens wordt in artikel 22 van de verordening nog ingegaan op de wijze van onderhoud en de verplichting van de rechthebbende of gebruiker om de grafbedekking behoorlijk te onderhouden of te herstellen. In de Nadere regels wordt de wijze van vergunningaanvraag behandeld en ook waaraan de aanvraag dient te voldoen. Daarnaast wordt aangegeven waaraan de gedenktekens moeten voldoen. Ten aanzien van de grafbedekkingen op de Prinses Ireneweg die op de lijst vermeld zijn, worden nog eens aanvullende voorwaarden gegeven ten behoeve van het behoud van het historische karakter, namelijk: - gebruik van gepolijste en wit marmeren stenen is niet toegestaan; - het gebruik van metalen oplegletters is niet toegestaan; - het gebruik van neutrale vormen en kleuren (geen glas); - bij bijplaatsing van een nieuwe steen dient deze (qua vorm, kleur en materiaal) een passend geheel te vormen met de historische grafsteen; - bij bijplaatsing van een nieuwe steen kan deze plat, schuin (met een maximale hoek van 15 graden) of rechtop voor de historische steen komen; de nieuwe steen mag niet hoger zijn dan een halve meter; een staande steen dient minimaal één meter voor de historische steen te staan; - bij een liggende historische steen kan een nieuwe grafsteen achter de historische steen geplaatst worden; de steen mag dan niet breder zijn dan de bestaande steen; - een vergunning kan geweigerd worden wanneer er onvoldoende sprake is van het behoud van het historische karakter van het graf of het beschermde gebied. Ook wordt nog ingegaan op de maximale hoogte van de grafmonumenten. Nieuw te plaatsen monumenten mogen niet hoger zijn dan 100 centimeter. Dit geldt dus feitelijk ook voor nieuw bij te plaatsen grafmonumenten bij historische graven. Verder mag de beplanting op deze graven niet hoger zijn dan 50 centimeter. 3.4 Conclusie Kijkend naar de procedure die de gemeente Houten gevolgd heeft om te komen tot bescherming van de begraafplaats dan kan niet anders geconcludeerd worden dat deze tot voorbeeld van andere gemeenten kan strekken. De gemeente heeft al vroegtijdig de begraafplaats als gemeentelijk monument aangewezen en later daar een uitgebreide lijst van historisch waardevolle grafmonumenten aan toe gevoegd. Alles is geschoeid op de daartoe bestemde regelgeving en vaak ook in samenwerking met de Monumentenwerkgroep van de Historische Kring Tussen Rijn en Lek. Dat er de nodige tijd gezeten heeft tussen de verschillende stappen doet daar niet aan af. De gemeente Houten heeft zich ook al eerder later informeren over de waarde van de begraafplaats en haar aanpak. Er is echter ook een inhoudelijke kant en daar zijn wel wat aanmerkingen op te maken. Het is namelijk frappant dat een structuur uit de jaren vijftig van de twintigste eeuw is aangewezen als historisch waardevolle hoofdstructuur. Uit onderzoek blijkt namelijk dat veel van de historische facetten inmiddels verdwenen zijn. Feitelijk resteren alleen nog losse elementen als het toegangshek, het Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 26 van 44

26 grondplan en een aantal grafmonumenten waaronder twee monumentale grafkelders. Deze losse elementen maken niet de bedoelde hoofdstructuur. De selectie van 85 grafmonumenten is min of meer op dezelfde wijze tot stand gekomen. Zonder al te veel historische of funeraire criteria is een streep gezet en alles boven die streep is meegenomen. Op zich is deze opzet goed te verklaren gezien de noodzaak om iets te doen om de teloorgang te stoppen. Het was de Monumentenwerkgroep namelijk al opgevallen dat de bescherming als gemeentelijk monument in de praktijk niet de instandhouding waarborgde. De vaststelling van de lijst van historisch waardevolle grafmonumenten zou dit moeten keren. Ook met deze lijst kan de theorie gemakkelijker zijn dan de praktijk. Er zijn namelijk in het verleden al aanpassingen gegaan aan oudere grafmonumenten die vandaag de dag niet meer worden Afb. 11 Graf A3 dat op de lijst staat maar een grafmonument bevat dat feitelijk geen enkele historische toegestaan. Ze kunnen echter aanleiding tot discussie geven en leiden tot concessies die waarde bezit. de begraafplaats geen goed doen. Belangrijk is vooral dat de aanpassingen beoordeeld worden door een ter zake kundige persoon of commissie. De gemeente Houten heeft in die zin een juiste aanpak gekozen, alleen de uitvoering niet altijd goed laten verlopen. 3.5 Advies De aanpak van de gemeente Houten inzake de instandhouding biedt voldoende waarborg voor de toekomst van de begraafplaats. Er dient echter wel een beheerplan voor het verdere onderhoud van de begraafplaats opgesteld te worden. Niet alleen voor het groen maar ook voor de grafmonumenten, paden en het hekwerk. Verder is uit de langdurige procedure die vooraf is gegaan aan de aanwijzing van de lijst gebleken dat een vast aanspreekpunt feitelijk ontbreekt. De verantwoordelijke ambtenaren hebben telkens noodzakelijke stappen gezet, maar er ging veel tijd overheen voordat de lijst was vastgesteld, inclusief de regelgeving. Ten aanzien van de ideeën rondom de museumopstelling zal in het volgende hoofdstuk nader geadviseerd worden. Analyse waardevolle grafmonumenten en beleidsadvies 27 van 44