Behoud van cultureel funerair erfgoed.

Transcriptie

1 Behoud van cultureel funerair erfgoed. Verantwoord omgaan met cultureel erfgoed houdt in dat beslissingen over gebruik, onderhoud, aanpassing, hergebruik en reconstructie genomen moeten worden met besef van de 'historische betekenis der dingen'. Dat geldt evenzeer voor funeraire monumenten. Daartoe is het van belang om te kunnen beschikken over een zogenaamde "waardestelling". Zo n waardestelling kan een inspiratiebron zijn voor het behoud, onderhoud en hergebruik van begraafplaatsen, grafvelden of grafmonumenten en een handleiding vormen voor de overheidsinstanties die hierover beslissingen moeten nemen. Een waardestelling kan tevens de basis leveren voor een onderhoudsplanning, restauratieplan, werkomschrijving of kostenindicatie. Daarnaast vormt het vaak de basis voor het aanvragen van subsidie of financiering. Een waardestelling is er in soorten en maten. Een primaire waardestelling bevat kortweg een inleiding (waar gaat het precies om), een omschrijving (wat is het), een waardering (hoe belangrijk of uniek is het) met vervolgens een advies hoe met de geconstateerde waarden omgegaan zou moeten worden. Een meer uitgebreide waardestelling geeft bijvoorbeeld ook een inzicht in juridische, beheersmatige en financiële omstandigheden. Dat noemen we dan niet meer een waardestelling maar bijvoorbeeld een Cultuurhistorische Effect Rapportage (CHER). Voor elke waardestelling is een inventarisatie nodig, waarin volgens "criteria voor behoud" wordt aangegeven wat van "waarde" is, waarna aan de hand daarvan besloten kan worden of en wat er op grond van die criteria bewaard zou moeten worden. Het mag duidelijk zijn dat een goede waardestelling wel enige kunst- en cultuurhistorische kennis vereist en specifiek natuurlijk funerair-historische kennis. Helaas is een waardestelling (nog) niet verplicht, maar vanuit vereniging De Terebinth moet geprobeerd worden een soort van (CHER) af te dwingen, vooral daar waar het cultureel erfgoed nogal onder druk komt te staan. Hoewel niet verplicht, wordt dit meer en meer toegepast (in het kielzog van de wèl wettelijk verplichte Milieu Effect Rapportage (MER)) om duidelijk te krijgen wat de gevolgen van beslissingen omtrent herinrichting, ruimen, hergebruik, en dergelijke inhouden. Een waardestelling is uiteraard veel eenvoudiger, maar alles valt of staat met wat er mee gebeurt. Een waardestelling kan zo bijvoorbeeld de opmaat vormen voor een uitgebreider onderzoek. Verder kan gesteld worden, dat de houder/beheerder van een begraafplaats het aan zichzelf verplicht is eerst nader onderzoek te laten doen, voordat adhoc actie wordt ondernemen om iets weg te halen dan wel toe te voegen. INHOUD WAARDESTELLING Een waardestelling moet tenminste de navolgende, gestructureerde inhoud bevatten, die het achteraf mogelijk maakt om de beschrijvingen en de waardering te controleren en verifiëren: Naam van de begraafplaats en van de houder daarvan; Adres van het onderzochte object of structuur, kadastrale aanduiding en eventuele andere locatie-aanduidingen. De situering kan verduidelijkt worden aan de hand van een kaart of deelkaart van recente datum; Datering (tijdstip van onderzoek); Behoud Funerair Erfgoed/LB 1 van 8

2 Een inleiding, met onder meer een duidelijke aanduiding van het onderwerp waarnaar onderzoek is gedaan; Omschrijving of deelomschrijvingen. In het geval er al een redengevende omschrijving bestaat (bij een reeds beschermd monument) die hier opnemen. Onder de omschrijving valt te denken aan: - Een overzichtelijke (en gemakkelijk leesbare) beschrijving van de bouw-, aanleg- en gebruiksgeschiedenis zoals deze aan de hand van de opname ter plaatse en het archiefonderzoek valt op te maken; - Een overzichtelijke en (gemakkelijk leesbare) beschrijving van de belangrijkste grafmonumenten, grafvelden en/of structuren; - Een beschrijving van het karakter van de begraafplaats of per grafveld Een objectieve waardering van de belangrijkste graven, grafvelden en/of structuren in woord en beeld, aan de hand van vooraf vastgestelde beoordelingscriteria. Bij deze waardering kunnen drie gradaties of categorieën gehanteerd worden: hoge monumentwaarde, positieve monumentwaarde en indifferente monumentwaarde. Het is ook mogelijk om volgens de categorisering: van landelijk belang, van regionaal belang of van lokaal belang te werken. Verduidelijking vindt plaats aan de hand van foto's en plattegronden, waarbij de categorieën door middel van kleuren blauw, groen en geel kunnen worden aangeduid. Bij de laatste categorie doet de tekst van het rapport een uitspraak of de waarde neutraal dan wel verstorend is; Een objectieve waardering van de belangrijkste bomen, ander groen en eventuele waterpartijen; Een samenvatting van de waardestelling; Adviezen ten aanzien van nader onderzoek. Aanbevelingen op grond van de geconstateerde monumentale waarden, waarbij de gevolgen van bepaalde ingrepen dient te worden afgewogen; Eventuele technische adviezen ten aanzien van grafmonumenten, bomen en andere beplanting, waterwerken (Grijs, groen, rood, blauw). Een waardestelling, zo zal duidelijk zijn, is dus geen technische opname van gebreken waaraan onmiddellijk een prijskaartje gehangen kan worden. Afhankelijk van de juridische situatie van de te onderzoeken begraafplaats kan het belang van elk op te nemen elementen zwaarder of lichter wegen. Als een begraafplaats bijvoorbeeld dreigt te worden "gesloten", dan is een totaalinventarisatie en fotodocumentatie van groter belang dan wanneer er gewoon begraven wordt. BESCHRIJVING/WAARDERING GRAFMONUMENTEN Voor grote hoeveelheden grafmonumenten kan worden gekeken naar: is het van rijksmonumentale waarde? is het van lokale (gemeente) of regionale (provinciale) waarde? is het van belang voor de begraafplaats zelf (oud-medewerker, pastoor e.d.) is het monument van belang voor de sfeer/karakter? is het monument geschikt voor hergebruik? Daarbij wordt tevens gelet op de persoon die er begraven is en wat die zoal betekend heeft op plaatselijk als eventueel ook landelijk niveau. In aanvulling daarop moet ook gekeken worden naar de zogenaamde "ensemblewaarde", dat wil zeggen de totaliteit van de begraafplaats, het betreffende grafveld of de grafvelden. Behoud Funerair Erfgoed/LB 2 van 8

3 Te hanteren criteria Van belang is het ontwikkelen van criteria waaraan grafmonumenten dienen te voldoen om in aanmerking te komen voor plaatsing op een monumentenlijst (begraafplaats, gemeentelijk, provinciaal, landelijk). Voor het samenstellen van de criteria is ondermeer gebruik gemaakt van het boekje "Begraafplaatsen als cultuurbezit", dat in 2003 is uitgegeven door vereniging De Terebinth, de Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen en de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg (nu Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten). In veel verordeningen van begraafplaatsen wordt al onderscheid gemaakt op twee belangrijke onderdelen: graven waar een belangrijk persoon is begraven en grafmonumenten die een opvallende kwaliteit hebben. Voor de eerste gelden feitelijk alleen genealogische overwegingen. Op basis van de persoonsgegevens en de betekenis van die persoon bij leven wordt een overweging gemaakt. Alle andere criteria hebben betrekking op de grafmonumenten. In een aantal gevallen vallen deze samen. Feitelijk zijn deze twee onderdelen te summier. Ze leggen de nadruk immers op individuele objecten, terwijl over het karakter van een begraafplaats of grafveld niets wordt gezegd. Dat kan leiden tot monumentenzorg terwijl de waarden van de begraafplaats als geheel toch aangetast worden. Daarom zijn de onderstaande criteria wat ruimer genomen en wordt ondermeer ook gekeken naar het grafmonumenten in zijn context. De criteria in het kort: genealogische betekenis van de begravene ouderdom grafmonument materiaalgebruik en hantering vormgeving van het monument bijzondere symboliek passend in karakter technische staat kan aan de hand van het grafmonument een verhaal over de plaats (dorp, stad) verteld worden? De criteria worden hieronder nader verklaard en uitgewerkt. 1. Genealogische betekenis van de begravene Om op grond van dit criterium op de lijst te kunnen worden geplaatst, kunnen bijvoorbeeld de volgende richtlijnen gehanteerd worden: overledene moet minimaal dertig jaar geleden overleden zijn (voor 1978), of; de overledene moet publicaties van enig belang op zijn naam hebben of er is over hem/haar gepubliceerd, of; het moet gaan om een overledene die bij leven openbare functies bekleedde die van betekenis waren voor de gemeenschap. Maatgevend is bijvoorbeeld duur van de functie, vernoeming van de persoon in straatnaam of naam van openbaar gebouw, of; persoon moet over een zekere lokale status beschikken, bijvoorbeeld door het uitgeoefende beroep of de bekendheid die de persoon bij leven genoot en die nu nog als zodanig wordt herinnerd en erkent. Behoud Funerair Erfgoed/LB 3 van 8

4 De criteria sluiten aan op de termijnen die ook in veel verordeningen vastgelegd zijn. Verder dient de termijn om een besluit louter op emotionele gronden uit te sluiten. Het feit dat iemand een koninklijk lintje of andere onderscheiding heeft ontvangen is bijvoorbeeld geen reden om de persoon op de lijst te plaatsen. Bij de inventarisatie is het daarom van belang daar zeker ook personen aan te laten deelnemen die zeer goed bekend zijn met de lokale situatie en ook kennis hebben van de historie van de leefgemeenschap die er begraven ligt. Gedacht wordt bijvoorbeeld aan leden van een plaatselijke historische vereniging of een Heemkundekring. 2. Ouderdom grafmonument Niet alle grafmonumenten komen zondermeer in aanmerking. Er wordt ook een ouderdomsgrens aangehouden. Dit om enige afstand te creëren tussen hedendaagse grafcultuur en datgene wat waarde heeft. Criteria die elders worden aangehouden variëren van geen tot 50 jaar. Dit kan in de gemeentelijke verordening worden opgenomen. Aangaande grafmonumenten of personen waarvan al direct bij plaatsing duidelijk is dat zij ooit zo'n status krijgen kan in de administratie een aantekening gemaakt worden. Aan een dergelijke aantekening kunnen verder geen rechten op verplichtingen toegekend worden. 3. Materiaalgebruik en hantering Bijzondere materialen zijn met name materialen die niet vaak worden gebruikt voor grafmonumenten, zoals zandsteen, marmer of metaal (hekwerken). De hantering gaat over de wijze waarop bijvoorbeeld het grafmonument technisch bewerkt is. Dus het gebruik van een bijzonder materiaal met een slechte afwerking zal minder snel in aanmerking komen dan een goed verwerkt materiaal. In dit geval geldt dat extra gelet moet worden op afwijkende materialen met de vraag of ze daadwerkelijk bijzonder genoeg zijn. Fraaie collecties van typerende hardstenen grafmonumenten kunnen om hun uitstraling ook hier onder vallen (zie 6). 4. Vormgeving van het monument De vormgeving van een individueel grafmonument kan van doorslaggevende betekenis zijn, bijvoorbeeld vanwege het feit dat het typologisch zeldzaam is. Voor dit criterium dient aansluiting gevonden te worden bij hetgeen in de gemeentelijke voorschriften is beschreven over het karakter van de begraafplaats. Daarnaast kan het monument een zodanig uitgesproken stijl/architectuur hebben, dat behoud belangrijk is. Hier wordt ook gekeken naar de vervaardiger van het grafmonument. Een grafmonument van een bekende architect of kunstenaar kan van doorslaggevend belang zijn. 5. Bijzondere symboliek Symbolen op grafmonumenten zijn er in veel variaties. Persoonlijke symboliek of een samenvoeging van verschillende betekenissen kan een dusdanig symbool opleveren dat er sprake is van een bijzonder symbool. Sommige symbolen hebben een zwaar beladen betekenis. Door deze juist te behouden kan het symbool in de juiste context worden geplaatst. Voor dit criterium wordt gekeken naar de algemene deler, maar ook naar de uitzonderlijke symbolen. 6. Passend in het karakter van het grafveld Hier wordt feitelijk niet gekeken naar de intrinsieke waarde van het grafmonument, maar naar de collectieve waarde, de totaliteit van de begraafplaats of het grafveld. Behoud Funerair Erfgoed/LB 4 van 8

5 7. Technische staat Niet van doorslaggevend betekenis maar wel belangrijk is de staat van het grafmonument. Wanneer bijvoorbeeld het monument onherstelbaar kapot is, houdt dat een andere waardering in dan wanneer het monument gaaf is. Dit criterium speelt pas een rol wanneer ook aan criteria wordt voldaan en er eventueel meerdere voorbeelden zijn. De technische staat geeft dan de doorslag voor welke behouden wordt en welke niet. Dat kan inhouden dat te slechte grafmonumenten niet opgenomen worden. Wel speelt ook een rol wanneer een zekere staat van vervallenheid toch sfeer geeft aan de totaliteit van het grafveld. Soms kan dan ook overwogen worden slechts een deel te verwijderen en bijvoorbeeld de stèle of staande gedeelte met opschriften te laten staan. Verder vereist dit punt vaak een nadere uitwerking voor het toekomstig beleid en beheer. 8. Kan aan de hand van het grafmonument een verhaal over het dorp of de stad verteld worden? Dit punt speelt een rol waar aan de hand van het grafmonument bijvoorbeeld een verhaal verteld kan worden over dorp of stad en zijn geschiedenis. Dat kan zijn vanwege het feit dat de persoon of de groep personen (lokaal of zelfs landelijk) een bijzondere betekenis hebben gehad of onderdeel zijn geweest van een bepalende gebeurtenis (slachtoffers van een ramp bijvoorbeeld). 9. Grafbeplanting Het kan van groot belang zijn om de beplanting die bij sommige graven neergezet is, nader te beschouwen. Treurboompjes of typische vaste planten dienen eventueel behouden te blijven als voorbeeld van een funeraire uiting uit een bepaalde periode. Waardering van de criteria Niet elk criterium legt evenveel gewicht in de schaal. Genealogie en monumentale waarde vormen feitelijk de twee hoofdcategorieën voor beoordeling. Hieronder wordt verder ingegaan op de waardering van de criteria en hun gewicht in de afweging. Dat kan op verschillende manieren. Een mogelijkheid is om achter de geselecteerde grafmonumenten bij elke van de items een kruisje gezet. Hoe meer kruisjes een grafmonument scoort des te groter de kans dat dit opgenomen wordt op de lijst. Aan genealogie en monumentale waarden (materiaalgebruik en hantering en vormgeving) wordt een hogere waardering gegeven dan de andere criteria, terwijl bijvoorbeeld een criterium als ouderdom een hard gegeven is. Ensemblewaarde Naast het onderzoeken van losse grafmonumenten dient nimmer het belang van een grafveld dan wel de begraafplaats in zijn geheel uit het oog te worden verloren. Het karakter kan van dien aard zijn dat behoud van het totaal van belang is. Zo'n grafveld (of de hele begraafplaats) kan op de monumentenlijst geplaatst worden, waarna de houder van de begraafplaats met betrekking tot nieuwe begravingen maatregelen moet vaststellen voor dat gebied. Daarbij is het van belang keuzes te maken die de aard en het aanzien van het betreffende grafveld niet al te veel verstoren. Dat kan voorkomen worden door te zeer afwijkende nieuwe grafmonumenten te weigeren. In aansluiting op punt 6 hierboven speelt dus de ensemblewaarde van een grafveld, grafvelden (of van de hele begraafplaats) een belangrijke rol. Er wordt gekeken naar de totaliteit en met name ook het geheel van grijs, groen, rood en blauw. Behoud Funerair Erfgoed/LB 5 van 8

6 Samenvatting opstellen waardestelling Stap 1: de voorbereiding Informatie wordt ingewonnen over het eigendom en de (oorspronkelijke) inrichting van de begraafplaats en de omgeving ervan. Hierbij is de beschikking over een plattegrond met aanduiding van de groenstructuur en de globale grafindeling van het veld van onmisbaar belang. Het is raadzaam hiervoor de beheerder en eventueel enkele archieven te raadplegen. Eventueel wordt een werkgroep samengesteld. De werkgroep bundelt alle vergaarde kennis en informatie en stelt een werkplan voor de inventarisatie op. Zij kan de keuze van de te inventariseren begraafplaats verantwoorden. Eventuele kosten en te benutten middelen worden in kaart gebracht Stap 2: de selectie Een eerste, oriënterende rondgang over de begraafplaats vormt een beeld van de te hanteren selectiecriteria en werkwijze. Daarbij is het van belang de oorspronkelijke volgorde van grafuitgifte vast te stellen met eventueel de klassenindeling. De werkgroep stelt de selectiecriteria vast op grond waarvan besloten wordt een grafmonument of bouwwerk te inventariseren. Er wordt een besluit genomen over de te hanteren grafnummering en kaart die daarbij wordt gebruikt (liefst digitaal) Tijdens een tweede rondgang worden de te inventariseren graven en bouwwerken geselecteerd en in kaart gebracht. Stap 3: de inventarisatie De inventarisatie van de graven en bouwwerken wordt uitgevoerd aan de hand van een werkschema van volgorde en tijdsindeling. Voor elk geïnventariseerd graf wordt een inventarisatieformulier ingevuld met nummering volgens de plattegrondindeling (indien mogelijk). De inventarisatie wordt geëvalueerd en de formulieren worden in een schematisch overzicht (matrix) verwerkt. Dit is de zogenaamde groslijst. Een redactiecommissie maakt een algemene omschrijving van wat er zoal geïnventariseerd is, voor de omschrijving. Stap 4: de waardering De vastgestelde criteria worden langs de geïnventariseerde grafmonumenten gelegd Een definitieve waardering van de verschillende grafmonumenten wordt opgesteld redactiecommissie verwerkt alle ervaringen tot een eindrapport. Afhankelijk van de doelstelling en de reikwijdte van de waardestelling worden vervolgacties ondernomen waarna het rapport voor overleg en aanbeveling wordt aangeboden aan de houder van de begraafplaats Zo mogelijk wordt een live-presentatie gehouden (PowerPoint). Afschriften worden verzonden aan diverse monumenteninstanties. Stap 5: evaluatie Na ongeveer een jaar wordt door de werkgroep gecontroleerd wat er gebeurt is Van de bevinding wordt een korte rapportage gemaakt en aangeboden aan de houder van de begraafplaats. Behoud Funerair Erfgoed/LB 6 van 8

7 In onderstaand schema is e.e.a. gevisualiseerd in een schema: Behoud Funerair Erfgoed/LB 7 van 8

8 Vereniging De Terebinth Behoud Funerair Erfgoed/LB 8 van 8