Familierecht (2) Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 1

Transcriptie

1 Familierecht (2) 1. HUWELIJK... 3 A. ALGEMEEN Begrip Mensenrechtelijke bescherming Statistieken... 3 B. GRONDVEREISTEN Geslachtsneutraliteit Huwbare leeftijd Toestemming Instemming van de ouders (bij een minderjarige) Geen vorig niet-ontbonden huwelijk Geen huwelijksbeletselen... 5 C. VORMVEREISTEN Vooraf: de huwelijksaangifte Formaliteiten bij de voltrekking Sancties... 6 D. BEWIJS PRIMAIR HUWELIJKSSTELSEL... 8 A. ALGEMEEN... 8 B. PRINCIPIËLE HUWELIJKSVERPLICHTINGEN Algemeen Samenwoningsverplichting Getrouwheidsverplichting Hulpverplichting Bijstandsverplichting Bijdrage in de lasten van het huwelijk... 9 C. ECHTELIJKE VERBLIJFPLAATS Vaststelling Bescherming van gezinswoning en huisraad D. BEROEPSKEUZE Het recht een beroep uit te oefenen zonder instemming van de andere echtgenoot Het recht de naam van de andere echtgenoot te gebruiken in beroepsbetrekkingen E. INNING EN BESTEDING VAN DE INKOMSTEN F. DE OPENING VAN EEN BANKREKENING OF HET HUREN VAN EEN SAFE G. LASTGEVING TUSSEN ECHTGENOTEN H. GERECHTELIJKE INDEPLAATSSTELLING I. HOOFDELIJKHEID VAN HUISHOUDELIJK SCHULDEN J. DRINGENDE EN VOORLOPIGE MAATREGELEN K. NIETIGVERKLARING VAN BEPAALDE HANDELINGEN L. VORDERINGEN BETREFFENDE HET HUWELIJKSVERMOGENSSTELSEL SECUNDAIR HUWELIJKSSTELSEL A. ALGEMEEN B. ACTIEF Baten van eigen vermogens Baten van het gemeenschappelijk vermogen Twee bijzondere problemen C. PASSIEF Algemeen Het definitief passief Het voorlopig passief Schulden tussen echtgenoten D. BESTUUR Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 1

2 1 Overzicht Bestuur van het gemeenschappelijk vermogen Bestuur van het eigen vermogen Beveiligingsmaatregelen en sancties E. ONTBINDING, VEREFFENING EN VERDELING De oorzaken en het ogenblik van ontbinding De post-communautaire onverdeeldheid Boedelbeschrijving De vereffening (art BW) De verdeling van de netto-baten F. OVERGANGSMAATREGELEN Algemeen Echtgenoten getrouwd onder het oude stelsel ECHTSCHEIDING A. ALGEMEEN Inleiding Historiek De krachtlijnen van de nieuwe echtscheidingswet B. ECHTSCHEIDING OP GROND VAN ONHERSTELBARE ONTWRICHTING VAN HET HUWELIJK Gronden Procedure Gevolgen C. ECHTSCHEIDING DOOR ONDERLINGE TOESTEMMING Grondvereisten Procedure Gevolgen SCHEIDING VAN TAFEL EN BED, WETTELIJKE EN FEITELIJKE SAMENWONING A. SCHEIDING VAN TAFEL EN BED Inhoud Gronden Procedure Gevolgen Beëindiging B. WETTELIJKE SAMENWONING Algemeen Grondvoorwaarden Statuut Dringende en voorlopige maatregelen Beëindiging C. FEITELIJKE SAMENWONING Algemeen Verhouding tussen de feitelijk samenwonende partners Verhouding tussen de feitelijk samenwonende partners en derden Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 2

3 1. Huwelijk A. Algemeen 1 Begrip Het huwelijk is een burgerrechtelijke instelling, waartoe twee personen toetreden door middel van een vormgebonden overeenkomst, met als kern het tot stand brengen van een duurzame levensgemeenschap. Essentieel in deze definitie is enerzijds dat het gaat om een gesloten instelling (een totaalpakket aan regels, dat grotendeels te nemen of te laten is), en anderzijds dat het doel steeds moet zijn om een duurzame levensgemeenschap tot stand te brengen. 2 Mensenrechtelijke bescherming Het recht om te huwen wordt o.m. gewaarborgd door art. 12 EVRM. Dat recht komt wel toe aan mannen en vrouwen. Het homohuwelijk wordt nog steeds niet door het EHRM beschermd. Wel omvat art. 12 EVRM o.a. het recht om onmiddellijk te hertrouwen (al strooien lange echtscheidingsprocedures wel eens roet in het eten) en het recht om zelf een partner te kiezen. 3 Statistieken In 2006 waren er huwelijken (4,27 per duizend inwoners). Er is de laatste jaren een stijgende trend merkbaar. Er zijn 2,78 echtscheidingen per duizend inwoners, maar het gaat voornamelijk om oudere koppels. B. Grondvereisten 1 Geslachtsneutraliteit Het huwelijk is geslachtsneutraal. Art. 143 BW bepaalt expliciet dat twee personen van hetzelfde geslacht kunnen trouwen. Wel speelt de vaderschapsregel in dat geval niet. Voor homokoppels is dat logisch, maar voor lesbische koppels is de situatie niet zo goed geregeld. De wetgever wilde de afstamming laten aansluiten bij de biologische werkelijkheid. Een oplossing is partneradoptie. 2 Huwbare leeftijd Niemand mag trouwen voor hij de leeftijd van 18 jaar bereikt heeft (art. 144 BW) (wat ergens logisch is, want daarvoor is er geen handelingsbekwaamheid). De jeugdrechtbank kan evenwel om gewichtige redenen ontheffing verlenen van deze leeftijdsvereiste. Een gewichtige reden vereist dat de minderjarige (die uiteraard wel een zekere leeftijd moet bereikt hebben) een duurzame levensgemeenschap wil opbouwen. Financiële motieven, of de bedoeling een verblijfsvergunning te aanvaarden, worden dan ook niet aanvaard. Zwangerschap werd vroeger wel meestal aanvaard, gezien de slechte positie van buitenhuwelijkse kinderen. Tegenwoordig gebeurt dat minder. 3 Toestemming (1) Algemeen Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 3

4 Beide echtgenoten moeten toestemmen met het huwelijk (art. 146 BW). Een toestemming heeft tot gevolg dat iemand toetreedt tot een rechtshandeling, terwijl een instemming een louter fiat is van iemand die een derde is bij de rechtshandeling. Vereist is dat de beide toekomstige echtgenoten lijfelijk aanwezig zijn. Het marriage by proxy (huwelijk met de handschoen) is niet geldig. Ook een postuum huwelijk is niet mogelijk. Aan een prenataal huwelijk wordt zelfs niet gedacht. Wel mogelijk (en zelfs aangemoedigd, cf. art. 165, 2, lid 1 BW) is een huwelijk in extremis, waarbij iemand op zijn sterfbed trouwt. Ook is vereist dat de toekomstige echtgenoten over het vereiste onderscheidingsvermogen beschikken. Gerechtelijk onbekwamen kunnen dus niet trouwen, maar ook een tijdelijke intoxicatie kan tot een gebrekkige toestemming leiden. (2) Verloving De toestemming gebeurt op het moment van het voltrekken van het huwelijk. De verloving (de loutere belofte te trouwen) is louter een feitelijke toestand. De verbintenis om te zullen trouwen is nietig (want gaat in tegen de openbare orde). De verbreking van de verloving is dan ook een recht, maar kan een fout uitmaken in de zin van art BW. De verbreking is bijvoorbeeld foutief als ze op beledigende wijze gebeurt of pas op het laatste nippertje gebeurt. De schade kan bestaan uit de kosten die al gemaakt zijn voor het huwelijk, of uit de morele schade. Ook wordt aanvaard dat art BW kan ingeroepen worden om de trouwringen terug te vorderen. Die zijn een schenking ten voordele van het huwelijk. Het moet gaat om een schenking (dus ten bezwarende titel). Een garagist die de auto van zijn verloofde gratis repareert, kan zich niet op art BW beroepen. (3) Schijnhuwelijken Ook bij een schijnhuwelijk is de toestemming problematisch. Bij een schijnhuwelijk geven de echtgenoten wel hun formele toestemming, maar hebben ze toch niet als doel een duurzame levensgemeenschap tot stand te brengen (art. 146bis BW). De echtgenoten trouwen enkel om verblijfsrechtelijke redenen. Dat impliceert niet dat illegalen niet kunnen trouwen. Ze moeten wel (minstens ook) de bedoeling hebben om een duurzame levensgemeenschap tot stand te brengen. Art. 146bis BW moet ook niet zo gelezen worden dat een huwelijk wel geldig is als de vreemdeling ook een ander voordeel (zoals sociaalrechtelijk) wil verkrijgen. Een schijnhuwelijk is geen verstandshuwelijk (waarbij geen liefde is). Deze laatste zijn wel geldig. De werkelijke intentie van iemand herhalen is evenwel moeilijk. Daarom worden in een circulaire enkele indicaties gegeven. Als er meerdere van die indicaties aanwezig, is de kans op een schijnhuwelijk groot. Het gaat bijvoorbeeld om een koppel die elkaars taal niet spreekt, een koppel waarvan één iemand duurzaam samenwoont met een ander, een koppel met een groot leeftijdsverschil, De ambtenaar van de burgerlijke stand kan weigeren het huwelijk te voltrekken (art. 167, lid 1 BW). Tegen die weigering is een verhaal (niet beroep, zoals de wet vermeldt) mogelijk (art. 167, lid 6 BW). De sanctie is de nietigheid van het huwelijk (art. 184 BW). Tot slot zijn er ook enkele strafrechtelijke sancties. (4) Gedwongen huwelijken Er is sprake van een gedwongen huwelijk als niet de beide echtgenoten vrij instemmen met het huwelijk, en minstens één van hen gedwongen wordt tot toestemming door geweld of bedreiging (art. 146ter BW). Zonder dwang mocht er geen huwelijk geweest zijn. Een gearrangeerd huwelijk valt som niet altijd gelijk te stellen met een gedwongen huwelijk. Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 4

5 (5) Wilsgebreken De wilsgebreken vinden in het huwelijksrecht maar een beperkte toepassing (ook in de praktijk), om de stabiliteit van het huwelijk te vrijwaren. Het bedrog wordt (vreemd genoeg) niet aanvaard inzake het huwelijk: en marriage il trompe qui peut. Dwaling in de persoon (met de verkeerde persoon trouwen is lastig), wordt wel aanvaard, als het gaat om een dwaling inzake de fysieke of burgerlijke identiteit. Iemand die trouwt met een persoon die een andere naam blijkt te hebben (bijvoorbeeld de tweelingzus van zijn geliefde), kan zich op dwaling beroepen. Dwaling inzake de burgerlijke staat wordt niet aanvaard (bv. iemand blijkt een weduwe te zijn). Toch lijkt er een tendens te zijn om dwaling over essentiële bestanddelen van de zaak meer te aanvaarden (zoals een man die impotent blijkt). Geweld wordt slechts aanvaard als er morele druk is, maar dan kan het evenzeer gaan om een gedwongen huwelijk (art. 146ter BW). 4 Instemming van de ouders (bij een minderjarige) Een minderjarige kan slechts trouwen met instemming van zijn ouders (art. 148, lid 1 BW). Tegen een weigering is verhaal mogelijk bij de jeugdrechtbank. Weigert één ouder, kan de rechter de instemming toch geven als hij oordeelt dat de weigering niet gegrond is (art. 148, lid 4 BW). Weigeren beide ouders, dan kan hij maar als de weigering een misbruik uitmaakt (art. 148, lid 3 BW). Het gaat bijvoorbeeld om een weigering omdat de huwelijkspartner een ander geloof of etnische afstamming heeft. 5 Geen vorig niet-ontbonden huwelijk Iemand kan geen tweede huwelijk aangaan voor het vorige ontbonden is (art. 147 BW). Bigamie en polygamie zijn verboden en strafrechtelijk gesanctioneerd (art. 391 BW). Het tweede huwelijk kan worden nietig verklaard. Dat iemand in het land van afkomst polygaam mocht zijn, is van geen tel. 6 Geen huwelijksbeletselen Tussen de beide echtgenoten mag geen huwelijksbeletsel bestaan. Er zijn algemeen twee absolute en twee relatieve huwelijksverboden. Tussen ascendenten en descendenten bestaat een absoluut huwelijksverbod (art. 161 BW). Dat geldt ook tussen broers en zussen. Tussen aanverwanten in de rechte lijn en tussen ooms/tantes en hun nichten/neven bestaat een relatief huwelijksverbod (art. 161 en 163 BW). De koning kan per KB ontheffing verlenen om gewichtige redenen (na een brief naar de FOD justitie). Volgens het Arbitragehof schond een absoluut huwelijksverbod het gelijkheidsbeginsel en art. 12 EVRM. Daarnaast bestaan er een aantal specifieke huwelijksbeletsel (cf. supra), na adoptie of een alimentatievordering tegen de vermoedelijke verwekker. C. Vormvereisten 1 Vooraf: de huwelijksaangifte (1) Algemeen Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 5

6 De huwelijksaangifte heeft als doel verzet tegen het huwelijk mogelijk te maken. Om gewichtige redenen (zoals een huwelijk in extremis) kan de procureur des Konings ontheffing van de aangifteplicht verlenen (art. 165, 2, lid 1 BW). (2) Plaats De huwelijksaangifte gebeurt in de regel door een of beide echtgenoten (art. 63, 2, lid 1 BW) bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van een gemeente waarin in een van de echtgenoten ingeschreven is in de bevolkingsregisters (art. 63, 1, lid 1 BW). Het kan ook gaan om een inschrijving in de vreemdelingenregisters of de wachtregisters (voor asielzoekers). Is geen van beide echtgenoten ingeschreven in een register (illegalen), of stemt de actuele verblijfplaats om gegronde redenen niet overeen met de plaats van inschrijving (daklozen, foorkramers, patiënten, ), kan de aangifte ook gebeuren bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van de actuele verblijfplaats (art. 63, 2, lid 2 BW). (3) Papierwerk De echtgenoot die de aangifte doet, brengt een reeks documenten mee (art. 64 BW). Dat was vroeger een enorme papiermolen, maar is nu slechts datgene wat de ambtenaar van de burgerlijke stand niet uit het rijksregister kan halen. Er zijn geen zegelrechten verschuldigd. De ambtenaar beschikt over een termijn van twaalf dagen voor het opmaken van de akte. Blijft hij in gebreke, dan is zelfs een vordering ex art BW mogelijk. Leggen de echtgenoten niet de nodige documenten voor, kan de ambtenaar (enkel om die reden) de aangifte weigeren (art. 63, 4 BW). Verhaal is mogelijk bij de rechtbank van eerste aanleg (art. 587, lid 1, 9 Ger. W. jo. art. 63, 4, lid 2 BW). (4) Wachttermijn Na de aangifte start een wachttijd van 14 dagen. Pas daarna kan het huwelijk voltrokken worden (art. 165, 1 BW). Na zes maanden vervalt de aangifte en moet zo nodig een nieuwe aanvraag worden ingediend (art. 165, 3, lid 1 BW). 2 Formaliteiten bij de voltrekking De voltrekking van het huwelijk gebeurt in het openbaar voor de ambtenaar van de burgerlijke stand die de akte van aangifte heeft het opgemaakt (art. 166 BW). De partijen moeten fysiek aanwezig zijn en vergezeld zijn van twee getuigen (art. 75 BW). In principe moet aan de partijen een reeks artikels uit het BW worden voorgelezen (art. 75 BW), maar dat gebeurt de facto maar voor enkele artikelen. De ambtenaar vraagt aan beide echtgenoten om hun toestemming. Het huwelijk is voltrokken op het moment dat de tweede partner het ja-woord geeft. Het ik verklaar u in de echt verbonden is louter ceremonieel. De huwelijksakte is louter een instrumentum, waardoor het ondertekenen ervan voor het overige geen constitutieve gevolgen heeft. 3 Sancties (1) Algemeen In principe zijn er twee soorten sancties. Vooreerst zijn er enkele verbiedende (die preventief werken), zoals het verzet tegen het huwelijk (art. 66 e.v. BW), maar die zijn puur theoretisch, omdat ze in de praktijk omzeggens nooit voorkomen. Daarnaast zijn er een reeks repressieve sancties, die tot nietigheid leiden. Het gaat steeds om een (onverjaarbare) absolute nietigheid (art. 184 BW). Ook art. 191 BW bevat een absolute nietigheid: clandestiene huwelijken (met een bedrieglijke intentie) zijn absoluut nietig. Er Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 6

7 is één relatieve nietigheid: de dwaling in de persoon (art. 180 BW). Die vordering wordt evenwel onontvankelijk als de echtgenoten zes maanden samenwonen (art. 181 BW). (2) Gevolgen Het huwelijk blijft geldig tot het vernietigingsvonnis in kracht van gewijsde is getreden (dus na de beroepstermijn van 30 dagen). Het vonnis werkt erga omnes en ex tunc en ex nunc. Het huwelijk wordt geacht nooit bestaan te hebben en heeft ook geen gevolgen voor de toekomst meer. Dat is in de praktijk bijna niet te realiseren. Op dit principe bestaan dan ook twee milderingsprincipes. Bij een putatief huwelijk (art. 201 BW) worden aan een nietig huwelijk toch bepaalde gevolgen toegekend, ten voordele van de echtgenoot te goeder trouw. Als uitzondering op het algemene principe moet de goede trouw wel bewezen worden. De nietigverklaring werkt dus enkel ex nunc. Een fictie wordt gemilderd met een andere fictie (pendelbeweging). Een toepassing van het putatief huwelijk is bijvoorbeeld dat een echtgenoot toch het recht op alimentatie behoudt als het huwelijk vernietigd wordt nadat het reeds ontbonden was. De nietigverklaring heeft geen gevolgen ten voordele van de kinderen, ook al was geen van de ouders te goeder trouw (art. 202 BW). Dat impliceert onder meer dat de vaderschapsregel blijft spelen. D. Bewijs Het huwelijk wordt bewezen door middel van de huwelijksakte (art. 194 BW) of, subsidiair, door getuigen (art. 194 jo. art. 46 BW). Er zijn een aantal uitzonderingen, zoals bezit van staat (cf. art. 195 e.v. BW). Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 7

8 2. Primair huwelijksstelsel A. Algemeen Het primair huwelijksstelsel is het geheel van wederzijdse rechten en verplichtingen van de echtgenoten dat op elk huwelijk van toepassing is (en dus van dwingend recht is, art. 212, lid 1 BW)). Het komt tot stand door het loutere feit van het huwelijk (art. 212, lid 2 BW). Het heeft als doel de essentie van het huwelijk te verwezenlijken: het tot stand brengen van een duurzame levensgemeenschap. Het secundair stelsel ent zich op het primair stelsel. De relatie met andere samenlevingsvormen is de volgende: Slechts enkele bepalingen zijn ook van toepassing op de scheiding van tafel en bed De bepalingen zijn niet van toepassing op de feitelijke samenwoning (al wordt daar de lege ferenda wel voor gepleit) Sommige bepalingen zijn niet van toepassing op de wettelijke samenwoning. Zo is er geen samenwoningsplicht. Er is bijvoorbeeld wel hoofdelijke gehoudenheid voor huishoudelijke schulden. Het primair huwelijksstelsel is louter dwingend recht. Dat het niet van openbare orde is, vloeit impliciet voort uit Cassatierechtspraak waarbij een echtgenoot van een overspelige vrouw toch schadevergoeding kon krijgen voor zijn door een verkeersongeluk overleden partner waarmee hij feitelijk samenwoonde. Het miskennen van zijn huwelijksplichten voorkwam de schadevergoeding niet, waaruit besloten kan worden dat ze niet van openbare orde zijn. De principiële handelingsbekwaamheid van de echtgenoten wordt niet gewijzigd, (art. 212, lid 3 BW) tenzij voor ontvoogde minderjarigen (art. 476 BW). B. Principiële huwelijksverplichtingen 1 Algemeen Art. 213 BW legt de echtgenoten vier wederzijdse verplichtingen op: de samenwoningverplichting, de getrouwheidsverplichting, de hulpverplichting en de bijstandsverplichting. Art. 221 BW bevat nog vijfde verplichting: die om bij te dragen aan de lasten van het huwelijk. 2 Samenwoningsverplichting De echtgenoten zijn verplicht samen te wonen: ze moeten tafel en bed delen (het om recht samen te liggen = geslachtsgemeenschap hebben). Dat neemt niet weg dat het recht op persoonlijke vrijheid primeert. Verkrachting tussen echtgenoten blijft mogelijk (i.t.t. tot vroeger). Echtgenoten kunnen overeenkomsten sluiten tot feitelijke scheiding (al is dat betwist) (art. 223, lid 2 BW). De vrederechter kan daar ook machtiging toe geven (art. 223, lid 1 BW). Er zijn geen directe sancties bij miskenning van de samenwoningsverplichting. Dwang op de persoon is verboden en het oplegging van een schadevergoeding of een dwangsom is zuivere theorie. Wel is verlating een feit dat tot ectscheiding kan leiden als aanwijzing voor onherstelbare ontwrichting (art. 229, 1 BW). 3 Getrouwheidsverplichting De echtgenoten moeten zich onthouden van geslachtsgemeenschap met een andere persoon dan hun echtgenoot. Vroeger was overspel een misdrijf, maar tegenwoordig is het Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 8

9 slechts een civielrechtelijke fout in de zin van art BW en een grond voor echtscheiding op basis van onherstelbare ontwrichting. 4 Hulpverplichting Tussen echtgenoten speelt een specifieke onderhoudsplicht. Deze moet in principe worden uitgevoerd in natura, in de echtelijke woning, maar is ook een voorlopige maatregel in het kader van een echtscheidingsprocedure. Bij feitelijke scheiding (als uitvoering in natura dus niet mogelijk is) speelt het schuldcriterium. Op de echtgenoot die feitelijk gescheiden leeft (dus buiten de echtelijke verblijfplaats) rust een weerlegbaar vermoeden van schuld. Als hij zich op de hulpverplichting beroept, moet hij bewijzen dat de feitelijke scheiding te wijten is aan de andere echtgenoot. De hulpverplichting speelt zolang het huwelijk bestaat. Hij eindigt dus als het echtscheidingvonnis in kracht van gewijsde is getreden, maar blijft bestaan bij scheiding van tafel en bed. De hulpverplichting primeert op die uit art. 205 BW. Als sanctie geldt enerzijds de echtscheiding, anderzijds het misdrijf familieverlating. 5 Bijstandsverplichting De bijstandsverplichting is een plicht tot het verlenen van niet-financiële bijstand. Het gaat om de materiële zorgen en de morele genegenheid die echtgenoten elkaar verplicht zijn, door bijvoorbeeld elkaar te verzorgen bij ziekte. Het miskennen van de bijstandsverplichting is een grond voor EOO. 6 Bijdrage in de lasten van het huwelijk (1) Algemeen Elke echtgenoot draagt naar eigen vermogen bij in de lasten van het huwelijk (art. 221, lid 1 BW; cf. ook art. 217, lid 1 BW en infra). De lasten van het huwelijk zijn de kosten van het dagelijkse huwelijksleven. Dat moet in concreto bekeken worden aan. Een auto die slechts door één echtgenoot gebruikt wordt, is soms geen last. Er moet gekeken worden naar de gebruiksmogelijkheden. Ook inkomstenbelastingen zijn geen lasten van het huwelijk, maar de aankoop van de gezinswoning daartegen wel. Wat onterecht betaald is, kan worden teruggevorderd. De bijdrage naar eigen vermogen houdt geen verdeling in helften in. Het gaat om een proportionele verplichting. Wie meer heeft, moet meer bijdragen. De verplichting om bij te dragen kan niet worden uitgesloten per huwelijkscontract. Wel is het mogelijk (en dat wordt meestal zo gedaan) te bedingen dat elke echtgenoot wordt vermoed (iuris tantum) elke dag zijn bijdrage te hebben geleverd. De bijdrageverplichting geldt ook na feitelijke scheiding, maar wie zich erop beroept, moet aantonen dat de feitelijke scheiding enkel aan de andere echtgenoot te wijten is. (2) Sommendelegatie Voor de bijdrageverplichting geldt een bijzondere uitvoeringssanctie: de sommendelegatie. Een echtgenoot kan zich laten machtigen om de inkomsten van de andere echtgenoot (eigen inkomsten, inkomsten uit het gemeenschappelijk vermogen en schuldvorderingen op derden) te ontvangen (art. 221, lid 2 BW). De vrederechter (vrederechter van de laatste echtelijke verblijfplaats (art. 628, 2 Ger.W.) is daarvoor bevoegd zolang geen andere rechter uitspraak heeft gedaan in het kader van een echtscheidingsprocedure (de machtiging blijft tot op dat moment doorwerken). Hij wordt gevat per verzoekschrift op tegenspraak (art. 1034bis e.v. Ger.W.) Hij kan wel niet meer gevat worden als al een verzoekschrift tot echtscheiding werd Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 9

10 neergelegd bij de rechtbank van eerste aanleg (art. 221, lid 2 jo. lid 6 BW). De sommendelegatie werkt ex nunc, maar kan opgelegd worden voor lasten van het verleden (tot 5 jaar terug) waaraan niet voldoende is bijgedragen. Wordt het vonnis in hoger beroep tenietgedaan of verminderd, dan kan de echtgenoot terugvorderen wat te veel is gevorderd. De tenuitvoerlegging gebeurt op risico van de tenuitvoerlegger. Het vonnis wordt op verzoek van de eisers betekend aan de derden-schuldenaars (heden of toekomstig) en is vervolgens aan hen tegenwerpelijk (art. 221, lid 3 BW). Weigert een derde-schuldenaar gevolg te geven aan het vonnis, wordt deze procedure voor de rechtbank van eerste aanleg gebracht (art. 569, 1 Ger. W.). De positie van derden-schuldeisers is onduidelijker. Volgens art. 221,lid 2 BW gebeurt de sommendelegatie onverminderd de rechten van derden. Art. 1412, lid 2 Ger. W. vermeldt evenwel dat derden maar beslag kunnen leggen op het beslagbare deel van het loon, verminderd met de sommendelegatie. Sowieso is er de facto meestal toch benadeling, omdat de echtgenoot beschikt over het supervoorrecht (art. 1412, lid 1, 2 Ger. W.). Derden-schuldeisers worden wel beschermd doordat een akkoord tussen echtgenoten om via sommendelegatie onvermogen te bewerkstellingen, aanleiding kan geven tot strafrechtelijke sancties (art 490bis Sw.) en eventueel een Pauliaanse vordering (art BW) C. Echtelijke verblijfplaats 1 Vaststelling De echtelijke verblijfsplaats is de plaats waar de samenwoningsplicht wordt uitgeoefend (en hoeft dus niet noodzakelijk de woonplaats te zijn). De echtelijke verblijfplaats wordt in overeenkomst bepaald, of bij gebrek daaraan, door de vrederechter in het belang van het gezin (art. 214 BW). Op die manier wordt de verlaten echtgenoot beschermd. Ook de territoriaal bevoegde rechter voor heel wat familiale zaken wordt op deze manier bepaald (art. 628, 1 en 2 Ger. W.). 2 Bescherming van gezinswoning en huisraad (1) Algemeen De gezinswoning (het onroerend goed als voornaamste woning dienst doet) en de huisraad (de functionele roerende goederen aanwezig in de gezinswoning) zijn beschermd vanuit art. 215 BW. Twee scenario s zijn denkbaar. (2) Minstens één van de echtgenoten heeft een zakelijk recht op de gezinswoning Gaat het om het eigen goed van en van de echtgenoot (zelfs exclusieve eigendom), geldt een principieel verbod om te beschikken over de gezinswoning zonder instemming van de andere echtgenoot (art. 215, 1, lid 1 BW). Beschikken gaat verder dan daden van beschikken. Het zijn alle daden die het wonen moeilijk of onmogelijk maken. Sommige daden van beheer vallen er dus ook onder. Derden kunnen zich niet op deze bescherming beroepen, tenzij het gaat om een rechtspersoon waarvan de andere echtgenoot hoofdaandeelhouder is en waarin het goed wordt ingebracht. De rechtbank van eerste aanleg kan de echtgenoot toch machtigen om alleen op te treden (art. 215, 1, lid 3 BW jo. art. 1253ter e.v. Ger. W), als de verkoop niet geweigerd is om actuele gewichtige redenen, die betrekking hebben op gezinsbestemming van de woning. Gaat het om een gemeenschappelijk goed, is toestemming van de andere echtgenoot vereist (immers, de regels van het bestuur van het gemeenschappelijk Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 10

11 vermogen spelen eveneens) (art BW). De rechter kan machtigen om wettige redenen (wat in feite hetzelfde is als gewichtige redenen) (art BW). Gaat het om een onverdeeld goed, moeten alle mede-eigenaars toestemmen (cf. art BW), naast de instemming van de echtgenoot. (3) De gehuurde gezinswoning Ook als slechts één van de echtgenoten de gezinswoning huurt (het gaat enkel om woninghuur, art. 215, 2, lid 4 BW), komt het goed aan beide echtgenoten toe (art. 215, 2, lid 1 BW). De echtgenoot die de woning huurt, kan de andere niet uitzetten. Als de verhuurder weet heeft van het huwelijk, moet hij opzeggingen, kennisgevingen en exploten in beginsel naar beide echtgenoten zenden (art. 215, 2, lid 2 BW). Toch volstaat het daarbij dat er werkelijke kennisname van beide echtgenoten was. Verkoopt de verhuurder de woning aan een nieuwe verhuurder, moet opnieuw gekeken worden of de verhuurder kennisheeft van het huwelijk. De werkelijke kennis primeert. (4) Bescherming van de huisraad Eenzelfde regeling geldt voor het huisraad. Een echtgenoot kan niet onder instemming van de andere echtgenoot beschikken over de huisraad, of het in pand geven (art. 215, 1, lid 2 BW). Over de vraag of er door één beslag kan gelegd worden op het huisraad in het raam van een onderhoudsvordering, bestaat discussie. De rechtspraak volgt strikt de wet, maar de rechtsleer is van oordeel dat de hoedanigheid als onderhoudsschuldige primeert op die van echtgenoot (primum vivere, deinde philosophari). Bovendien stelt art. 1408, 1 Ger. W. een hele hoop huisraadgoederen buiten het beslag. D. Beroepskeuze 1 Het recht een beroep uit te oefenen zonder instemming van de andere echtgenoot In beginsel kan elke echtgenoot het beroep uitoefenen dat hij wil, zonder instemming van de andere echtgenoot (art. 216, 1, lid 1 BW). De andere echtgenoot kan echter naar de rechter stappen als hij meent zijn zedelijke of stoffelijke belangen (of die van de kinderen) ernstig in het gedrang komen (bijvoorbeeld door het uitbaten van een bordeel of openen van een gokkantoor) (art. 216, 1, lid 2 BW). De rechter kan een beroepsverbod opleggen of zijn toelating afhankelijk maken van een wijziging van het huwelijksvermogensstelsel (meestal naar scheiding van goederen) (art. 216, 1, lid 3 BW). Openbare (politieke) mandaten kunnen nooit aan beroepsverbod onderworpen worden (art. 216, 1, lid 4 BW). 2 Het recht de naam van de andere echtgenoot te gebruiken in beroepsbetrekkingen Mannen en vrouwen (maar de facto vooral mannen) kunnen de familienaam van hun echtgenoot (of een combinatie) gebruiken in beroepsbetrekkingen (art. 216, 2, lid 1 BW), met instemming van hun echtgenoot. In de praktijk is de toepassing breder. De rechter kan dit slechts om gewichtige redenen overrulen (zoals het feit dat er al vaak een faillissement was). E. Inning en besteding van de inkomsten Iedere echtgenoot ontvangt zijn inkomsten (sensu lato) alleen (art. 217, lid 1 BW), maar bij de verdeling van de nalatenschap vallen ze in het gemeenschappelijk vermogen (bij Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 11

12 gemeenschap van goederen). Dit impliceert dat een systeem van scheiding van goederen enorm nadelig is voor een echtgenoot die geen inkomsten heeft. Die inkomsten moeten in de eerste plaats besteed worden aan de lasten van het huwelijk (art. 217, lid 1 BW). Wat overblijft kan gebruikt worden voor de aanschaf van beroepsgoederen (art. 217, lid 2 BW). Wat daarna nog overblijft, is onderworpen aan de normale regels van het huwelijksstelsel (alleenbestuur of concurrentieel bestuur). F. De opening van een bankrekening of het huren van een safe Iedere echtgenoot kan, zonder de instemming van de andere, op zijn naam een depositorekening voor geld of effecten doen openen of een brandkast huren (art. 218, lid 1 BW). De titularis heeft alle vrijheid: op hem rust een vermoeden van exclusieve bestuursbevoegdheid (art. 218, lid 2 BW). Slechts de rechter kan dit beperken (ex art. 221 of 223 BW). Het vermoeden van exclusieve bestuursbevoegdheid geldt ook na de ontbinding van het huwelijk (althans volgens Gerd, de collegae zijn het er niet mee eens), maar de gelden worden na overlijden geblokkeerd tot de fiscus de tegoeden toegekend heeft (successierechten). De bank en de bewaarnemer moeten de mede-echtgenoot ter kennis stellen van de opening (art. 218, lid 3 BW). Deze verplichting die voortvloeit uit het BW is geen schending van het bankgeheim. De bewijslast rust bij de bank. In de praktijk worden dan ook de identiteitskaart en een bevestiging van het adres van de echtgenoot gevraagd. Volgens sommige auteurs moet de bank zelf het adres opsporen. Op de echtgenoot die deze verplichtingen miskent, zijn de gewone sancties van toepassing (cf. infra). De bank is aansprakelijk ex art BW. G. Lastgeving tussen echtgenoten Lastgeving tussen echtgenoten is mogelijk onder de voorwaarde dat hij gebeurt binnen het huwelijk (en dus niet bij huwelijkscontract) (art. 219, lid 1 BW). De lastgeving is bovendien steeds herroepbaar (art. 219, lid 2 BW). De lastgeving kan algemeen of bijzonder zijn en zowel op eigen goederen als op gemeenschapsgoederen slaan. Daden van beschikking vereisen steeds een bijzondere lastgeving. H. Gerechtelijke indeplaatsstelling Als een van de echtgenoten om de een of andere reden zich in de onmogelijkheid bevindt om zijn wil te kennen te geven, kan de andere echtgenoot zich door de rechter laten machtigen om een aantal specifieke handelingen toch alleen te stellen: Het vervreemden of hypothekeren van een onroerend goed (rechtbank van eerste aanleg) (art. 220, 1 BW). Het ten behoeve van het huishouden ontvangen van sommen die derden verschuldigd zijn aan de andere echtgenoot (art. 220, 3 BW). Ook kan de echtgenoot vragen aan de rechtbank van eerste aanleg, om de inplaatsstelling uit te spreken voor het geheel of een gedeelte van de bevoegdheden van de wilsonbekwame echtgenoot. Er mag dan wel geen wettelijke vertegenwoordiger of lasthebber zijn. (art. 220, 2 BW). I. Hoofdelijkheid van huishoudelijk schulden Ongeacht het huwelijksvermogensstelsel is elke echtgenoot hoofdelijk aansprakelijk voor huishoudelijke schulden (art. 222, lid 1 BW). De echtgenoot die betaalt kan het aandeel van de andere echtgenoot wel terugvorderen ex art. 221, lid 1 BW. De hoofdelijkheid speelt niet: Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 12

13 Bij buitensporige huishoudelijke uitgaven. Zij zijn gemeenschappelijk, maar kunnen niet verhaald worden op het eigen vermogen van de andere echtgenoot (art. 1414, lid 2, 1 BW). Bij feitelijke scheiding. Het artikel veronderstelt immers dat er een huishouden is. Anders kan het gaan om schulden inzake de opvoeding. De toestand van feitelijke scheiding is evenwel niet tegenwerpelijk aan derden te goeder trouw (die niet wisten dat er een toestand van feitelijke scheiding was). Om te beoordelen of een derde bate had bij de solvabiliteit van de andere echtgenoot, moet gekeken worden naar het tijdstip van het sluiten van het contract. J. Dringende en voorlopige maatregelen Bij grof (persoonlijk of patrimoniaal) plichtsverzuim van een echtgenoot, of bij ernstige verstoring van de verstandhouding, kan al voor de echtscheidingsprocedure een procedure bij de vrederechter gestart worden (art. 223, lid 1 en 2 BW). De ratio legis is de bedoeling om een verzoening mogelijk te maken. Het gaat om maatregelen die dringend zijn, los van het feit hoelang de feitelijke scheiding al duurt. De maatregelen regelen een voorlopige situatie ten gronde (<-> kort geding). Het begrip voorlopig houdt volgens Cassatierechtspraak in dat de vrederechter de situatie niet bestendig mag organiseren. Dat betekent niet dat de maatregelen tijdelijk moeten zijn, of dat een tijdelijke organisatie niet bestending kan zijn. De rechtspraak is op dit punt onduidelijk. Een maatregel kan bestendig worden als hij verscheidene keren verlengd wordt. De vrederechter kan een hele reeks maatregelen opleggen (in art. 223, lid 4-6 BW staat een niet-limitatieve opsomming), maar mag niet ultra petita toekennen (cf. art. 1253quater, e) Ger. W.). Hij kan wel suggesties doen, of proberen om tot een akkoord te komen. Concrete maatregelen kunnen zijn: Een machtiging tot afzonderlijk verblijf (eventueel met een storingsverbod, al dan niet vergezeld van een dwangsom). Bij het beslissen wie in de echtelijke verblijfplaats mag blijven, moet de vrederechter in beginsel voorrang geven aan het (vermoedelijke) slachtoffer van partnergeweld (art. 223, lid 3 BW). Ernstige aanwijzingen volstaan daarvoor: een veroordeling is niet vereist. De rechter kan afwijken in uitzonderlijke omstandigheden. Dat begrip wordt ruim geïnterpreteerd, omdat de regel anders wel erg streng is. De vrederechter kan ook een onderhoudsgeld of een ontvangstmachtiging toestaan. Dat staat in principe los van het schuldcriterium, maar wie moet betalen, kan zich bevrijden door te bewijzen dat de feitelijke scheiding aan de andere echtgenoot te wijten is. De terbeschikkingstelling van voertuigen. Blokkering of terbeschikkingstelling van gelden (het eerste om te voorkomen dat zou verduisterd worden, het tweede bv. om schulden te kunnen afbetalen). Het laten opmaken van een boedelbeschrijving of de verzegeling van een onroerend goed. Het ouderlijk gezag en het recht op persoonlijk contact regel (zie eerder) De vrederechter mag daarentegen niet: Maatregelen nemen inzake het beheer van een handelszaak of vennootschap (hij mag zich niet in de rechtspersoon inmengen, ook al wordt die bestuurd door een echtgenoot). Hij kan bv. wel verbieden om de aandelen te verkopen. Een geschil inzake de persoon regelen. Dat behoort tot de bevoegdheid van de rechtbank van eerste aanleg (art. 331, 2 BW). Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 13

14 K. Nietigverklaring van bepaalde handelingen Een reeks limitatief in art. 224 BW opgesomde handelingen is relatief nietig. De nietigheid kan binnen het jaar worden ingeroepen door de echtgenoot (of diens erfgenamen) die benadeeld is door de handeling (art. 224, 2 BW). Een uitzondering is de opzegging van de huur die maar één echtgenoot betekend is. Die gaat uit van een derde, maar is toch zonder gevolgen. Hoewel het gaat om een relatieve nietigheid, kan er toch niet op voorhand aan verzaakt worden. Het gaat om een facultatieve nietigheid (art. 224, 1, aanhef BW). Schadevergoeding is mogelijk voor een derde te goeder trouw, maar die is soms moeilijk aan te nemen (cf. art. 224, 1, 1 en 2 BW). Er is een termijn van één jaar vanaf de kennisname van de handeling of na het overlijden van de echtgenoot (art. 224, 2 BW). L. Vorderingen betreffende het huwelijksvermogensstelsel Er is een bijzondere rechtspleging tussen echtgenoten voor vorderingen betreffende hun huwelijksvermogensstelsel (art. 1253ter e.v. Ger. W.). De rechtbank van eerste aanleg is in principe bevoegd, tenzij de vrederechter specifiek bevoegd is (art. 569, 1 Ger. W.). Toch zijn er soms ook nog bepalingen van het BW of inzake bijzondere rechtsplegingen (zoals scheiding van goederen) in het spel. De bepalingen in art. 1253ter e.v. Ger. W. vallen uiteen in drie categorieën: Art. 1253ter en 1253quater Ger. W. bevatten de procedurevoorschriften. De procedure is soepel. Ze wordt ingeleid op een verzoekschrift en er is een snelle uitspraak. Art. 1253quater, d) Ger. W. werd evenwel ongrondwettig bevonden omdat de termijn niet verlengd wordt tijdens de gerechtelijke vakantie. Als oplossing werd art. 50, lid 2 Ger. W. gewijzigd, dat een termijn die in de gerechtelijke vakantie valt, verlengt tot de vijftiende dag van het nieuwe gerechtelijke jaar. Art. 1253quinquies Ger.W. bevat de informatiemogelijkheden van de vrederechter Art. 1253sexies-octies Ger.W. bevatten bijzondere regels in ver band met het verbod tot vervreemden, hypothekeren of verpanden Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 14

15 3. Secundair huwelijksstelsel A. Algemeen Het secundair stelsel wordt maar relevant bij ontbinding van het huwelijksvermogen, door overlijden of door echtscheiding. Over de aard van het secundair wettelijk huwelijksstelsel bestaat discussie. Volgens de ene is het een gemeenschap beperkt tot de aanwinsten, volgens de andere een zuivere gemeenschap. Die tweede optie gaat er evenwel ietwat foutief van uit dat er geen geld is bij het begin van het huwelijk (wat tegenwoordig nog zelden zo is). Het secundair wettelijk stelsel berust op drie vermogens (art BW): Twee eigen vermogens Een gemeenschappelijk vermogen, dat een loutere feitelijke situatie is. Het is geen onverdeeldheid en heeft geen rechtspersoonlijkheid (het is geen vennootschap). Het is een patrimonium sui generis. Bij de indeling van het huwelijksvermogen moet enerzijds gekeken worden wat eigen en wat gemeenschappelijk is, anderzijds wat actief (vordering) en wat passief (schuld) is. Pas daarna kan overgegaan worden tot de verdeling. B. Actief 1 Baten van eigen vermogens (1) Goederen eigen omwille van hun oorsprong (art BW) Goederen van voor het huwelijk (art. 1399, lid 1 BW). Het gaat bijvoorbeeld om schuldvorderingen met vaste dagtekening voor het huwelijk of om goederen die gekocht zijn voor het huwelijk (niet: een koopoptie) (opm.: de koop komt solo consensu tot stand). Alles wat een echtgenoot om niet krijgt (art. 1399, lid 1 BW): erfenissen, schenkingen, legaten (schenkingen bij testament). (2) Goederen eigen omwille van hun aard (art BW) Accessoria, ongeacht het tijdstip van verkrijgen en behoudens vergoeding indien daartoe aanleiding bestaat (als de gemeenschap voor een goed betaalt dat eigen wordt) (art. 1400): 1. het toebehoren van eigen onroerende goederen of onroerende rechten, op basis van het recht van natrekking. Het gaat bijvoorbeeld om een huis dat gebouwd wordt op een grond die om niet verkregen is. Tenzij er een beding van aanhorigheid is, zal een bijkomend huis ook eigen worden. Verzaking aan het recht van natrekking is nietig, als de verzaking niet gebeurt in het kader van een wijziging aan het huwelijksvermogensstelsel. 2. het toebehoren van eigen waardepapieren, zoals het stemrecht in de algemene vergadering of het recht op nieuwe aandelen die kosteloos worden uitgedeeld. Dividenden (uitkering) zijn daarentegen aanwinsten (en dus gemeenschappelijk), evenals een winnend loterijticket. 3. de goederen aan een der echtgenoten overgedragen door een van zijn bloedverwanten in de opgaande lijn, hetzij om te voldoen wat hij hem verschuldigd is, hetzij onder verplichting een schuld van die bloedverwant aan een derde te betalen (familiebeschikkingen als voorschot op een erfenis). Dit vindt eerder weinig praktische toepassing. Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 15

16 4. het aandeel door een der echtgenoten verkregen in een goed waarvan hij reeds mede-eigenaar is (door het uitkopen van een andere mede-eigenaar). Dit heeft als doel om nodeloze onverdeeldheden te vermijden. Gebeurt het inkopen met gemeenschapsgeld, kan een vergoeding verschuldigd zijn. 5. de goederen en rechten die ten gevolge van zaakvervanging in de plaats treden van eigen goederen, alsook de goederen verkregen uit belegging of wederbelegging zaakvervanging vindt bijvoorbeeld plaats bij ruil. Als een eigen goed geruild wordt, is het ontvangen goed ook eigen, zelfs bij ruil met opleg. Andere voorbeelden zijn het inbrengen van een handelszaak in een vennootschap, in ruil voor aandelen, of het krijgen van een onteigeningsvergoeding. Belegging is het verwerven van een goed met eigen gelden Bij wederbelegging wordt een goed verworven na vervreemding van een eigen goed. Er zijn drie vormen: Onroerende wederbelegging (art BW), zolang er in de aankoopakte vermeld wordt dat het gaat om een wederbelegging en dat het goed voor minstens de helft met eigen vermogen betaald wordt. Zo niet is de verkoop niet tegenwerpelijk aan derden, inclusief de andere echtgenoot. Het goed valt dan in de gemeenschap. Bij vervroegde onroerende wederbelegging (art BW) wordt een goed gekocht met gemeenschappelijk vermogen, waarna een goed uit het eigen vermogen vervreemd wordt om het gebruikte gemeenschapsgeld terug te betalen. Dit moet in de verkoopakte vermeld worden en de helft van het gebruikte geld moet binnen de twee jaar terugbetaald zijn. De toestemming (niet instemming) van de echtgenoot is ook vereist. Het gaat immers om een zwaarwichtige handeling (art. 1418, 1., a) BW) inzake een gemeenschappelijk goed. Het aangekochte onroerende goed wordt immers maar eigen op het moment van de terugbetaling. Voor roerende wederbelegging (art BW) gelden geen formaliteiten. Het volstaat dat bewezen is dat het roerend goed met eigen gelden is aangekocht. Vervroegde roerende wederbelegging is niet wettelijk geregeld, maar waarschijnlijk wel mogelijk met dezelfde formaliteiten als bij vervroegde onroerende wederbelegging) 6. de gereedschappen en werktuigen die dienen tot het uitoefenen van het beroep. Elke echtenoot kan immers zijn inkomsten (zij het secundair) besteden aan de aanschaf van verantwoorde beroepsgoederen (art. 217 lid 2 BW). Hij bestuurt die ook zelf. Worden deze goederen aldus met gemeenschapsgeld betaald, is een vergoeding verschuldigd die niet kleiner mag zijn dan de uitgegeven som (art BW), ook al is het beroepsgoed niets meer waard. De notariële praktijk lost dit op door het goed toch als gemeenschappelijk vermogen aan te merken, met evenwel een voorrang voor de echtgenoot die het beroepsgoed gebruikt. 7. de rechten verbonden aan een personenverzekering door de begunstigde zelf gesloten, die hij verkrijgt bij het overlijden van zijn echtgenoot of na de ontbinding van het stelsel (levensverzekering of termijnverzekering). Deze bepaling is impliciet opgeheven door het ruimere art 127 LVOW (lex posteriori ), dat bepaalt dat alle aanspraken tegenover een verzekering, eigen goederen zijn. Een vergoeding is bovendien slechts mogelijk als de premies de financiële draagkracht van gemeenschappelijk vermogen te Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 16

17 boven gaan (art. 128 LVOW). Deze regeling werd door het Arbitragehof ongrondwettig bevonden wat de gemengde levensverzekeringen betreft. Het gaat bijvoorbeeld om de situatie waarbij een man een levensverzekering afsluit, met gewaarborgde terugbetalingen van gemeenschappelijke leningen na zijn dood en de uitkering van een kapitaal als hij 65 wordt. Deze aanspraken zijn eigen. Hoewel de premies met gemeenschapsgeld worden betaald, is de kapitaalsuitkering toch eigen en is vergoeding niet altijd mogelijk. Dat schendt het gelijkheidsbeginsel. Het (prejudiciële) arrest gaf geen aanleiding tot een wetswijziging, waardoor er in de praktijk een onderscheid moet worden gemaakt. Voor een gewone levensverzekering gelden de gewone regels (eigen). Voor een gemengde levensverzekering moet gekeken worden naar de finaliteit. Is het doel om geld te sparen, dan is de uitkering gemeenschappelijk. Vijf soorten persoonlijke goederen zijn eigen (art.1401 BW). 1. de klederen en voorwerpen voor persoonlijk gebruik. Het gaat bijvoorbeeld om diploma s, hoorapparaten, brillen, maar ook om bijvoorbeeld juwelen, al kunnen die soms als belegging worden gekwalificeerd. Over verzamelingen bestaat vaak discussie. 2. het literaire, artistieke of industriële eigendomsrecht. Het recht om deze te exploiteren is eigen (bijvoorbeeld om de uitgever te kiezen), maar de inkomsten zijn aanwinsten en dus gemeenschappelijk. 3. het recht op herstel van persoonlijke lichamelijke of morele schade. Opnieuw is het recht eigen, maar de vergoeding is dat niet steeds. Morele schadevergoeding is steeds eigen (want verknocht aan de persoon). Ook het recht op schadevergoeding voor blijvende lichamelijke ongeschiktheid is eigen. 4. het recht op een pensioen, lijfrente of soortgelijke uitkering, dat een der echtgenoten alleen bezit (maar de uitkeringen zelf zijn gemeenschappelijk). 5. de lidmaatschapsrechten verbonden aan gemeenschappelijke aandelen in vennootschappen waarin alle aandelen op naam zijn, indien die toebedeeld zijn aan of ingeschreven zijn op naam van één echtgenoot alleen. De vermogenswaarde van de aandelen is daarentegen gemeenschappelijk. 2 Baten van het gemeenschappelijk vermogen Gemeenschappelijk zijn (art BW): 1. de inkomsten uit de beroepsbezigheden van elk der echtgenoten, alle inkomsten of vergoedingen die ze vervangen of aanvullen, evenals de inkomsten uit openbare of particuliere mandaten. Inkomsten moet dus breed geïnterpreteerd worden. 2. de vruchten, inkomsten, interesten van hun eigen goederen 3. de goederen geschonken of vermaakt aan de twee echtgenoten samen of aan een van hen onder beding dat die goederen gemeenschappelijk zullen zijn 4. alle goederen waarvan niet bewezen is dat zij aan een der echtgenoten eigen zijn ingevolge enige wetsbepaling. Dit is een restcategorie. Alle goederen worden vermoeden gemeenschappelijk te zijn tot bewezen is dat ze eigen zijn. Daarom is het secundair wettelijk stelsel een gemeenschappelijk stelsel. Zo geldt voor gelden op een gemeenschappelijk rekening dat ze gemeenschappelijk zijn tot het eigen karakter bewezen is door het bewijs van de oorsprong van een som. Sommige rechtsleer meent dat dit niet mogelijk is tijdens het huwelijk. 3 Twee bijzondere problemen (1) Handelszaak Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 17

18 Een handelszaak moet bij het bepalen van haar aard bekeken worden als een feitelijke algemeenheid. Dat impliceert onder meer dat de aanwezige beroepsgoederen slechts als deel van de handelszaak moeten gezien worden. Voor de rest moeten de gewone regels worden toegepast. Is de handelszaak tijdens het huwelijk gestart, behoort ze tot het gemeenschappelijk vermogen. Is ze geërfd of tijdens voor het huwelijk gestart, is ze eigen. Dat geldt evenwel niet als de zaak zo veranderd is dat het de facto bijna een nieuwe zaak geworden is. Ook behoren de schulden en schuldvorderingen van de handelaar niet tot de handelszaak. (2) Het cliënteel bij een vrij beroep Bij het cliënteel bij een vrij beroep moet een onderscheid worden gemaakt tussen het recht op cliënteel (dat eigen is) en de vermogenswaarde ervan (die gemeenschappelijk is). Toch is er bepaalde andersluidende rechtspraak. De ene stroming meent dat deze opsplitsing niet mogelijk is, omdat cliënteel strikt persoonlijk is. Een andere stroming is van mening dat er geen opsplitsing mogelijk is, omdat de opsplitsing materieelimmaterieel artificieel is. Maar de deontologie van o.m. geneesheren aanvaardt dat cliënteel overdraagbaar is. C. Passief 1 Algemeen De vraag naar het definitief passief is de vraag naar het statuut van een goed dat tot het passief behoort (dus over een bijdrage tussen de echtgenoten), tot het eigen of gemeenschappelijk vermogen behoort (dus bij de vereffening). Het voorlopig passief daarentegen is de vraag tot welk vermogen een schuldeiser (dus een verbintenis van de echtgenoten) van een of beide echtgenoten zich moet richten (dus vooral tijdens het stelsel, maar is in principe afhankelijk van de vraag naar het definitief passief en staat dus erna in de wet). Algemeen gezien geldt: Gaat het om een eigen schuld, moet die in principe op het eigen vermogen verhaald worden (art BW). Uitzonderlijk kan een schuldeiser ook het gemeenschappelijk vermogen aanspreken (cf. art e.v. BW). Een gemeenschappelijke schuld kan in beginsel op de drie vermogens worden verhaald. Slechts uitzonderlijk is één eigen vermogen beschermd (art BW). 2 Het definitief passief (1) Eigen schulden Schulden die dateren van voor het huwelijk, en schulden die voortvloeien uit eigen goederen omwille van hun aard, zijn eigen (art BW). Lasten uit een erfenis zijn dus eigen, alsook het regres dat een verzekeraar uitoefent wegens een opzet dat van voor het huwelijk dateert. Dit is een toepassing van het principe ubi emolumentum, ibi onus (waar het voordeel is, daar is ook de last). Eigen omwille van hun aard zijn (art BW, limitatief want gemeenschappelijk karakter wordt vermoed): 1. de schulden door een der echtgenoten aangegaan in het uitsluitend belang van zijn eigen vermogen. Een voorbeeld is een schuld die aangegaan is voor de verbouwing van een eigen goed (dat niet de gezinswoning is). Volgens de parlementaire voorbereidingen omvat dit zelfs de kosten die gemaakt worden voor het onderhoud of de instandhouding van een eigen goed, maar dat is waarschijnlijk onterecht. Als het goed verhuurd wordt, zijn de Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 18

19 inkomsten daarvan immers ten bate van gemeenschappelijke vermogen. We kunnen i.c. dan ook moeilijk spreken van een uitsluitend belang. 2. de schulden ontstaan uit een persoonlijke of zakelijke zekerheid door een der echtgenoten gesteld in een ander belang dan dat van het gemeenschappelijk vermogen 3. de schulden behorende tot een door een der echtgenoten uitgeoefend beroep dat hem verboden of ontstaan uit handelingen die een der echtgenoten niet mocht verrichten zonder de medewerking van de andere echtgenoot of zonder rechterlijke machtiging (zoals een lening die is aangegaan zonder toestemming). 4. de schulden ontstaan uit een strafrechtelijke veroordeling of uit een onrechtmatige daad begaan door een der echtgenoten (zelfs een parkeerboete). Contractuele schulden vallen hier dus niet onder. Geeft iemand als beleggingsadviseur uitermate slecht advies, kan hij hiervoor contractueel worden aangesproken. Deze schulden zijn gemeenschappelijk. (2) Gemeenschappelijke schulden Gemeenschappelijk zijn (art BW, niet-limitatief): 1. de schulden aangegaan door beide echtgenoten, gezamenlijk (door beide echtgenoten ondertekend) of hoofdelijk (niet perse door beide ondertekend, wel samen aansprakelijkheid, cf. 222 BW), ook al zijn ze in het belang van één vermogen aangegaan. 2. de schulden aangegaan door een der (of beide) echtgenoten ten behoeve van de huishouding en de opvoeding van de kinderen. Buitensporige huishoudelijke schulden, die niet hoofdelijk zijn en dus niet onder punt 1 vallen, zijn op deze manier toch gemeenschappelijk (maar zie art. 141, lid 2, 1. BW). 3. de schulden door een der echtgenoten aangegaan in het belang van het gemeenschappelijk vermogen (ubi emolumentum, ). Voorbeelden zijn onderhoudsschulden van een eigen goed (cf. supra), beroepsschulden (want de inkomsten zijn gemeenschappelijk. Cf. evenwel art. 1414, lid 2, 3 BW) of belastingsschulden. 4. de schulden ten laste van giften, aan de twee echtgenoten gezamenlijk of aan een van hen gedaan onder beding dat de gegeven of vermaakte goederen gemeenschappelijk zullen zijn (want de gift komt toe aan de gemeenschap) 5. de (moratoire, niet compensatoire) interesten die een bijzaak vormen van de eigen schulden van een der echtgenoten (accessorium sequitur..). 6. de onderhoudsschulden jegens bloedverwanten in de nederdalende lijn van een der echtgenoten. Het gaat om kinderen die niet tot het gezin behoren. Anders gaat het om opvoedingsschulden (art. 1408, tweede streepje BW). 7. de schulden waarvan niet bewezen is dat zij aan een der echtgenoten eigen zijn ingevolge enige wetsbepaling (cf. art. 1405, 4 BW). Er zijn drie twistpunten: Onderhoudsvorderingen van ascendenten (art. 207 BW) zijn gemeenschappelijk op basis van art. 1408, zevende streepje BW). o De onderhoudsvordering van een schoonouder is verhaalbaar op de drie vermogens (art. 1414, lid 1 BW), maar na een nieuw huwelijk van de schoonouder nog slechts op twee vermogens (dat van het kind en het gemeenschappelijk vermogen) (art. 1414, 4 jo. art. 206, 1 BW). o Over de aard van een onderhoudsvordering van een (groot)ouder bestaat enige betwisting. Een argument voor het eigen karakter is dat het gaat om een schuld die al voor het huwelijk bestaat. Maar die schuld wordt pas geëffectueerd op het moment dat de behoeftigheid ontstaat. Het lijkt dan ook het meest logische om op basis van art. 1408, zevende streepje BW te Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 19

20 besluiten dat het om een gemeenschappelijke schuld gaat. Deze schuld is maar verhaalbaar op twee vermogens (art. 1414, 4 BW). Een onderhoudsvordering (bij EOO) van een vorige echtgenoot is volgens Cassatie een eigen schuld. Cassatie acht het niet billijk dat de gemeenschap moet betalen en wijst erop dat die schuld al voor het huwelijk bestaat. De rechtsleer wijst er evenwel op dat het gaat om een last van de inkomsten en dus om een gemeenschappelijke schuld (ubi emolumentum ). Bovendien wijst de doctrine op de dramatische praktische gevolgen. In casu had een man 2,8 miljoen BEF aan onderhoudsgelden betaald, waarvan 80% (1,35 miljoen BEF) evenwel fiscaal recupereerbaar was. Cassatie ging ervan uit dat de schuld eigen was, maar betaald werd met inkomsten (gemeenschappelijk). Er was dus een vergoeding verschuldigd, en dat was volgens Cassatie de werkelijke betaalde schuld. Er moest dus nog eens 2,8 miljoen vergoed worden aan het vermogen, dat maar 20% van dat bedrag had moeten betalen. Bij EOT daarentegen is de onderhoudsuitkering vrijwillig. Aangezien er geen wettelijke verplichting is, gaat het hier om een eigen schuld. De schuld stamt immers uit een overeenkomst die gesloten is vóór het huwelijk. Een debetsaldo op een eigen rekening is een schuld aan de bank. Sommige rechtspraak past art. 1408, zevende streepje BW toe, waardoor het om een gemeenschappelijke schuld gaat. Het is evenwel niet billijk om de andere echtgenoot te laten betalen. Daarom wordt het debetsaldo soms gekwalificeerd als een lening zonder toestemming (want er zijn interesten), die dan ook eigen is (cf. art. 1407, 3 BW). De bank kan de schuld dan slechts op het gemeenschappelijk vermogen verhalen als ze bewijst dat de gemeenschap baat had (art BW). 3 Het voorlopig passief (1) Verhaalrecht van schuldeisers met betrekking tot eigen schulden Schuldeisers kunnen eigen schulden in principe slechts verhalen op het eigen vermogen en de inkomsten van de echtgenoot-schuldenaar (art BW). Wat als inkomsten te kwalificeren valt, is niet steeds even duidelijk. Strikt gezien zijn inkomsten alles wat nog vatbaar is voor beslag bij de WG (loon). In een (te verkiezen) ruimere interpretatie zijn inkomsten alles wat een echtgenoot verkrijgt dat nog niet belegd en nog individualiseerbaar is. Zo bevat een zichtrekening inkomsten, maar een spaarrekening niet meer. In een aantal gevallen beschikken de schuldeisers over een uitgebreider verhaalsrecht en hebben ze ook verhaal op het gemeenschappelijk vermogen: Indien de schuldeiser kan bewijzen (art. 1410, lid 2 en art. 1411, lid 2 BW) dat het gemeenschappelijk vermogen door de aangegane schuld verrijkt werd. Dat kan o Rechtstreeks ( verrijking ) (art. 1410, lid 1 BW), door opname van eigen goederen in de gemeenschap (wanneer het bewijs van eigen karakter niet wordt geleverd). o Onrechtstreeks ( voordeel ) (art. 1411, lid 1 BW), door voordeel (ongeveer hetzelfde als verrijking) uit verboden beroepen of handelingen. In beide gevallen kan maar verhaal worden uitgeoefend ten belope van de verrijking. In het geval een quasi-delictuele schuld (art. 1412, lid 1 BW) (boetes, ), los van de vraag of het gemeenschappelijk vermogen voordeel heeft gehad. Dat kan evenwel slechts ten belope van de helft van het netto-baten van de gemeenschap. Er moet dus een inventaris worden opgemaakt, maar de schuldeisers kunnen de verdeling niet vorderen (kan slechts op de gronden opgesomd in de wet). Bovendien moet in elk geval eerst het eigen vermogen van de schuldige echtgenoot aangesproken worden. Op die manier wordt de onschuldige echtgenoot verregaand beschermd. Academiejaar samenvatting familierecht (2) Jeroen De Mets 20