Nederlandse kampen: variaties op een Europees grondpatroon
|
|
- Martina Vedder
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 > MARNIX BEIJEN Nederlandse kampen: variaties op een Europees grondpatroon Kunsthistoricus Roel Hijink schreef een interessant boek over de inrichting van voormalige concentratiekampen als lieux de mémoires. In de afgelopen decennia groeiden Vught, Amersfoort en Westerbork uit tot professionele museale gedenkplaatsen die niet alleen inzetten op herdenken, maar ook op begrijpen en onderwijzen. De Belgische historicus Marnix Beijen bespreekt Hijinks boek en voegt er zijn eigen Vlaamse visie op Neerlands herdenkingscultuur aan toe. Dr. Marnix Beijen is werkzaam als hoofddocent bij de afdeling Geschiedenis van de Universiteit Antwerpen. Hij maakte van 2003 tot 2005 deel uit van het wetenschappelijk adviescomité ter voorbereiding van het nieuwe Holocaustmuseum in Mechelen. Beijen is auteur van Oorlog & Verleden. Nationale geschiedenis in België en Nederland, (Amsterdam University Press, 2002). Ook publiceerde hij verschillende artikelen over de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in België.
2 De literatuur rond de herdenking van en herinnering aan de Tweede Wereldoorlog is de voorbije jaren enorm toegenomen. Niettemin is kunsthistoricus Roel Hijink erin geslaagd om met Voormalige concentratiekampen. De monumentalisering van de Duitse kampen in Nederland een boek te schrijven dat binnen dit drukbezette veld een belangrijke stem laat weerklinken. Dat doet hij in de eerste plaats door systematisch in te zoomen op één duidelijk afgebakende, maar niettemin zeer gevarieerde categorie herinneringsplaatsen: de voormalige concentratiekampen. Ook de manier waarop hij de veranderende vormgeving van de herinnering aan deze plaatsen heeft bestudeerd, is bijzonder verhelderend. Enerzijds spoorde hij een ruim arsenaal aan veelzijdige bronnen op om de verschillende initiatieven en discussies op het spoor te komen die zich rond deze herinneringsplaatsen hebben ontsponnen. Anderzijds benut hij zijn achtergrond als kunsthistoricus ten volle en biedt hij interessante semiotische interpretaties van de betekenissen die door de beschreven monumenten en herinneringslandschappen zelf werden en worden gegenereerd. Deze interpretaties worden verrijkt doordat zij niet in het luchtledige hangen, maar worden ingebed in de ruimere geschiedenis van de oorlogsherinnering in Nederland. Bovendien vergelijkt de auteur de beschreven Nederlandse herinneringsplaatsen nu en dan met tegenhangers in andere landen, voornamelijk Duitsland en Polen. Het effect van dergelijke asymmetrische vergelijkingen is dat de beschreven Nederlandse evoluties verschijnen als variaties van een veel ruimer, Europees grondpatroon. Dat patroon wordt door Hijink al in de eerste bladzijden van het boek uiteengezet. In een eerste fase, tussen 1945 en 1970, werden weliswaar patriottische gedenktekens opgericht ter nagedachtenis van de geëxecuteerde gevangenen, maar werden de kampen zelf vergeten. Tijdens de daaropvolgende vijftien jaren werden zij herontdekt en kreeg Onderzoek uitgelicht Nationaal Comité 4 en 5 mei Ingang van het Fort van Breendonk. Foto Wikipedia.org/ Julien Smolders (CC BY 3.0)
3 men meer aandacht voor de concrete, traumatiserende ervaringen van de kampoverlevenden. Het specifieke lot van de Joodse slachtoffers kwam nu in het centrum van de belangstelling te staan. Na 1985 volgde de omvorming van de voormalige concentratiekampen tot professioneel uitgebouwde museale plaatsen, die niet alleen willen herdenken, maar ook begrijpen en onderwijzen. Mutatis mutandis kan ditzelfde verhaal verteld worden voor verschillende Europese landen. met de Belgische situatie. 1 In België nam de regering inderdaad al in 1947 het besluit om het Fort van Breendonk, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog had dienstgedaan als Auffangslager van de Sipo-SD, om te vormen tot een nationaal memoriaal. Terwijl de kampen van Vught, Amersfoort en Westerbork voor de Nederlandse bevolking nog grote onbekenden waren, stond een bezoek aan Breendonk op het curriculum van alle scholieren in het Belgische officiële onderwijsnet. Het Fort van Breendonk. Flickr.com/ Joaquín Ossorio (CC BY-NC 2.0) Ultrapatriotten > Toch rijst de vraag of een meer symmetrische vergelijking waarbij twee of meer landen op een gelijkwaardige manier geanalyseerd en met elkaar geconfronteerd worden de specificiteit van de Nederlandse herdenkingscultuur niet meer tot haar recht zou hebben laten komen. Ik ben geneigd die vraag positief te beantwoorden. Indirect geeft Hijink overigens zelf al een aanzet in die richting, wanneer hij een artikel uit 1968 citeert waarin de Nederlandse verwaarlozing van de kampen wordt gecontrasteerd Dit opmerkelijke verschil krijgt echter pas zijn volle betekenis indien de hele context in ogenschouw wordt genomen. Dat Fort Breendonk meer aandacht van politiek en publiek kreeg dan zijn tegenhangers in Nederland, betekende immers geenszins dat de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in België sterker werd gecultiveerd. Tegenover de grotere aandacht die het meest iconische Belgische gevangenenkamp kreeg, stond immers het feit dat iets als het Monument op de Dam of de Nationale Dodenherdenking in Bel-
4 gië eenvoudigweg ondenkbaar zou zijn geweest. Voor het eren van het Belgische volk als collectieve verzetsheld op een centrale plaats in de hoofdstad, ontbrak de politieke wil nu eenmaal volledig. De compromis- en zelfs collaboratiebereidheid die ook in Nederland belangrijke delen van de publieke opinie had getekend, kon in België gemakkelijk worden geassocieerd met specifieke politieke actoren en groepen meer bepaald de vorst en de Vlaams-katholieke opinie. Daardoor had de herinnering aan de oorlog in België van meet af aan een sterk verdelende werking. De erkenning van het Fort van Breendonk als nationaal memoriaal was dan ook een statement van een linkse regering die de erfenis van het verzet in stand wilde houden tegenover hen die datzelfde verzet verantwoordelijk hielden voor de destabilisering van de samenleving tijdens en na de oorlog. Toen drie jaar later een homogeen-katholieke regering aan de macht kwam, schafte deze het Breendonk-memoriaal niet af, maar haastte zij zich wel daarnaast ook financiële steun te verlenen aan de heropbouw van de IJzertoren. Dat monument was na de Eerste Wereldoorlog opgericht als eerbetoon aan de Vlaamse frontsoldaten, maar groeide tijdens de tweede Duitse bezetting uit tot een bedevaartplaats voor radicale collaborateurs. Om die reden werd de toren in 1946 gedynamiteerd door een groep Belgische ultrapatriotten. Door de heropbouw van het monument te subsidiëren, gaf de katholieke regering hernieuwde legitimiteit aan de Vlaams-nationale krachten die de collaboratie wilden voorstellen als een idealistische daad van gerechtvaardigde nationale ontvoogding. In dit licht verschijnt de Belgische aandacht voor het concentratiekamp van Breendonk dan ook als het resultaat van de verdeeldheid van de Belgische herinneringscultuur. Het Nederlandse vergeten van de voormalige concentratiekampen daarentegen krijgt min- Het standbeeld De politieke gevangene (Idel Lanchelevici, 1947) ter ere van de slachtoffers van Fort van Breendonk. Postzegel uit de DDR, Foto Wikipedia.org stens gedeeltelijk het karakter van een politiek gemotiveerde keuze, die erop was gericht de nationale eenheid in stand te houden. Holocaustmuseum > De Belgische en Nederlandse geschiedenissen sluiten wel nauwer bij elkaar aan wanneer je de naoorlogse lotgevallen van de Judendurchganglager met elkaar vergelijkt. Het verhaal dat Hijink over Westerbork vertelt, vertoont sterke gelijkenissen met dat van de Mechelse Dossinkazerne, de plaats van waaruit tijdens de bezetting zo n Joden werden weggevoerd naar vernietigingskampen in Duitsland en Polen. De herontdekking van dit kamp geschiedde echter nog later dan die van Westerbork. Tot Onderzoek uitgelicht Nationaal Comité 4 en 5 mei De erkenning van het Fort van Breendonk als nationaal memoriaal was dan ook een statement van een linkse regering die de erfenis van het verzet in stand wilde houden tegenover hen die datzelfde verzet verantwoordelijk hielden voor de destabilisering van de samenleving tijdens en na de oorlog.
5 Archieffoto van bewakers voor een van de ingangen van het Fort van Breendonk. Foto flickr.com/ Abby flat-coat (CC BY-NC-ND 2.0) 1973 huisvestte het een school voor administratie van de Belgische krijgsmacht, waarna het in verval raakte. Pas toen het complex eind jaren tachtig tot appartementen werd herverkaveld, werd op verzoek van enkele Joodse organisaties een klein deel voorbehouden voor de creatie van een Joods Museum voor Deportatie en Verzet. In 2000 nam de Vlaamse regering het initiatief om dit herinneringsmuseum te transformeren tot een veel ambitieuzer Holocaustmuseum. De spanning die bij de voorbereiding hiervan werd ondervonden tussen de nood aan piëteitsvolle herdenking enerzijds en de plicht tot complexe historische duiding anderzijds, werd opgelost door de opsplitsing in twee gedeelten. Het memoriaal opende in augustus 2012 zijn deuren in de originele ruimten van de kazerne. Eind november wordt in een prestigieus nieuw gebouw aan de overkant van de straat het Museum en Documentatiecentrum voor Holocaust en Mensenrechten ingehuldigd. In dat museum zal de focus niet zozeer worden gericht op de slachtoffers, als wel op de processen en mechanismen die tot de grootschalige uitroeiing van bevolkingsgroepen hebben geleid en nog kunnen leiden. Deze recentere evoluties in het herinneringslandschap doen de vraag rijzen of de door Hijink gekozen ondertitel De monumentalisering van de Duitse kampen
6 Toen het complex eind jaren tachtig tot appartementen werd herverkaveld, werd op verzoek van enkele Joodse organisaties een klein deel voorbehouden voor de creatie van een Joods Museum voor Deportatie en Verzet. in Nederland wel accuraat is. In de inleiding verwijst de auteur zelf naar Friedrich Nietzsches concept monumentale geschiedenis om zijn keuze te duiden. Veel van wat hij beschrijft over de tweede en de derde fase van de herinneringsgeschiedenis vertoont mijns inziens echter veel gelijkenis met de twee andere pastrelationships die Nietzsche beschreef. De herontdekking van de kampen en de daarbij behorende zoektocht naar authentieke sporen sluiten aan bij de antiquarische omgang met het verleden, maar de recentere pogingen om complexe en genuanceerde verhalen over het falen van de samenleving te vertellen lijken dan weer te passen binnen een kritisch paradigma. Daarmee beschrijft Hijink evenzeer processen van demonumentalisering als van monumentalisering. Medeplichtige > Tot die demonumentalisering dragen ook boeken als die van Hijink zelf bij. Door de constructie van een herdenkingsuniversum te beschrijven, wordt dat universum onvermijdelijk ook gedeconstrueerd ook al toont de auteur een grote liefde en begrip voor wat hij beschrijft. Meteen is de vraag naar de verantwoordelijkheid van de historica of historicus in dit opzicht gesteld: getuigt het schrijven van boeken over de herinnering aan de kampen niet van een gebrek aan respect voor die herinnering? Het antwoord is in mijn ogen eenduidig neen. Juist door het blootleggen van de processen die het herinneringsgebeuren hebben gestuurd, creëert men ruimte voor nieuwe vormen van herdenking, ja zelfs van monumentalisering. Meer bepaald kan het deconstrueren van de nationale herdenkingspatronen die de natie eerst als held en vervolgens als medeplichtige hebben opgevoerd ertoe bijdragen dat lokale herinneringen weer meer worden gecultiveerd. Alle mannen en vrouwen die in Amersfoort, Vught of Westerbork terechtkwamen, waren immers eerst ook onttrokken aan hun lokale gemeenschap, waar ze zich vaak actief hadden geëngageerd. De dominantie van het nationale herinneringsparadigma deed dit lange tijd vergeten. Dat recent verschillende initiatieven werden genomen om hier verandering in te brengen, is misschien mede te danken aan de inspanningen die historici hebben geleverd om het geconstrueerde karakter van de nationale herinnering bloot te leggen. Zij kunnen daar verder toe bijdragen door (uiteraard kritisch) onderzoek te verrichten naar lokale verzetsdaden en na te gaan waarom deze nadien al te vaak in de vergetelheid zijn geraakt. Op die manier zouden ook zij hun kleine monumentjes oprichten zonder hun voortdurende plicht tot deconstructie uit het oog te verliezen. < Noot 1 Hijink 2011, p Roel Hijink, Voormalige concentratiekampen. De monumentalisering van de Duitse kampen in Nederland. Hilversum: Verloren, 2011, ISBN , 29,- De foto s in dit artikel zijn gelicenseerd onder de Creative Commons-licentie Naamsvermelding 3.0 & Naamsvermelding Niet Commercieel 2.0 & Naamsvermelding Niet Commercieel Geen Afgeleide Werken 2.0. De volledige teksten van de licenties zijn te vinden op: & & Onderzoek uitgelicht Nationaal Comité 4 en 5 mei 40 41
Afbeelding voorpagina: Voormalige commandantwoning van kamp Westerbork, 2 februari 2015.
Afbeelding voorpagina: Voormalige commandantwoning van kamp Westerbork, 2 februari 2015. VRIJE UNIVERSITEIT Kampen als betwiste plekken De hedendaagse omgang met de kampen Westerbork, Vught en Amersfoort
Nadere informatieGeachte burgemeester, dames en heren, beste jongens en meisjes,
Toespraak Gerdi Verbeet Onthulling vernieuwd monument Voorhout, 3 mei 2017 Geachte burgemeester, dames en heren, beste jongens en meisjes, Hartelijk dank dat u mij vandaag de gelegenheid geeft iets te
Nadere informatieOorlogsbron van de Maand MEI 2017
ALGEMEEN Oorlogsbron van de Maand MEI 2017 De Oorlogsbron van de Maand is ontwikkeld om tussendoor of als start van een les uit te voeren. Het is een korte opdracht waarbij leerlingen en wellicht ook uzelf
Nadere informatieNationale Sportherdenking 4 mei 2018 bij het Olympisch Stadion Raymon Blondel namens NOC*NSF. Dames en heren,
Nationale Sportherdenking 4 mei 2018 bij het Olympisch Stadion Raymon Blondel namens NOC*NSF Dames en heren, Opnieuw zijn wij bijeengekomen bij het Olympisch Stadion en bij het beeld van Prometheus. Ik
Nadere informatieIn het spoor van de Shoah
In het spoor van de Shoah Verslag van een beklijvende herinneringsreis - Het getto van Warschau - Studiereis Stichting Auschwitz - Auschwitz in Gedachtenis vzw - editie 2015 Verslag door Simon Schepers
Nadere informatieHet gedenkteken, de plek en de herinnering : de monumentalisering van de Duitse kampen in Nederland Hijink, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het gedenkteken, de plek en de herinnering : de monumentalisering van de Duitse kampen in Nederland Hijink, R. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieMONUMENTEN IN AMSTERDAM
MONUMENTEN IN AMSTERDAM ondek de monumenten in de stad Project van het Amsterdams 4 en 5 mei comité Tijdelijk monument voor actiegroep Dolle Mina uit 2009. Hier tussen de Westermarkt en de Keizersgracht,
Nadere informatieKAZERNE DOSSIN Mechelen
KAZERNE DOSSIN Mechelen 476 2 476.Kazerne Dossin.Mechelen OPDRACHTGEVER Vlaamse Gemeenschap PROJECTARCHITECT b0b Van Reeth PROJECTTEAM b0b Van Reeth, Philip Aguirre Y Otegui, beeldend kunstenaar, Filip
Nadere informatieSigns of the Shoah. The Hollandsche Schouwburg as a Site of Memory D.A. Duindam
Signs of the Shoah. The Hollandsche Schouwburg as a Site of Memory D.A. Duindam Samenvatting Tekenen van de Sjoa: De Hollandsche Schouwburg als een plek van herinnering bestudeert de naoorlogse ontwikkeling
Nadere informatieVerzet in de oorlog vmbo12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 06 September 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62190 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieWERKBLAD CARLA VEFFER
WERKBLAD CARLA VEFFER Zoek aanvullende informatie op internet: www.joodsmonument.nl en www.joodsekindereninkampvught.nl Bron 1. foto Carla met neefje en tante Gebruik www.joodsmonument.nl voor achtergrondinformatie.
Nadere informatieGELOOFSGEMEENSCHAP Reiderland - B.J.ADER EN J.A.ADER-APPELS - YAD VASHEM
GELOOFSGEMEENSCHAP Reiderland - B.J.ADER EN J.A.ADER-APPELS - YAD VASHEM Groot is de voorbije decennia de verbondenheid van de Geloofsgemeenschap Reiderland met ds. Ader, zijn vrouw en de Aderstichting
Nadere informatieToespraak Gerdi Verbeet. Nationale Holocaust Herdenking Amsterdam, 31 januari Geachte aanwezigen, dames en heren,
Toespraak Gerdi Verbeet Nationale Holocaust Herdenking Amsterdam, 31 januari 2016 Geachte aanwezigen, dames en heren, De Tweede Wereldoorlog ligt alweer een hele tijd achter ons, inmiddels 71 jaar. Toch
Nadere informatieDames en heren, Mijn besef van oorlog en vrede. heb ik meegekregen van mijn. vader, die de gastvrijheid van. de Duitse bezetter aan den lijve
Dames en heren, Mijn besef van oorlog en vrede heb ik meegekregen van mijn vader, die de gastvrijheid van de Duitse bezetter aan den lijve heeft mogen ondervinden. Mijn vader heeft in Scheveningen gezeten,
Nadere informatieMSK geeft schilderijen Frits Van den Berghe terug aan erfgenamen
MSK geeft schilderijen Frits Van den Berghe terug aan erfgenamen In Gent werden op 27 september 2017 twee schilderijen van Frits Van den Berghe overdragen aan de erfgenamen van de originele eigenaar, Emile
Nadere informatieMarie Anne Tellegen overleefde de oorlog. Zij werd na de oorlog benoemd tot directeur van het Kabinet der Koningin (1945-1959).
Werkblad 1: Marie Anne Tellegen. Mijn naam is Marie Anne Tellegen. Ik ben geboren in het jaar 1893 in Arnhem. Mijn vader was burgemeester van Amsterdam van 1915 tot 1921. In februari 1944 kwam ik in de
Nadere informatieWERKBLAD LOTTY VEFFER
WERKBLAD LOTTY VEFFER Zoek aanvullende informatie op internet: www.joodsmonument.nl en www.joodsekindereninkampvught.nl Bron 1. foto Lotty Lotty Veffer is geboren op 10 juli 1921. Deze foto komt uit 1940.
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict
Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict Werkstuk door een scholier 1470 woorden 25 oktober 2003 6,8 41 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Memo-dossier Vlaams nationalisme. Hoofdvraag: Hoe ontwikkelde
Nadere informatieToespraak Gerdi Verbeet. Oranjecongres Nieuw-Vennep, 8 oktober Vrijheid en verbinding. Dames en heren,
Toespraak Gerdi Verbeet Oranjecongres Nieuw-Vennep, 8 oktober 2016 Vrijheid en verbinding Dames en heren, Twee weken geleden vond de jaarlijkse herdenking plaats in het Oranjehotel te Scheveningen, waar
Nadere informatieHierna volgen nu 13 begrippen die iets met de oorlog te maken hebben. Combineer deze begrippen met een plaatje uit de strip.
Rebecca R. Een Senne en Sanneverhaal of een lesje geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog Marc Verhaegen Een voorbeeld van didactische verwerking naar de klas toe. Al weeral bijna 70 jaar geleden! De oorlogsjaren
Nadere informatieTijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.
1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.
Nadere informatieToespraak van Anouchka van Miltenburg, Voorzitter van de Tweede Kamer, bij de bijeenkomst van de Stichting Herdenking 15 augustus 1945, op 14 augustus 2015 in de Tweede Kamer We dachten dat we na de capitulatie
Nadere informatieDE DEPORTATIES VAN JODEN UIT DE DOSSINKAZERNE
Inhoud WOORD VOORAF 9 INLEIDING 11 DE JOODSE GEMEENSCHAP IN BELGIË VOOR EN BIJ HET BEGIN VAN DE TWEEDE WERELDOORLOG 15 Joden vluchten uit Nazi-Duitsland, Oostenrijk en Polen 15 België als opvangland in
Nadere informatieANNE FRANK EEN HERDENKINGSTOCHT IN ACTUELE BEELDEN FRANKFURT AM MAIN AKEN AMSTERDAM KAMP WESTERBORK AUSCHWITZ-BIRKENAU BERGEN-BELSEN
ANNE FRANK EEN HERDENKINGSTOCHT IN ACTUELE BEELDEN FRANKFURT AM MAIN AKEN AMSTERDAM KAMP WESTERBORK AUSCHWITZ-BIRKENAU BERGEN-BELSEN 80 FRANKFURT AM MAIN AKEN AMSTERDAM KAMP WESTERBORK AUSCHWITZ-BIRKENAU
Nadere informatieWestergracht 3 - St Bavo school
Westergracht 3 - St Bavo school wijk: Leidsebuurt Soort : Gevelsteen (herdenkingssteen/plaquette) Naam : ALS DE SCHOOL KON SPREKEN Architect : J. W. Kanter? Bouwstijl : - Perceel : Indifferent Ontwerp
Nadere informatieToespraak Jet Bussemaker, Lid College van Bestuur van de UvA/Hva en voormalig staatssecretaris van VWS, op 11 april 2012.
Toespraak Jet Bussemaker, Lid College van Bestuur van de UvA/Hva en voormalig staatssecretaris van VWS, op 11 april 2012. Dames en heren, Op 11 april 1945, begin van de middag, werd Buchenwald door het
Nadere informatieAANBOD VOOR SCHOLEN
AANBOD VOOR SCHOLEN 2017-2018 MENSENRECHTEN IN KLARE TAAL! NT2 Wat vertellen de mensenrechten ons over het verleden? Leer meer over de geschiedenis van de Dossinkazerne en de holocaust. Voorwerpen en opdrachten
Nadere informatiewww.razyboard.com/system/index.php?printview)
1 2 3 www.razyboard.com/system/index.php?printview) 4 6 Beeld cartoon in Cartoonwedstijd over holocaust in Teheran 5 6 60gp.ovh.net/~novacivi/blog/archives/cat_inte...) 7 8 Geschiedenis : levend verleden?
Nadere informatieToespraken van koning Boudewijn en premier Lumumba op de onafhankelijkheidsdag van Congo op 30 juni 1960.
Toespraken van koning Boudewijn en premier Lumumba op de onafhankelijkheidsdag van Congo op 30 juni 1960. Vergelijk deze punten en geef er uitleg bij: a. Hoe is de dekolonisatie er gekomen? b. Was er sprake
Nadere informatieStichting Requiem van Theresienstadt: Stemmen van Verzet. Beleidsplan. Amsterdam, september 2014
Stichting Requiem van Theresienstadt: Stemmen van Verzet Beleidsplan Amsterdam, september 2014 1. Het werk dat de stichting doet: De Stichting Requiem van Theresienstadt: Stemmen van Verzet is op 3 juli
Nadere informatieSire, Geachte ministers uit binnen- en buitenland, Heren en dames ambassadeurs, Mevrouw de gouverneur, Mijnheer de burgemeester, Dames en heren,
TOESPRAAK DOOR KRIS PEETERS VLAAMS MINISTER-PRESIDENT EN VLAAMS MINISTER VAN ECONOMIE, BUITENLANDS BELEID, LANDBOUW EN PLATTELANDSBELEID Opening Kazerne Dossin 26 november 2012 Sire, Geachte ministers
Nadere informatieToespraak Gerdi Verbeet. Congres Vergeten slachtoffers tijdens WOII in de GGz De Basis Doorn, 10 juni Geachte aanwezigen,
Toespraak Gerdi Verbeet Congres Vergeten slachtoffers tijdens WOII in de GGz De Basis Doorn, 10 juni 2016 Geachte aanwezigen, Dank voor de uitnodiging om hier te komen spreken in Doorn, dichtbij Den Dolder
Nadere informatieToespraak Gerdi Verbeet. Contactdag Vriendenkring Neuengamme Nunspeet, 29 oktober 2016
Toespraak Gerdi Verbeet Contactdag Vriendenkring Neuengamme Nunspeet, 29 oktober 2016 Gedenk, die deze woorden leest Mijn makkers in de nood, En die hun nastaan 't allermeest, In hunne rampspoed groot,
Nadere informatieDaarachter bevindt zich het monument met het opschrift: Ter nagedachtenis van de in 1940-1945 voor het vaderland gevallenen.
ENKELE BESPIEGELINGEN BIJ HET OORLOGSMONUMENT TE WASSENAAR Op 4 mei vindt in ons land de nationale dodenherdenking plaats: Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we allen burgers en militairen
Nadere informatieWat rest is een foto
Wat rest is een foto Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum, Leeuwarden
Nadere informatieRassenleer. Nog lager stonden volgens hem de zigeuners en vooral de joden. Dat waren geen mensen maar ongedierte, dat uitgeroeid moest worden.
De Holocaust Rassenleer Lang voordat Hitler de leider van Duitsland werd, schreef en vertelde hij over de rassenleer. Dat was een theorie die beweerde dat mensen waren verdeeld in rassen: zwakke, minderwaardige
Nadere informatieGeachte gasten van de herdenkingsplechtigheid, Het is voor mij een grote eer vandaag tijdens deze. herdenkingsplechtigheid het woord te mogen voeren.
Manuscript toespraak 29-04-2013 Mevr. Dr. Eva Högl - lid van de Bondsdag, toespraak t.g.v. de Nederlandse herdenkingsplechtigheid op 4 mei 2013 Geachte heer Snep, Geachte ambassadeur, Geachte gasten van
Nadere informatieOver (je) schaduw heen
Auteur: Gerry Faber (Dalton Lyceum Barendrecht) Over (je) schaduw heen Lessen over burgerschap en holocaust ineen Afgelopen najaar heeft de onderwijscommissie van de Stichting Loods24/Joods kindermonument
Nadere informatieWERKBLAD CARLA VEFFER
WERKBLAD CARLA VEFFER Bron 1. foto Carla met neefje en tante Carla Veffer is geboren op 23 april 1928. De foto is genomen in 1940. Hoe oud is Carla op deze foto? of.. In februari 1943 komt Carla samen
Nadere informatieGelet op de aanvraag van het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij van 15 juni 2005;
1 SCSZ/05/101 ADVIES NR. 05/18 VAN 19 JULI 2005 MET BETREKKING TOT DE MEDEWERKING VAN DE KRUISPUNTBANK VAN DE SOCIALE ZEKERHEID AAN HET ONDERZOEK VAN HET STUDIE- EN DOCUMENTATIECENTRUM OORLOG EN HEDENDAAGSE
Nadere informatieTijdloze mechanismen en de normalisering van ongehoord politiegeweld: Antwerpen in 1942
Tijdloze mechanismen en de normalisering van ongehoord politiegeweld: Antwerpen in 1942 Prof. dr. Herman Van Goethem Gewoon hoogleraar Universiteit Antwerpen Conservator Kazerne Dossin - Memoriaal, Museum
Nadere informatieDe patriotten hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 September 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61319 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieDodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2017
Dodenherdenking Beuningen, 4 mei 2017 Zolang de mens bestaat, staat hij zijn naaste ook naar het leven. Het is een vreemde soort paradox: de ene mens kan niet leven zonder de ander terwijl diezelfde mens
Nadere informatieBeeldverslag van een Haagse wijk
Beeldverslag van een Haagse wijk In deze opdracht maken de leerlingen een beeldverslag van een Haagse wijk of een deel daaruit over de situatie in de periode van rond en tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Nadere informatieMens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst)
Mens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst) Kerndoelen 36. De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een
Nadere informatieVoorbeelden van draaiboeken
Praktische tips 2 Voorbeelden van draaiboeken 3 Voorbeeld uitnodiging herdenking 4 Voorbeeld uitnodiging overdracht 5 Voorbeeld welkomstwoord 5 Voorbeeld slotwoord 6 Gedichten Voorbeelden van draaiboeken
Nadere informatieIn het spoor van de Shoah
In het spoor van de Shoah Verslag van een beklijvende herinneringsreis - Belzec - Studiereis Stichting Auschwitz - Auschwitz in Gedachtenis vzw - editie 2015 Verslag door Simon Schepers (Bijzonder Comité
Nadere informatieProjectoproep / Commemoraties 1914-18
1. Algemene Informatie 1.1 Context Herdenkingsplechtigheden Eerste Wereldoorlog (1914-18) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest maakt zich op voor de herdenking van honderd
Nadere informatieAfrika weer vrij. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Hoor 10 June 2013 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/45050 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieLesopzet bij de film: Versie 3.0
Lesopzet bij de film: Zwartboek Versie 3.0 HAVO/VWO (onderbouw) Onderwerp: verzet & verraad (of 'collaboratie en verzet') Beginsituatie De leerlingen kunnen de Tweede Wereldoorlog en de bezetting van Nederland
Nadere informatieOnthullingen van Kennis
Onthullingen van Kennis Caleidoscoop van Kennis Facetten verschuiven door tijd Vorm en structuur doemen op Gestalte gegeven door Kennis Patronen behouden het ritme De potentie van het punt Hoofdstuk 2
Nadere informatieAbdelkrim, parcours van een vrijheidsstrijder
Abdelkrim, parcours van een vrijheidsstrijder Eerste druk, augustus 2012 2012 Ali Idrissi Vertaald door: Mustafa Aarab Correcties: Haala Aarab Foto s: privécollectie Aischa Abdelkrim Alkhattabi isbn: 978-90-484-2550-1
Nadere informatiegebruik van Creative Commons licenties in interne projecten
c gebruik van Creative Commons licenties in interne projecten c C hoofdlijnen van het auteursrecht C het creative commons licentie model C voorwaarde voor het gebruik van cc licenties binnen waag society
Nadere informatieOver de Maas. Het oorlogsverhaal van de 15-jarige Harrie Bloemen. Harrie Bloemen
Voor Fritz - 1 - - 2 - Over de Maas Het oorlogsverhaal van de 15-jarige Harrie Bloemen Harrie Bloemen - 3 - - 4 - Harrie bij de resten van een ontplofte nevelwerper raket, lente 1946 in de achtertuin -
Nadere informatieDames en heren, 1 Gevonden via Google, transcript van grammofoonplaat, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.
Toespraak van commissaris van de koning Max van den Berg, uitreiken eerste exemplaar Het communistische verzet in Groningen, Groningen (A-Kerk), 5 maart 2014 Dames en heren, Fascisme is oorlog. Overweldiging
Nadere informatieOnder de Hoge Bescherming van ZM de Koning. De Trein der naar Auschwitz - Birkenau Mei 2012
Onder de Hoge Bescherming van ZM de Koning De Trein der 1000 naar Auschwitz - Birkenau Mei 2012 1. Inleiding: In 1995 organiseerden de stad Namen en de Auschwitz Stichting een groot herinneringsproject:
Nadere informatieWERKBLAD LOTTY VEFFER
WERKBLAD LOTTY VEFFER Zoek aanvullende informatie op internet: www.joodsmonument.nl en www.joodsekindereninkampvught.nl Bron 1. foto Lotty Lotty Veffer is geboren op 10 juli 1921. Deze foto komt uit 1940.
Nadere informatieJ A N U A R I
A L G E M E E N De is ontwikkeld om tussendoor of als start van een les uit te voeren. Het is een korte opdracht waarbij leerlingen en wellicht ook uzelf worden geïnspireerd om met (een onderdeel van de)
Nadere informatieEen blijvende herinnering. Beleidsplan Stichting Russisch Ereveld
Een blijvende herinnering Beleidsplan Stichting Russisch Ereveld 2016-2020 Datum: 23 september 2016 Introductie In 2012 publiceerde de Stichting Russisch Ereveld het beleidsplan 'Niet langer vergeten'
Nadere informatieIn de stilte van ons herdenken, sprak de herinnering.
Toespraak burgemeester K. Tigelaar ter gelegenheid van de dodenherdenking op vrijdag 4 mei 2012 Dames en heren, jongens en meisjes, In de stilte van ons herdenken, sprak de herinnering. Herinneringen aan
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Joden vervolging in de 2e WO
Werkstuk Geschiedenis Joden vervolging in de 2e WO Werkstuk door een scholier 1359 woorden 21 februari 2004 6,1 464 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud Inleiding Wat is jodenvervolging? Verplichte
Nadere informatieRechtenvrije muziek. Bestaat niet. De maker van de muziek heeft de morele rechten hiervan.
Rechtenvrije muziek Bestaat niet De maker van de muziek heeft de morele rechten hiervan. De maker van de muziek heeft de morele rechten hiervan. De maker van muziek is vrij te doen wat hij wilt met zijn
Nadere informatieWERKBLAD JUDITH WURMS
WERKBLAD JUDITH WURMS Zoek aanvullende informatie op internet: www.joodsmonument.nl en www.joodsekindereninkampvught.nl Bron 1. foto Judith Judith Wurms is geboren op 23 juli 1932. Op deze foto is ze 9
Nadere informatieExcellentie, geachte heer Snep, burgemeester Laesicke, professor Morsch, beste Nederlandse vrienden, geachte dames en heren,
Toespraak van Bondsminister dr. Barbara Hendricks ter gelegenheid van de bijeenkomst op de Nederlandse nationale dag van de Dodenherdenking op 4 mei 2015 in de Gedenkstätte Sachsenhausen Excellentie, geachte
Nadere informatieHet is met veel emotie dat ik u welkom heet in de Belgische Senaat.
1 Toespraak van de heer Armand De Decker, Voorzitter van de Senaat, naar aanleiding van het bezoek van de heer Mahmoud Abbas, President van de Palestijnse Autoriteit 23 februari 2010 Excellenties, Beste
Nadere informatieToespraak van burgemeester W.M. de Jong tijdens de dodenherdenking op 4 mei 2019 te Houten
Toespraak van burgemeester W.M. de Jong tijdens de dodenherdenking op 4 mei 2019 te Houten Zojuist waren we twee minuten stil. Dat doen we om de slachtoffers te herdenken van de Tweede Wereldoorlog die
Nadere informatieDodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015
Dodenherdenking Beuningen, 4 mei 2015 Voor het eerst in mijn leven bezocht ik twee weken geleden Auschwitz en Birkenau. Twee plekken in het zuiden van Polen waar de inktzwarte geschiedenis van Europa je
Nadere informatiedocentenhandleiding Ellis & Bernie docentenhandleiding - 3/2/2016
1 docentenhandleiding Ellis & Bernie is gebaseerd op een waargebeurd verhaal over twee joodse jongeren in de Tweede Wereldoorlog. Een project voor VMBO scholen over discriminatie en vervolging. INHOUD
Nadere informatie2015, Paula Sémer, Diane Broeckhoven & Uitgeverij Vrijdag Jodenstraat 16, 2000 Antwerpen
p.s. 2015, Paula Sémer, Diane Broeckhoven & Uitgeverij Vrijdag Jodenstraat 16, 2000 Antwerpen www.uitgeverijvrijdag.be Boekverzorging: Mulder-van Meurs Auteursfoto s: eigen collectie auteur nur 680, isbn
Nadere informatieLitLab Leesclub. De mensengenezer van Koen Peeters. Leesclub 6: Congo. Spelregels
LitLab Leesclub Leesclub 6: Congo De mensengenezer van Koen Peeters Spelregels In deze leesclub discussieer je met een groepje van 4 tot 6 lezers over De mensengenezer van Koen Peetersk. Je doet dat aan
Nadere informatieWERKBLAD JUDITH WURMS
WERKBLAD JUDITH WURMS Bron 1. foto Judith Judith Wurms is geboren op 23 juli 1932. Op deze foto is ze 9 of 10 jaar oud. Bestudeer de foto. Bij welke gelegenheid is deze genomen? Bron 2. foto moeder Op
Nadere informatieTOESPRAAK. Dodenherdenking Hoeksche Waard
TOESPRAAK Dodenherdenking Hoeksche Waard College van burgemeester en wethouders en raadsleden 4 mei 2019 Dames en heren, jongens en meisjes, Elk jaar, op de avond van 4 mei, herdenken wij onze oorlogsslachtoffers.
Nadere informatieMotiveren om te leren
Motiveren om te leren Een succesvol opleidingsbeleid is afhankelijk van verschillende factoren. De keuze van een goede opleidingsaanbieder speelt een rol, net zoals een grondige behoeftedetectie en de
Nadere informatieToespraak Staatssecretaris de Vries t.b.v. Nationale Herdenkink bij Nationaal Indië-monument , zaterdag 6 september 2008
Toespraak Staatssecretaris de Vries t.b.v. Nationale Herdenkink bij Nationaal Indië-monument 1945 1962, zaterdag 6 september 2008 Geachte veteranen, excellenties, dames en heren, Elke dag schreef ik een
Nadere informatieTOESPRAAK GEHOUDEN DOOR DE HEER PAUL BREYNE, GOUVERNEUR VAN WEST-VLAANDEREN, TER GELEGENHEID VAN HET KONINGSFEEST Brugge, 15 november 2007
TOESPRAAK GEHOUDEN DOOR DE HEER PAUL BREYNE, GOUVERNEUR VAN WEST-VLAANDEREN, TER GELEGENHEID VAN HET KONINGSFEEST Brugge, 15 november 2007 Dames en heren, Mag ik u allen, mede in naam van provinciecommandant
Nadere informatieWaar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?
Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.
Nadere informatieMULTIPERSPECTIVITEIT EN ERFGOEDEDUCATIE
MULTIPERSPECTIVITEIT EN ERFGOEDEDUCATIE Carla van Boxtel Meerstemmig erfgoed - 8 juni 2016 Genk MULTIPERSPECTIVITEIT Vormen van multiperspectiviteit Het belang van multiperspectiviteit Didactiek PERSPECTIEVEN
Nadere informatieAl 65 jaar leven we in een vrij land. Dat vierden we op 7 en 8 mei Op 7 mei was er de traditionele bloemenhulde aan het Monument van de
8 MEI NIEUWSBRIEF PERIODIEK - VERSCHIJNT DRIEMAANDELIJKS Ledentijdschrift van het 8 Mei Comité regio Mechelen Voorzitter en verantwoordelijke uitgever : Mario Van Essche Contactadres : Jef Van Iseghem
Nadere informatieArchiefinstellingen aan het woord: Van Nelle s vormgevingsarchief
Archiefinstellingen aan het woord: Van Nelle s vormgevingsarchief Jantje Steenhuis, voorzitter BRAIN (Branchevereniging Archiefinstellingen Nederland) en directeur Gemeentearchief Rotterdam Die plaat voor
Nadere informatieSoorten bronnen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/62210
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 25 June 2015 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62210 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieHERDENKEN RIJSSEN-HOLTEN HERDENKEN RIJSSEN-HOLTEN HERDENKEN RIJSSEN-HOLTEN HERDENKEN RIJSSEN-HOL
HERDENKEN RIJSSEN-HOLTEN HERDENKEN RIJSSEN-HOLTEN HERDENKEN RIJSSEN-HOLTEN HERDENKEN RIJSSEN-HOL Herdenken (geschikt voor de groepen 7 en 8) We vinden het heel belangrijk om te herdenken. Maar wat betekent
Nadere informatieHet Duitse oorlogsverleden:
Het Duitse oorlogsverleden: feiten, motieven, oorzaken en identiteiten Docent: Jelle de Bont H. Oosterhuis 444049 Postvak 54 Onderwijsgroep 16 5 maart 2008 Practicum CW 1D, opdracht 2 Aantal woorden 1704
Nadere informatieImpressie of verwerking van een gebeurtenis
Impressie of verwerking van een gebeurtenis In deze opdracht maken de leerlingen een impressie van een gebeurtenis uit de Tweede Wereldoorlog. Zij besteden in ieder geval aandacht besteden aan: de periode
Nadere informatieNatalia Tsvetkova. Samenvatting
Natalia Tsvetkova De hervorming van Duitse universiteiten tijdens de Koude Oorlog: De mislukking van het culturele imperialisme van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie Samenvatting Mijn onderzoek reconstrueert
Nadere informatieSoorten bronnen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 03 October 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62210 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Tweede Wereldoorlog
Werkstuk Geschiedenis Tweede Wereldoorlog Werkstuk door een scholier 1663 woorden 7 juni 2004 6,3 124 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud Inleiding Hoofdstuk 1: Spanning voor de oorlog Hoofdstuk 2:
Nadere informatieEen Anne Frank Boom aan het Schweitzerplein in Gouda
Gouda, 7 februari 2014 Een Anne Frank Boom aan het Schweitzerplein in Gouda " Op 26 maart a.s. zal burgemeester Milo Schoenmaker de Anne Frank Boom in Gouda onthullen. De witte paardenkastanje, een zaailing
Nadere informatieDe tijd van: Wereldoorlogen
De tijd van: Wereldoorlogen WoI Interbellum WoII Wereldoorlog I Casus Belli (Latijn, de oorzaak van de oorlog) Wereldoorlog I Tweefronten oorlog: Oostfront/Westfront Tannenberg 1914: Bewegingsoorlog: Verdun
Nadere informatieHitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?
Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke
Nadere informatieIn het thema 'de eerste leermeester' wil ik iets meer vertellen over mijn achtergrond, mijn weg in verkoop en verkoop management en de stelling dat u
Woord Vooraf Toen ik in 2016 mijn consultancy-bedrijf Inventi verkocht, besloot ik, na dertig jaar consulting in verkoop en verkoopmanagement, een sabbatperiode in te lassen. Niet dat ik afscheid wilde
Nadere informatieDe Tweede Wereldoorlog herdacht. Een vergelijking tussen Nederland en Duitsland
De Tweede Wereldoorlog herdacht Een vergelijking tussen Nederland en Duitsland Nationale herdenking in Nederland Hebben we in Nederland de oorlog altijd zo herdacht? - een kleine herdenkingsgeschiedenis
Nadere informatieInterview over de geschiedenis van Joodse Hagenaars
Interview over de geschiedenis van Joodse Hagenaars In deze opdracht maak je een interview met een of meer personen over de Joodse bevolkingsgroep in Den Haag tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je moet in
Nadere informatieOORLOG IN OVERIJSSEL 2015
OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 Opdrachten bij de film Naam Groep.. BEZETTING duur: ca. 15 minuten In de film zie je beelden van Hitler. Wie was hij? In welk jaar kwam Hitler aan de macht en welke plannen had
Nadere informatieLitLab Leesclub. En we noemen hem van Marjolijn van Heemstra. Leesclub 4: Helden. Spelregels
LitLab Leesclub Leesclub 4: Helden En we noemen hem van Marjolijn van Heemstra Spelregels In deze leesclub discussieer je met een groepje van 4 tot 6 lezers over En we noemen hem van Marjolijn van Heemstra.
Nadere informatiePinksterbloem 42, 9411 CH Beilen girorekening: 1342977 KvK Meppel nr. 04043866 tel. 0593-541848 of 06-50805953 fax: 0593-541849
Uitgeverij Drenthe Gespecialiseerd in het uitgeven van historische en genealogische tijdschriften, boeken en jubileumuitgaven. Pinksterbloem 42, 9411 CH Beilen girorekening: 1342977 KvK Meppel nr. 04043866
Nadere informatieLESPAKKET V-BOMMEN OP ANTWERPEN
@ LESPAKKET V-BOMMEN OP ANTWERPEN pagina 2 en 3! inleiding V-BOMMEN OP ANTWERPEN Voor het maken van deze opdrachten moet je eerst het stripboek V-Bommen op Antwerpen hebben gelezen. De Duitsers ontwikkelden
Nadere informatieWERKBLAD ERNST VERDUIN
WERKBLAD ERNST VERDUIN Bron 1. foto Ernst Ernst Verduin is geboren op 22 juni 1927. Deze schoolfoto komt uit 1940. Hoe oud is hij op deze foto? Op 17 januari 1943 komt hij samen met zijn vader, moeder
Nadere informatieReproductierechten. Publicatierechten
Rechtenvrije muziek Reproductierechten Reproductierechten Publicatierechten SABAM Reproductierechten Publicatierechten SABAM Beschermt de rechten van haar leden SABAM Beschermt de rechten van haar leden
Nadere informatieIn het spoor van de Shoah
In het spoor van de Shoah Verslag van een beklijvende herinneringsreis - Majdanek - Studiereis Stichting Auschwitz - Auschwitz in Gedachtenis vzw - editie 2015 Verslag door Simon Schepers (Bijzonder Comité
Nadere informatieWaarom, is dan de vraag, is het dat wel waard???? Het is 9 mei 1940, de oostflank van Europa staat in brand.
St Jozefkapel, 19 maart 2017 Beste mensen, Ik vind het heel erg fijn dat ik vandaag samen met jullie naar deze bijzondere plek mocht lopen. Als 3 jarige nam mijn vader me mee als hij hielp om deze plaats
Nadere informatie