Het stemaandeel van de Vlaamse politieke partijen

Transcriptie

1 Het stemaandeel van de Vlaamse politieke partijen Een analyse op basis van het postelectorale verkiezingsonderzoek 27 Marc Swyngedouw Onderzoeksverslag Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CeSO) Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek (ISPO) - K.U.Leuven CeSO/ISPO/28-7

2 Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CeSO) Parkstraat 45 bus 361 B 3 Leuven All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the author Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. D/28/1192/5

3 HET STEMAANDEEL VAN DE VLAAMSE POLITIEKE PARTIJEN DE VERSCHUIVINGEN IN DE VLAAMSE ELECTORATEN HET AANDEEL VAN ELKE PARTIJ BINNEN DE KARTELS DE STEMPLICHT AFGESCHAFT EEN ANALYSE OP BASIS VAN HET POSTELECTORALE VERKIEZINGSONDERZOEK 27 Marc Swyngedouw Centrum voor Sociologisch Onderzoek Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek Parkstraat 45 bus Leuven Belgium Tel: Fax: Marc.Swyngedouw@soc.kuleuven.be IPSoM - H.U.Brussel

4 Samenvatting 1 Inleiding 2 Data en methodologie 3 De schatting van de verschuivingen Trouwe en vlottende kiezers 3.2 De nieuwe kiezer 3.3 De verschuivingen in de electoraten tussen 23 en 27 4 Wie stemde voor wie in de kartels? 5 Invloed van afschaffing stemplicht Besluit Bijlage 1 Bibliografie 1

5 SAMENVATTING - 28,5% van de Vlaamse kiezers veranderde van partij tussen 23 en De nieuwe cohorte kiezers van 27 stemt uitgesproken (economisch) conservatief, etnocentristisch en/of populistisch. Eén derde (33,4%) stemt Vlaams Blok; 57,5% stemt economisch liberaal (VLD, LDD en Vlaams Belang). 47,6% stemt populistisch (LDD en Vlaams Belang). Slechts 11,5% van hen stemt nog centrumlinks (Sp.a-Spirit en Groen!) - Sp.a-Spirit en Groen! blijven als communicerende (electorale) vaten functioneren. Groen! wint zowat 93. stemmen terug van Sp.a-Spirit, maar verliest er om en bij de 25.. Een nettowinst van Groen! bedraagt 68. kiezers. - N-VA slaagde er niet in om kiezers van het Vlaams Belang los te weken en richting kartel met CD&V te leiden. LDD is de partij die de winst van Vlaams Belang sterk tempert (- 69. kiezers). - Lijst Dedecker haalt zijn winst bij Vlaams Belang (69. kiezers) en bij de voormalige regeringspartijen VLD en Sp.a-Spirit (telkens om en bij de 63. kiezers) - N-VA was in 27 op zichzelf goed voor 6,9% van de kiezers van het kartel CD&V/N-VA. Dit vertegenwoordigt 2% van het Vlaamse electoraat. Het zuivere aandeel van Spirit in het kartel Sp.a-Spirit is gereduceerd tot nog geen half procent van het Vlaamse electoraat. - 3% van het Vlaamse electoraat geeft aan nooit meer te zullen gaan stemmen voor de federale verkiezingen indien de stemplicht afgeschaft zou worden. 57% zou altijd of meestal gaan stemmen. - Vlaams Blok en Lijst Dedecker zouden de slachtoffers geweest zijn indien de verkiezingen 27 zonder stemplicht zouden doorgegaan zijn. LDD zou een verlies van 2 tot 3% van zijn electoraat kennen en in geheel Vlaanderen onder de 5% grens duiken. Vlaams Belang zou een kleine 12% van zijn electoraat inleveren. CD&V/N- VA, Open VLD en Sp.a-Spirit zouden een groei van om en bij de 1% gekend hebben. Groen! zou vermoedelijk met ruwweg een derde gegroeid zijn en het meeste voordeel halen uit de afschaffing van de stemplicht. 1 INLEIDING In dit rapport onderzoeken we eerst en vooral welke bewegingen zich in het electoraat hebben voorgedaan tussen de federale verkiezingen 23 en 27. De resultaten die wij bekomen zijn in vele gevallen sterk verschillend van de resultaten verkregen op basis van marktonderzoek uitgevoerd tijdens de grote vakantie volgend op de verkiezingen en die in Knack (2/1/28) gepubliceerd werden. 2

6 Om verschuivingen te bestuderen is na een longitudinaal panel onderzoek niets beter dan een exit-poll bevraging. Aangezien we werken met een postelectorale enquête, denken we dat de werkelijke verschuivingen groter zijn dan diegene die we hier rapporteren. Uit onze ervaring met de vroegere, voor rekening van de VRT uitgevoerde exit-polls, weten we dat kiezers die een tijd na de verkiezingen bevraagd worden de neiging hebben hun veranderd kiesgedrag te rapporteren als een continuering. Het vroegere gedrag wordt aangepast aan het huidige (stem)gedrag. Een tweede element dat we in dit rapport willen belichten, is het belang van de respectievelijke partners, in de twee kartels die deelnamen aan deze verkiezingen in Vlaanderen. Wat was het aandeel van N-VA en wat was het aandeel van Spirit in hun respectievelijke kartels? Een derde en laatste aspect dat we bestuderen in dit rapport is het mogelijke effect van het afschaffen van de stemplicht. Wat zou 27 te zien gegeven hebben als de kiezer niet verplicht was geweest om zich naar het stemhokje te begeven? 2 DATA EN METHODOLOGIE Als je een postelectoraal onderzoek wil opzetten dat representatief is voor het Vlaamse electoraat waar de stemplicht nog in zeer sterke mate nageleefd wordt is het onmogelijk om te starten met een enquête de dag volgend op de verkiezingen (11 juni 27). Vanaf midden juni start het vakantieseizoen voor diegenen die niet gebonden zijn aan de schoolvakanties en veertien dagen later begint de schoolvakantie, dadelijk gevolgd door het bouwverlof. De Vlamingen trekken massaal op vakantie in binnenen buitenland. Zo waren naar schatting in de zomer van 26, 3,3 miljoen Vlamingen (inclusief kinderen) voor minimaal 4 opeenvolgende nachten op vakantie tijdens de maanden juli en augustus (WES, 27). Zelfs zonder traditionele nonresponsproblemen is er een belangrijke niet-dekking van de populatie. Zij die niet thuis verblijven hebben minder kans om te participeren aan het onderzoek en bijgevolg is de kans op een ernstige vertekening van de bekomen schattingen uitermate hoog. De bevolkingsgroep die niet op vakantie (kan) gaan vormt sociaal-economisch en cultureel een bijzonder segment van de Vlaamse bevolking. Karakteristieken die ook samenhangen met politieke opvattingen en met stemgedrag. Het ISPO-K.U.Leuven stelde het veldwerk voor het verkiezingsonderzoek dan ook uit tot na de zomervakantie. In de periode 28 september januari 28 werden er 1.84 Vlaamse kiezers bevraagd. De respondenten werden via een tweetrapsteekproef (gemeente respondent) toevallig gekozen uit de Vlaamse volwassen bevolking. De bevraging gebeurde bij de kiezers thuis door middel van een face-to-face-interview van om en bij de 65 minuten, uitgevoerd via een Computer Aided Personal Interviewing (CAPI) protocol. Na afloop van de mondelinge bevraging werd de respondenten een schriftelijke, zelf in te vullen vragenlijst overhandigd, die ze na invulling dienden terug te sturen naar het ISPO-K.U.Leuven. 3

7 Potentiële respondenten die ziek of dement waren, die geen Nederlands kenden, die niet stemgerechtigd waren, op onbestaande adressen woonden, die overleden waren niet meegerekend en de computersysteemfouten terzijde latend, kan de response rate of het medewerkingniveau geschat worden op 61%. Nochtans zijn er vertekeningen in de bekomen data. Tabel 1 geeft het overzicht van de bekomen verdeling naar stemgedrag. Tabel 1: Verdeling van het stemgedrag (Vlaanderen) Steekproefverdeling Populatie verdeling Ongewogen Gewogen met w_agev Frequentie Procent Frequentie Procent Procent CD&V/N.VA , ,8 28,4 Open VLD , ,3 18,2 Sp.a-Spirit , ,7 15,8 Vlaams Belang , ,6 18,4 Groen! 67 6,2 62 5,8 6,1 Lijst Dedecker 41 3,8 59 5,5 6,2 Blanco/ongeldig 39 3,6 46 4,3 4,9 Totaal 1. 92, ,9 Andere 18 1,7 21 1,9 2 Niet gestemd 25 2,3 25 2,3 / Weet niet 21 1,9 21 1,9 / Geen antwoord 2 1,8 2 1,9 / Totaal , 1, 1, Uit tabel 1 blijkt dat er in de steekproef een sterke oververtegenwoordiging voorkomt van de CD&V/N-VA-kiezers en een lichtere oververtegenwoordiging van de Sp.a- Spirit-kiezers. Daartegenover staat een sterke ondervertegenwoordiging van het Vlaams Belang en de Lijst Dedecker en een lichte ondervertegenwoordiging van Open VLD. Om in de mate van het mogelijke hieraan te verhelpen werd een weging doorgevoerd op basis van leeftijd, geslacht, opleiding en stemgedrag. De weegcoëfficiënten werden geschat via een Iterative Proportional Fitting procedure (Rink, Swyngedouw, 28). Rekening houdende met de stemmen voor Franstalige partijen, de item-non-respons en de niet-stemmers binnen de steekproef, bekomen we een statistisch correcte verdeling over de verschillende partijen (voor de Vlaamse kiezers). Een tweede weegcoëfficiënt werd aangemaakt op basis van leeftijd, geslacht en opleiding met weglating van stemgedrag. Dit is noodzakelijk voor bepaalde analyses waar het niet wenselijk is te wegen naar stemgedrag. In wat volgt zal steeds aangegeven worden welke weging gebruikt werd. 4

8 Omwille van de politieke relevantie zullen we in wat volgt Groen! (n=67), LDD (n = 41) en de nieuwe kiezers (N = 64) toch afzonderlijk analyseren. De lezer is bij deze wel gewaarschuwd dat de gegevens hier gebaseerd zijn op een klein aantal respondenten weliswaar toevallig geselecteerd maar omwille van de omvang niet zeer betrouwbaar (grote steekproeffluctuaties). 3 DE SCHATTING VAN DE VERSCHUIVINGEN We schatten de verschuivingen tussen 23 en 27 aan de hand van een zogenaamd latente klassen mover-stayermodel (Swyngedouw, 1987 & 1989). Uitgangspunt is dat er twee soorten kiezers zijn: (1) zij die ongeacht de verkiezingen trouw blijven aan de partij waarvoor ze in het verleden gekozen hebben, de trouwe kiezer en (2) de kiezer die van partijvoorkeur verandert, maar de keuze voor de nieuwe partij is onafhankelijk van zijn voorgaande keuze. Met andere woorden, er is geen systematiek te vinden in het overgaan van de vorige keuze naar een nieuwe keuze. Meestal past dit model niet en dienen een aantal klassen toegevoegd te worden om systematische veranderingen toe te laten. Ook in deze analyse is dit noodzakelijk. Vier dergelijke klassen werden toegevoegd waarbij telkens de verschuivingen systematisch groter waren dan verwacht. Het gaat meer bepaald om de volgende overgangen: CD&V/N-VA Groen!: 44. kiezers; Sp.a-Spirit Groen!: 93. kiezers; Groen! Sp.a-Spirit: 25. kiezers en Vlaams Belang LDD: 69. kiezers. Omwille van de kleine aantallen N-VA-kiezers (in 23) in de steekproef werd er voor geopteerd om ook voor 23 de N-VA samen te brengen met zijn kartelpartner in 27, de CD&V. De totale steekproefomvang waarop deze analyse gebaseerd is bedraagt 991 eenheden en de data werden gewogen naar leeftijd, geslacht en onderwijsniveau bij aanvang van de analyses. De resultaten van de latente klassen mover-stayermodel werden vervolgens via een Iteratieve Proportionele Weging gecombineerd met de werkelijke verkiezingsuitslagen (inclusief blanco/ongeldig en de nieuwe cohorte kiezers in 27). Tabel 1 geeft het resultaat van deze analyseoefening weer. 5

9 Tabel 2: Geschatte verschuivingen Kamer van Volksvertegenwoordigers onder mover-stayermodel (1). Afgerond op 1. eenheden. (rijpercentages (2)) 27 CD&V/N-VA Open VLD Sp.a- Spirit Vlaams Belang Groen! LDD Andere/ Blanco/Ongeldig 23 CD&V/N-VA * ,3 1,68 1,31 2,5 4,13 2,43 1,37 VLD ,54 68,77 3,44 5,47 1,77 6,46 3,54 Sp.a-Spirit * ,44 4,43 6,15 5,39 9,65 6,42 3,52 Vlaams Belang * 9. 3,74 1,6 1,22 82,18,64 9,38 1,24 Agalev * ,39 3,57 15,51 4,37 6,32 4,99 2,84 Andere/ Blanco/Ongeldig ,32 3,96 3,4 4,8 1,58 5,75 71,55 Nieuw 23,24 9,86 7,62 33,42 3,89 14,18 7,8 * Verschuivingen groter dan onder onafhankelijkheid verwacht wordt. (1) Log Likelihood Chi-Square: 21.1 df: 25 P: (2) CD&V/N-VA verliest 44. kiezers aan Groen! of 4,13% van haar electoraat van ,3% van de kiezers die in 23 CD&V of N-VA hadden gestemd, stemden ook in 27 voor het kartel CD&V/N-VA 3.1 Trouwe en vlottende kiezers We schatten het aantal kiezers dat van partij veranderde tussen 23 en 27 op 28,5% van het Vlaamse electoraat. 71,5% van de Vlaamse kiezers bleef bij zijn/haar partijkeuze van 23. Tabel 3: Procent trouwe kiezers per partij in 27 (ten opzichte van stemgedrag 23) CD&V/N-VA Open VLD Sp.a-Spirit Vlaams Belang Groen! Andere/ Blanco/Ongeldig 87, 68,8 6,2 82,2 6,3 71,6 Slechts twee partijen houden meer dan 8% van hun kiezers van 23. CD&V/N-VA behield 87% van hen en Vlaams Belang 82%. CD&V kruipt hiermee uit het dal dat het kende tussen de verkiezingen (73%) en (79%). Vlaams Belang blijkt sinds de verkiezingen steeds op het hoge niveau van trouwe kiezers 6

10 van om en bij de 8% te kunnen blijven rekenen. Open VLD komt op een dieptepunt terecht sinds Tot en met 23 kon het eveneens rekenen op om en bij de 8% trouwe kiezers, nu slechts 69%. De Sp.a-kiezer is steeds beweeglijker geweest. Waar de partij in de periode nog net onder de 8% trouwe kiezers scoorde is dit stelselmatig laag gebleven sindsdien: in de periode : 67% trouwe kiezers, in de periode : 73% trouwe kiezers en nu (23 27) historisch laag op 6% trouwe kiezers. Groen! ten slotte heeft nooit op een trouw electoraat kunnen rekenen. Om en bij de 6% is een normale score ( : 57%, : 65%) met een absoluut dieptepunt tussen met een electoraat dat maar voor 28% trouw bleef. Nu kruipt Groen! terug naar zijn normaal niveau met 6% (Goeminne & Swyngedouw, 27; Swyngedouw & Beerten, 1999). 3.2 De nieuwe kiezer We definiëren de nieuwe kiezer als deze kiezer die omwille van zijn leeftijd voor de eerste maal deelneemt aan de federale verkiezingen. Grafiek 1: Verdeling nieuwe kiezers (procentueel aandeel) Kamer 27 KAMER 27 Verdeling nieuwe kiezer percentages 33,4 3 23,2 2 14,2 1 9,9 7,6 3,9 7,8 CD&V- NVA VLD SP.a- SPIRIT VLBL Groen! LDD And/B/O M. Swyngedouw, ISPO-K.U.Leuven De nieuwe cohorte kiezers van 27 (18 21 jaar) vertoont een uitermate uitgesproken rechts stemgedrag. De centrumlinkse partijen Sp.a-Spirit en Groen! samen zijn nog slechts goed voor 11,5% van dit electoraat. De partijen die als economisch liberaal bestempeld kunnen worden (los van alle andere verschillen tussen deze partijen) Open VLD, LDD en Vlaams Belang zijn goed voor een meerderheid van 57,5%. Het etnocentristische Vlaams Belang trekt grofweg één derde van de nieuwe kiezers aan. 7

11 De twee als populistisch geduide partijen LDD en Vlaams Belang zijn goed voor 47,6% van nieuwe kiezers. Hoewel de nieuwe kiezers clusteren op twee partijen (CD&V/N- VA en Vlaams Belang) is enige voorzichtigheid geboden omwille van de kleine aantallen waarop de analyse is gebaseerd. Simulaties maken duidelijk dat Groen! ergens tussen de 3 en de 6% van de nieuwe kiezers moet verworven hebben en Sp.a- Spirit tussen de 7 en de 1%. Essentieel verandert dit echter niet echt de bekomen resultaten De verschuivingen in de electoraten tussen 23 en 27 Bekijken we de winst en verliesrekening voor elke partij en kartel. Grafiek 2: Verschuivingen Kamer van Volksvertegenwoordigers voor kartel CD&V/N-VA KAMER Verschuivingen CD&V/N-VA VLD Spa/Spirit VLBL Groen! LDD And/B/O winst van... verlies aan... M. Swyngedouw ISPO-K.U.Leuven De winst van het kartel CD&V/N-VA is voornamelijk het gevolg van de winst die ze boekte ten aanzien van Open VLD (netto + 87.) en Sp.a-Spirit (netto + 87.). 1 Wanneer we de leeftijdsgroep jaar bestuderen, zien we dat deze tendens minder uitgesproken wordt maar in essentie blijft bestaan. Uitzonderingen hierop zijn Sp.a-Spirit (19,1%) en LDD (5,8%). Sp.a-Spirit scoort zeer sterk scoort in de leeftijdsgroep jaar, terwijl LDD hier zeer zwak scoort. 8

12 Opvallend (een statistisch significante oververtegenwoordiging) is het relatief grote verlies dat het kartel CD&V/N-VA lijdt aan Groen!. Groen wint maar liefst 44. kiezers van het kartel en verliest er slechts 13. (netto 31.). Aan LDD wordt relatief weinig verloren (26.). Tot slot valt op dat het kartel een relatief grote winst haalt bij de kiezers van de kleine andere partijen en voormalige blancoongeldigkiezers. Grafiek 3: Verschuivingen Kamer van Volksvertegenwoordigers voor Open VLD KAMER Verschuivingen Open VLD CD&V-NVA Spa/Spirit VLBL Groen! LDD And/B/O winst van... verlies aan... M. Swyngedouw, ISPO-K.U.Leuven Het verlies van Open VLD wordt, naast de 87. stemmen die ze netto verliest aan CD&V/N-VA, veroorzaakt door een verlies van een goede 64. stemmen aan LDD en een netto verlies van 42. stemmen aan het Vlaams Belang. Enkel van het kartel Sp.a- Spirit wint de Open VLD een bescheiden 9. kiezers netto. 9

13 Grafiek 4: Verschuivingen Kamer van Volksvertegenwoordigers voor Sp.a- Spirit KAMER Verschuivingen Sp.a-Spirit CD&V-NVA VLD VLBL Groen! LDD And/B/O winst van... verlies aan... M. Swyngedouw, ISPO-K.U.Leuven Naast het verlies van 87. kiezers netto aan CD&V/N-VA zien we het kartel Sp.a- Spirit zowel verliezen aan rechts (62. kiezers aan LDD en netto 43. aan Vlaams Belang) als aan links met netto 68. aan Groen!. De vaststelling dat Sp.a-Spirit en Groen! communicerende vaten vormen in electoraal opzicht wordt ook in deze analyse nogmaals bevestigd. 1

14 Grafiek 5: Verschuivingen Kamer van Volksvertegenwoordigers voor Vlaams Belang KAMER Verschuivingen Vlaams Belang CD&V- NVA VLD SP.a-Spirit Groen! LDD And/B/O winst van... verlies aan... M. Swyngedouw, ISPO-K.U.Leuven De bescheiden winst die het Vlaams Belang haalt in 27 in vergelijking met 23 wordt, naast de reeds aangehaalde zeer hoge score bij de nieuwe kiezer 27, gehaald bij VLD (netto + 42.) en Sp.a-Spirit (netto + 43.). De totale winst wordt echter zeer sterk verkleind door een verlies aan de Lijst Dedecker (LDD) van om en bij de 69. kiezers. Met het kartel CD&V/N-VA wordt een status quo bereikt. Het klopt dus niet zoals gemeenzaam aangenomen dat N-VA er voor gezorgd zou hebben dat een belangrijk gedeelte van de voormalige Vlaams Belang-kiezers richting kartel met CD&V zijn gemarcheerd. 11

15 Grafiek 6: Verschuivingen Kamer van Volksvertegenwoordigers voor Groen! KAMER Verschuivingen Groen! CD&V- NVA VLD SP.a- SPIRIT VLBL LDD And/B/O/ winst van... verlies aan... M. Swyngedouw, ISPO-K.U.Leuven Het is reeds aangehaald geweest dat de overgangen in beide richtingen tussen Sp.a- Spirit en Groen! significant meer voorkomen dan we onder onafhankelijkheid, gegeven de verkiezingsuitslagen, mogen verwachten. De nettowinst van Groen! ten aanzien van Sp.a-Spirit van zowat 68. stemmen is naast de nettowinst t.a.v. CD&V/N-VA van 31. stemmen de belangrijkste verklaring voor de winst van Groen! in 27. Merk op dat Groen! relatief weinig verliest aan LDD. 12

16 Grafiek 7: Verschuivingen Kamer van Volksvertegenwoordigers voor Lijst Dedecker KAMER Verschuivingen LDD CD&V-NVA VLD SP.a- SPIRIT VLBL Groen! And/B/O winst van... verlies aan... M. Swyngedouw, ISPO-K.U.Leuven De voormalige regeringspartijen Open VLD en Sp.a-Spirit zijn naast het Vlaams Belang de grote verliezers aan Lijst Dedecker. Voornamelijk de overgang tussen Vlaams Belang en LDD is belangrijk (statistisch significant oververtegenwoordigd). CD&V/N- VA verliezen in vergelijking met de andere traditionele partijen weinig stemmen aan LDD. 4. WIE STEMDE VOOR WIE IN DE KARTELS? Hoe belangrijk is N-VA electoraal voor het kartel CD&V/N-VA en hoe belangrijk is Spirit electoraal binnen het kartel Sp.a-Spirit? Een graadmeter daartoe is het aandeel van de kiezers dat voor het kartel heeft gestemd, juist omwille van de aanwezigheid van de betreffende kartelpartner (i.c. N-VA of Spirit). We onderscheiden drie soorten kiezers binnen elk van de electoraten: (1) zij die voor CD&V of Sp.a hebben gekozen (de grote broer van het betreffende kartel zeg maar) (2) zij die voor N-VA of Spirit hebben gekozen (zeg maar het kleine zusje van het betreffende kartel) en (3) zij die aangeven geen onderscheid in hun stemgedrag tussen de kartelpartners gemaakt te hebben. Deze laatste groep geeft in ieder geval aan geen probleem te hebben met de grote broer binnen het betreffende kartel. Het is dan ook uiterst onzeker of deze kiezer met de kleine zus van het kartel zou meegaan indien het op een scheiding aan 13

17 zou komen. Dit is zeker zo wanneer het onzeker zou zijn of de kleine zus wel de kiesdrempel zou kunnen halen. Tabel 4: Stemverdeling binnen de lijsten die deelnamen als kartel aan de verkiezingen 27 (gewogen naar leeftijd, geslacht en opleiding) CD&V/N-VA Sp.a-Spirit Stem CD&V 68,3% Stem Sp.a 76,6 Stem N-VA 6,9% Stem Spirit 2,3 Geen onderscheid 24,7% Geen onderscheid 21,5 N-VA is op zichzelf goed voor een kleine 7% van het electoraat van het kartel met CD&V. Zonder rekening te houden met de blanco-ongeldigkiezers stelt dit (29,64 x,69) 2,4% van het Vlaamse electoraat voor. Spirit vertegenwoordigt nog minder binnen het kartel met Sp.a. 2% zegt uitsluitend voor het progressieve kartel gestemd te hebben omwille van Spirit. Dit vertegenwoordigt binnen het Vlaamse electoraat nog geen half procent (16,34 x,23 =,38%). Het loskomen van N-VA van CD&V zal zelfs in de zeer optimistische hypothese voor N-VA dat ze de helft van de kiezers voor zich krijgt die geen onderscheid tussen CD&V en N-VA hebben gemaakt de CD&V vermoedelijk niet onttronen als grootste partij. In die hypothese (N-VA is goed voor 12,3 + 6,9 = 19,2% van de stemmen van het kartel) zal N-VA 5,69% van het Vlaamse electoraat vertegenwoordigen en blijft CD&V nog steeds de grootste formatie met 23,95% van de stemmen. 5. INVLOED VAN AFSCHAFFING STEMPLICHT Bij het opstellen van de regeringsverklaringen komt de wenselijkheid om de stemplicht te behouden of niet, steeds ter sprake. Ondanks het feit dat niet altijd wordt opgetreden tegen het niet gaan stemmen, is het percentage van de kiezers dat opdaagt aan het stemhokje voor de federale verkiezingen, nog steeds uitermate hoog. In de jaren 7 daagde om en bij de 5% niet op aan het stemhokje. Dit groeide tot 6% in de jaren 8 om in de jaren 9 tussen de 7 en de 9% te bedragen (Ackaert & Dewinter, 1996). Dit percentage is sindsdien hetzelfde gebleven, in 27 daagde zo n 8,7% van de kiezers niet op. De afschaffing van de stemplicht zou in ieder geval leiden tot een belangrijke daling in de participatiegraad aan de federale verkiezingen. In de periode bedroeg die in West-Europa gemiddeld 73% bij parlementsverkiezingen (Billiet 22). Het profiel van de kiezers die niet meer participeren kan nog het best omschreven worden minder rijken (less well-to-do) zowel in economisch als cultureel (onderwijs) opzicht. (Ackaert & De Winter, 1996; Lijphart 1997; Hooghe & Pelleriaux, 1997; Billiet 22). 14

18 Om een zicht te krijgen op de potentiële participatiegraad, indien er geen stemplicht zou zijn, vroegen we de ondervraagde kiezers of ze altijd, meestal soms of nooit zouden deelnemen aan de parlementsverkiezingen. We gaven hen expliciet ook de mogelijkheid om aan te geven dat ze het nog niet wisten. Tabel 5: Al dan niet participeren aan de verkiezingen indien er geen stemplicht was (gewogen naar leeftijd, geslacht, opleiding en stemgedrag) Percent Altijd 42,7 Meestal 14,9 Soms 12,3 Nooit 29,3 Weet niet,8 Geen antwoord,1 Totaal 1, Slechts een zeer beperkte groep heeft geen idee van wat zijn/haar gedrag zou zijn in geval van afschaffing van de stemplicht. Zowat 3% zou zeker en vast niet meer komen opdagen. 12% denkt dit maar sporadisch te zullen doen. Een goede 57,5% zegt altijd of meestal te zullen gaan stemmen. Wat zouden nu mogelijke effecten op de verhoudingen tussen de partijen geweest zijn in 27? Hiervoor bekijken we het kiesresultaat indien we achtereenvolgens groepen met verschillende participatie-intenties uit het electoraat wegnemen. Te starten met zij die zeggen nooit te zullen gaan stemmen. LDD vooral, maar ook Vlaams Belang, zijn de partijen die het sterkste zouden lijden onder het afschaffen van de stemplicht in 27. Lijst Dedecker zou vermoedelijk zelfs de magische 5% drempel over geheel Vlaanderen niet meer halen. In het worstcasescenario verliest LDD meer dan één derde van zijn aanhang. Wie van de drie traditionele partijen het meest zou winnen, hangt af van welk scenario zich in de praktijk zou realiseren. Opvallend is dat Sp.a-Spirit zou profiteren van een afschaffing van de stemplicht. Tot nu toe werd aangenomen dat de SP.a omwille van zijn vele laaggeschoolde kiezers bij de verliezers zou horen (zie o.a. Ackaert & De Winter, 1996 en 1991). In het onwaarschijnlijke scenario dat alleen zij gaan stemmen, die zeggen altijd te zullen gaan stemmen, kan Sp.a-Spirit met meer dan een kwart groeien. Een groei met ongeveer de helft daarvan (12,8%) lijkt waarschijnlijker. Groen! zou het meest profiteren van de afschaffing van de kiesplicht. In het beste (onwaarschijnlijke) geval zelfs met meer dan de helft, meer om en bij de 35% lijkt realistischer. Zoals te verwachten verliest de blanco/ongeldig in elk scenario stemaandeel. 15

19 Tabel 6: Simulatie van de verkiezingsuitslag gegeven de verschillen scenario s van participatie aan de verkiezingen indien er geen stemplicht was (gewogen naar leeftijd, geslacht, onderwijsniveau en stemgedrag) in 27 Allen Altijd, meestal & soms Altijd en meestal Altijd % verschil in meest pos. of neg. scenario CD&V/N-VA 27,6 29,4 3,4 29,2 +1,2% Open VLD 18,5 2,1 2,1 2,5 +1,8% Sp.a-Spirit 15,6 17,4 17,6 19,6 +25,6% Vlaams Belang 18,8 16,5 16,6 15,5-17,6% Groen! 6,3 7,6 8,5 9,5 +5,8% Lijst Dedecker 5,7 4,6 3,9 3,6-36,8% Andere/ Blanco/Ongeldig 7,5 4,4 2,9 2,2-7,67% Totaal 1, 1, 1, 1, Weggelaten kiezers geen nooit nooit & soms nooit, soms, meestal Stemplicht ja neen neen neen BESLUIT De bewegingen in het Vlaamse kiezerskorps lijken iets kleiner dan de verschuivingen van om en bij de 1/3 van het electoraat uit het verleden. De aangewende methodologie, het bevragen in een postelectorale survey, lijkt ons hiervoor verantwoordelijk. We vermoeden dat er in werkelijkheid iets grotere verschuivingen hebben plaatsgegrepen. Opvallend is het conservatieve stemgedrag van de nieuwe cohorte kiezers. Dit resultaat vraagt om bevestiging en verder onderzoek. Betreft het hier enkel de nieuwe cohorte of betreft het hier de jongere generatie? Hoe standvastig was dit kiesgedrag? Was het daar ook in 24? Zonder de reeds in de samenvatting aangehaalde resultaten hier allemaal te willen herhalen is het toch opvallend dat in 27 vooral Vlaams Belang en Lijst Dedecker het slachtoffer zouden zijn van de afschaffing van de stemplicht. De andere partijen, inclusief de Sp.a-Spirit zouden er van geprofiteerd hebben. Dit staat in duidelijk contrast met vroegere studies. De vraag is natuurlijk waar de laaggeschoolde minder begoede kiezer zich bevindt. Het verlies van Sp.a-Spirit in dit segment van de kiezers zou wel eens de verklaring voor dit opvallend resultaat kunnen zijn. Ons toekomstig rapport over de sociaaldemografische samenstelling van de electoraten kan hier licht op laten schijnen. 16

20 BIJLAGE 1 Tabel 7: Hoe zijn de electoraten van de verschillend politieke partijen samengesteld naar stemgedrag 23 (kolompercentages)* 27 CD&V/N-VA Open VLD Sp.a- Spirit Vlaams Belang Groen! LDD Andere/ Blanco/Ongeldig 23 CD&V/N-VA 74,8 2,26 2,3 2,72 16,48 9,61 3,83 VLD 8,49 86,64 5, 6,82 6,64 23,91 9,26 Sp.a-Spirit 8,18 5,42 84,99 6,52 35,1 23,11 8,94 Vlaams Belang 2,22 1,49 1,31 75,54 1,76 25,64 2,39 Agalev 1,8,72 3,59,87 35,93 2,94 1,18 Andere/ Blanco/Ongeldig 2,88 1,92 1,7 2,3 2,26 8,18 71,82 Nieuw 2,35 1,56 1,39 5,24 1,83 6,6 2, *Voorbeeld: 74,8% van het CD&V/N-VA electoraat 27 stemde in 23 CD&V of N-VA; 8,49% van de kiezers van CD&V/N-VA 27 stemden in 23 VLD. Vet: belangrijkste groepen overgekomen kiezers in proportie van het electoraat. Voorbeeld: het electoraat van Groen! bestaat uit 16,5% voormalige CD&V/N-VA-kiezers en voor 35,1% uit voormalige Sp.a-Spirit-kiezers. BIBLIOGRAFIE Ackaert, Johan, & De Winter, Lieven (1993). De afwezigen hebben andermaal ongelijk. De stemverzaking in Vlaanderen op 24 november In: Marc Swyngedouw, Jaak Billiet, Ann Carton & Roeland Beerten (red.), Kiezen is verliezen. Onderzoek naar de politieke opvatting van Vlamingen (pp ). Leuven/Amersfoort: Acco. Ackaert, Johan, & De Winter, Lieven (1996). Electoral absenteism and potential absenteism in Belgium. Paper presented at the 1996 annual meeting of the American Political Science Association, San Francisco. Billiet, Jaak (22). Opkomstplicht of vrijheid om al dan niet te gaan stemmen in Vlaanderen: het verkiezingsonderzoek In: Marc Swyngedouw & Jaak Billiet (red.), De kiezer heeft zijn redenen: 13 juni 1999 en de politieke opvattingen van Vlamingen (pp ). Leuven/Leusden: Acco. Goeminne, Bart, & Swyngedouw, Marc (27). De verschuivingen in het stemgedrag en In: Marc Swyngedouw, Jaak Billiet & Bart Goeminne (red.), De Kiezer onderzocht. De verkiezingen van 23 en 24 in Vlaanderen (pp ). Universitaire Pers Leuven. 17

21 Hooghe, Marc, & Pelleriaux, Koen (1997). Compulsery voting in Belgium: an application of the Lijphart thesis. Electoral studies, 17(4), Lijphart, Arend (1997). Unequal participation: democracy s unresolved dilemma. American Political Science Review, 91(1), Swyngedouw, Marc (1987). A pilot study of Portuguese electoral shifts Quality and Quantity, European-American Journal of Methodology, 21(2), Swyngedouw, Marc (1989). De keuze van de kiezer. Naar een verbetering van de schattingen van verschuivingen en partijvoorkeur bij opeenvolgende verkiezingen en peilingen. Dissertatie, Leuven/Rotterdam, SOI/BMG., 333p. Swyngedouw, Marc, & Beerten, Roeland (1999). De fragmentatie van het kiezerskorps in Vlaanderen. Verschuivingen en Leuven: K.U.Leuven, Departement Sociologie, ISPO-Bulletin 1999/34, 28p. 18