Meer inkomen, meer uitgaven, meer schuld

Transcriptie

1 Jongeren & Schulden NIEUWSBRIEF maart 2010 Meer inkomen, meer uitgaven, meer schuld Omgaan met geld is niet makkelijk, zeker niet voor jongeren. Het Nibud doet al 25 jaar onderzoek naar het bestedingsgedrag van jongeren. Daaruit blijkt dat jongeren steeds meer moeite hebben om goed met hun budget om te gaan. Geld hebben en uitgeven is in die 25 jaar belangrijker geworden. Jongeren hebben anno 2010 meer te besteden, werken er harder voor, geven meer uit en hebben veel meer schulden euro schuld Als jongeren zelfstandig gaan wonen, blijkt het voor velen van hen moeilijk om hun uitgaven patroon aan te passen aan de nieuwe situatie. Onderzoek onder werken de jongeren illustreert dat overduidelijk. Jongeren zijn gewend om hun geld alleen maar aan leuke dingen uit te geven en weten niet wat het gewone leven kost. Twee op de drie werkende jongeren heeft een schuld van maar liefst gemiddeld euro Scholieren/studenten Werkend/werkloos Man Vrouw 15 t/m t/m t/m 25 Thuiswonend Uitwonend Totaal Figuur 1: gemiddeld besteedbaar inkomen per maand Bron: Nibud 2008 Ingewikkeld Geldzaken regelen wordt steeds lastiger. Commercie en consumptiedrang, de terugtrekkende overheid en privatisering maken leven binnen je financiële marge ingewikkelder. Als volwassene moet je steeds meer keuzes maken die financiële consequenties hebben. Je moet over steeds meer financiële kennis 87beschik ken. Dit geldt ook voor 78 jongeren. Jongeren weerbaar maken 38 Om jongeren financieel weerbaar te maken zullen ze al jong moeten leren om te gaan met geld. Thuis, op school en rechtstreeks via het internet of op andere plaatsen waar jongeren komen. Als er dan toch (problematische) schulden ontstaan, is adequate budgetbegeleiding noodzakelijk om de problemen op te lossen en vaardigheden aan te leren om deze in de toekomst te voorkomen. Wat hebben ze? Het gemiddeld besteedbaar inkomen van een jongeren verschilt per levensfase. Een jongere in het voortgezet onderwijs krijgt met name geld van ouders en uit bijbaantjes. Studenten krijgen daarnaast nog geld in de vorm van studiefinanciering. In de volgende tabel staat het gemiddelde inkomen van verschillende doelgroepen jongeren. Scholieren en studenten hebben gemiddeld 401 euro te besteden. Lees verder op pagina 2 > TV Radio jaar jaar en eigenlijk wel dramatische omvang 33 32van dit 26 Tijdschriften Gezamenlijk initiatief, gezamenlijke aanpak Jongeren en financiën: dat gaat lang niet altijd goed samen. De schuldenproblematiek onder jongeren is groot. Niet iedereen die met jongeren werkt, is zich bewust van de aard pro bleem Het Nibud en MOgroep Welzijn & Maatschappelijke Dienstverlening (W&MD) hebben de handen ineen geslagen om professionals die met de doelgroep jongeren werken te helpen Dagbladen Internet Games Mobiel deze pro blematiek vroegtijdig te onderkennen en er iets aan te doen. De gezamenlijke informatiekrant Jongeren en Schulden wordt ver spreid onder de leden van MOgroep W&MD, leden van de NVVK, Divosa en de VNG.

2 Voor werkende of werkloze jongeren ligt dit besteedbaar inkomen veel hoger, op gemiddeld euro (mediaan euro). Mannen hebben meer te besteden dan vrouwen. Mannen werken over het algemeen meer uren en verdienen per uur meer. Daarnaast stijgt het gemiddeld besteedbaar inkomen met de leeftijd. Wat geven ze uit? Met de leeftijd stijgt niet alleen het inkomen, maar ook het uitgavenpatroon. Jongeren in het voortgezet onderwijs geven hun geld voornamelijk uit aan leuke dingen. Scholieren geven gemiddeld 100 per maand uit. Omgerekend naar alle scholieren in Nederland besteedt deze groep maandelijks 85 miljoen euro. Hiernaast staat een top 10 van de meest populaire uitgaven onder scholieren. 1. Kleding en schoenen 2. Snoep en snacks 3. Alcoholische dranken 4. Uitgaan, bioscoop en cabaret 5. Overig eten en drinken 6. Mobiele telefoon 7. Frisdrank 8. Verzorgen (cosmetica en kapper) 9. Computerspullen Het Nibud heeft ook aan werkende jongeren gevraagd waar zij hun geld aan uitgeven. Deze jongeren werken en leren tegelijkertijd. Thuiswonende werkende jongeren besteden hun geld voornamelijk aan vakantie en uitgaan. Ook vervoer is een grote kostenpost. Uitwonende jongeren besteden een groot deel van hun inkomen aan woonlasten en voeding, en aan vakantie. Lenen bij familie, vrienden en dan pas de bank Jongeren onder de 18 jaar mogen niet lenen bij formele instellingen. Bij sommige banken mogen scholieren onder de 18 jaar wel een lening afsluiten met toestemming van de ouders. Jongeren in het voortgezet onderwijs lenen voornamelijk van ouders en vrienden. Het gaat dan om kleine bedragen voor bijvoorbeeld eten en drinken. Na hun achttiende levens jaar komen banken en DUO (voorheen IB-groep) in beeld. Figuur 1: Van wie lenen jongeren tussen de 15 en 25 jaar geld Familie 13% Ouders 26% Van alle jongeren tussen de 15 en 25 jaar zegt een derde wel eens geld te lenen. Bedragen tussen de euro zijn het meest gebruikelijk. Dat doet 36% van de lenende jongeren. Vrienden 17% IB-Groep 21 % Bank 23% % > % % Figuur 2: Wat jongeren tussen de 15 en 25 jaar gemiddeld per maand lenen COLOFON Problematische schulden komen steeds vaker voor bij jongeren die zelfstandig gaan wonen. Uitwonende jongeren staan vaker rood dan jongeren die nog thuis wonen, 56% tegen 33%. Ook hebben zij vaker een lening dan thuiswonende jongeren: 36% tegen 29% % % 2

3 Schulden: de tien meest genoemde oorzaken Schulden ontstaan niet vanzelf. Het Nibud vroeg jongeren naar wat in hun ogen de oorzaak is van hun schulden. Hieronder vindt u de meest gegeven antwoorden. Onwetendheid, onkunde Psychosociale problemen Overbesteding Onverschilligheid Te hoge afloscapaciteit afgesproken Dwang van anderen Verleiding en reclame Terugval inkomen Verslaving Agressieve verkoop Scholieren/studenten Werkend/werkloos Jongeren & media De huidige generatie 189 wordt ook wel de Generatie Einstein of Generatie MSN genoemd. Internet, sociale netwerken (Hyves en MSN) en mobiele telefonie hebben grote invloed op de leefwereld van jongeren. 0 Jongeren zijn altijd verbonden met elkaar, ze verwerken en verspreiden informatie snel. Ze zijn opgegroeid in een wereld van keuzes en openheid. Man Vrouw 15 t/m t/m t/m 25 Thuiswonend Uitwonend Totaal Multitasking Jongeren zijn intensieve gebruikers van media. Ze gebruiken de diverse media vaak gelijktijdig. Dit blijkt uit het onlangs verschenen onderzoek onder jongeren van Qrius. Dit wordt multiframing of multitasking genoemd. In onderstaande tabel staat het aantal minuten dat jongeren tussen de 15 en 24 jaar gemiddeld per dag aan een medium besteden. In het onderzoek van Qrius is ook gevraagd wat jongeren de belangrijkste media vinden. Kinderen in de basisschoolleeftijd vinden televisie belangrijker dan het internet. De oudere leeftijdsgroepen geven de voorkeur aan internet. Televisie en radio komen bij de deze jongeren op de tweede en derde plaats jaar jaar Figuur 1: Aantal minuten dat jongeren gemiddeld per dag besteden aan een medium Bron: Qrius TV Radio Tijdschriften Dagbladen Internet Games Mobiel 3

4 Scholen besteden aandacht aan schuldenproblematiek Het onderwijs wordt steeds meer geacht leerlingen met psychosociale problemen te helpen. Basisscholen en scholen in het voortgezet- én beroepsonderwijs zijn verplicht deze leerlingen actief op te sporen en te begeleiden. Maar scholen zijn toegerust op het geven van onderwijs en niet zozeer op het verlenen van hulp. Het schoolmaatschappelijk werk vult deze lacune. Het schoolmaatschappelijk werk maakt samen met leerlingen, hun ouders en leerkrachten problemen inzichtelijk en bespreekbaar. Schulden zijn een veel voorkomend probleem. De schoolmaatschappelijk werker moet hier in gesprekken met jongeren op gespitst zijn. In de begeleiding van jongeren met schulden kunnen schoolmaatschappelijk werkers gebruik maken van het materiaal en de trainingen die door het Nibud zijn ontwikkeld. Het schoolmaatschappelijk werk legt indien nodig, contact met gespecialiseerde zorg buiten school, zoals budgetbegeleiding en schuldhulpverlening. Zo wordt voorkomen dat leerlingen verder af glijden naar ernstige schulden en zwaardere hulp nodig zullen hebben in een later stadium. Onderwijs en gemeentelijke kredietbank werken samen Overal in het land wordt gezocht naar manieren om te voorkomen dat jongeren in de schulden raken. Informatie en voorlichting zijn daarbij essentieel. Maar hoe bereik je de doelgroep? In Groningen werken de Gemeentelijke Kredietbank (GKB) en het ROC Noorderpoortcollege al sinds 2007 samen in de campagne Jouw schuld = jouw schuld. Voor deze campagne zijn posters, folders en stickers gemaakt. De website met specifieke informatie voor jongeren is ontwikkeld. Deze verwijst naar een pagina van de Gemeentelijke Kredietbank. Ook is er een voorlichtingsfilm gemaakt, samen met ETV. ETC maakt educatieve televisie en is een samenwerkingsverband van meerdere ROC s. De school organiseert (gast)lessen over het onderwerp schulden en ook de leerlingbegeleiders zijn geïnformeerd over de problematiek. Zij kunnen leerlingen verwijzen naar een specifiek spreekuur dat de Gemeentelijke Kredietbank op school houdt. Meer informatie: 4

5 Budgetbegeleiding: financiële vaardigheden vergroten Soms hebben jongeren hulp nodig bij het leren omgaan met geld. Een budgetbegeleider of budgetcoach kan hem of haar daarbij helpen. Wat doet zo n budgetcoach precies? En wat moet hij of zij kunnen? Budgetbegeleiding of budgetcoaching heeft als doel de financiele zelfredzaamheid van de cliënt te vergroten. Het Nibud helpt de profesionele budgetcoach met referentiecijfers, de methode van budgettteren, informatie over specifieke doelgroepen en de competenties om financiele zelfredzaamheid te vergroten. De budgetbegeleider of -coach helpt de cliënt met het versterken van de volgende competenties: in evenwicht houden van inkomsten, uitgaven, bezittingen en schulden; bewust consumeren: koopgedrag past bij budget, wensen en mogelijkheden; Actief administratie voeren; zorgen voor voldoende inkomen; bewust sparen en lenen; problematische schulden voorkomen; op maat verzekeren; aanpassen financiën bij veranderingen van omstandigheden of levensfase. Mate van financiële zelfredzaamheid bepalen? Cliënten met problematische schulden hebben vaak geen idee hoe hun geldzaken in elkaar steken en waarom zij niet rondkomen. De budgetcoach moeten onderzoeken op welke punten de client ondersteuning kan gebruiken. Het Nibud heeft allerlei materialen, methodieken en opleidingen die professionals daarbij kunnen helpen. Voorbeeld uit training budgetbegeleiding Schema Bepalen zelfredzaamheid administatie ordenen Competenties en bijbehorend gedrag Administratie ordenen Opent en leest brieven Gooit onbelangrijke papieren weg Reageert binnen de gestelde termijn op ontvangen post Betaalt rekeningen op tijd Controleert rekeningen en afschrijvingen op juistheid Bewaart bankafschriften, (jaar)afrekeningen, belangrijke papieren in een map Doet belastingaangifte of weet waar hulp te vinden JA NEE Uit de praktijk: begeleiden van jongeren met schulden Jongeren van nu groeien op in een tijd dat er veel kan: ouders hebben het veelal financieel goed en de kinderen mogen hier van meegenieten. Vragen om kostgeld aan inwonende en verdienende kinderen is al lang niet meer vanzelfsprekend. Daarnaast is er veel te kiezen: het aanbod in de winkels is groot. En als het budget niet toereikend is, zijn er volop mogelijkheden de aankoop geheel of gedeeltelijk te financieren, ook voor jongeren. En voor je het weet, ontstaan er schulden. Schulden van jongeren zijn vaak lastig te regelen. Doordat jongeren vaak nog een beperkt inkomen hebben (schoolgaand of een relatief laag salaris) kunnen ze maar weinig aflossen. Daar gaat niet elke schuld eiser mee akkoord. Zeker niet als er ook nog (gedeeltelijke) kwijtschelding gevraagd wordt. Schuldeisers stellen zich vaak op het standpunt dat er nog tijd genoeg is en dat de kans groot is dat er in de toekomst meer afgelost kan worden. Een begrijpelijk standpunt van de schuldeiser, maar soms lastig voor de bemiddelaar of (schuld)hulpverlener. Lees verder op pagina 6 > 5

6 Datzelfde argument kan echter ook een voordeel zijn in de hulpverlening. Juist het feit dat er perspectief is kan jongeren motiveren: er valt immers nog veel te winnen! Vraag wat ze willen bereiken, laat ze eens fantaseren. Hoe zie je jezelf over vijf jaar, waar sta je dan, wat doe je dan? Kijk vervolgens wat een eerste stap kan zijn in de richting van dat doel. Wat is er voor nodig? Wat moet je doen? Begeleid de jongere in zijn zoektocht en ondersteun daar waar nodig. Een jongere krijgt zo de mogelijkheid verantwoordelijkheid te nemen voor zijn situatie en zijn proces. En dat leidt vaker tot een grotere motivatie. Het is tenslotte zijn probleem, zijn oplossing en zijn toekomst. Niet die van de hulpverlener. En dat werkt! Gebruik deze test! Is uw jonge cliënt financieel gezond? Heeft u het idee dat een jongere te kampen heeft met financiële problemen? Met een eenvoudige testje kunt u al heel wat op het spoor komen. Het is een handig instrument om problemen snel te onderkennen. Daarmee kunt u hem of haar makkelijker doorsturen naar gerichte hulp. Ben jij financieel gezond? Laat je rekeningen onbetaald liggen? Komt er post van de deurwaarder of het incassobureau? Doe de test! Kruis aan wat op jou van toepassing is. Iedere maand is mijn geld op. Ik maak ruzie met mijn ouders, vriend(in) over geld. Ik vraag mijn baas soms om een voorschot op mijn salaris of vakantiegeld. Ik vul het ene gat met het andere. Ik doe mijn best om niet aan geld te denken. Ik gebruik vaak mijn creditcard. Ieder jaar heb ik meer schulden. Automatische incasso s worden niet afgeschreven. Ik vraag geld aan familie en vrienden. Het gebeurt regelmatig dat ik niet kan pinnen. Ik koop steeds vaker bij een postorderbedrijf. Ik denk vaak na over wat ik bedrijven kan vertellen om niet te hoeven betalen. Ik haal geld van mijn spaarrekening Ik slaap niet van de geldzorgen. Ik heb al vijf jaar of langer een laag inkomen. Ik hoop snel een prijs te winnen in de loterij, dan ben ik van mijn schulden af. Ik weet niet hoeveel geld er iedere maand op mijn rekening komt. Ik schaam mij erg voor mijn schulden. Ik betaal rekeningen vaak niet op tijd. Ik sta vaak rood. Ik loop achter met de huur en/of energie. Ik durf niet over mijn geldproblemen te praten. Mijn administratie is een rommeltje. Ik ben verslaafd, dat kost geld! Ik krijg post van de deurwaarder of het incassobureau. Sparen? Dat kan ik niet! Ik weet niet wat ik iedere maand allemaal moet betalen. Heb je meer dan vier vragen aangekruist? Dan loop je risico op financiële problemen. Je kunt zelf iets doen om deze op te lossen. Breng je administratie op orde. En maak zelf een begroting. Op vind je het persoonlijk budgetadvies. Hiermee zet je jouw inkomsten en uitgaven gratis op een rij. Heb je echt grote problemen? Ga dan naar de afdeling Schuldhulpverlening in jouw gemeente of kijk op 6

7 Onderwijs, welzijn en jeugdzorg: signaleren en verwijzen Samen met ROC Midden-Nederland, de Kredietbank Utrecht, het Nibud en andere partijen, onderzoekt het lectoraat Participatie en Maatschappelijke Ontwikkeling van de Hogeschool Utrecht de mogelijkheden om schulden bij jongeren te voorkomen. Pim van Heijst is projectleider en doet onderzoek naar de samenwerking tussen verschillende partijen rond jongeren en financiën. Veel professionals die met jongeren werken zijn niet alert op financiële problemen. Eigenlijk zou iedereen die met jongeren werkt veel alerter moeten zijn op die signalen, vindt Pim van Heijst. Want financiële problemen hebben vaak grote gevolgen en werken ook door op andere terreinen. Het belemmert jongeren om normaal mee te draaien in de maatschappij en kan allerlei roekeloos en ongewenst gedrag tot gevolg hebben. Zo zal bijvoorbeeld een jongere met schulden eerder in de verleiding komen om op onwettelijke manieren aan geld of spullen te komen. Het zet ze bij voorbaat op achterstand. Vroeg signaleren Zowel in het onderwijs, welzijnswerk als de jeugdzorg zijn professionals primair bezig met hun eigen werkveld. Een jongere die in beeld is bij een jongerenwerker, heeft bijvoorbeeld behoorlijke problemen thuis, of spijbelt. Daar richten de inspanningen van de jongerenwerker zich dan in eerste instantie op. Maar op de achtergrond kan de financiële situatie een belangrijke rol spelen. Als dat in een vroeg stadium onderkend wordt, kan sneller worden ingegrepen, waardoor erger wordt voorkomen. Dat heeft vaak ook een positieve uitwerking op andere terreinen. Project Punt De Hogeschool Utrecht heeft met studenten het Project Punt opgezet. Project Punt organiseert preventieacti viteiten op plaatsen waar met jongeren wordt gewerkt. In dit geval betreft het leerlingen van ROC Midden-Nederland. Er zijn voorlichtingactiviteiten ontwik keld voor en door jongeren, en er is een inloopspreekuur georganiseerd opschool. Daar helpen studenten van de Hogeschool de ROC-jongeren met vragen over geldzaken. Belangrijke rol Ook de professionals die met jongeren werken moeten worden geïnformeerd en getraind op het signaleren van problemen, stelt Pim van Heijst. Door hen vertrouwd te maken met de problematiek, kunnen zij een signalerings- en verwijzingsfunctie vervullen. En bij schuldenproblematiek geldt nu eenmaal: hoe eerder je erbij bent, hoe beter de problemen zijn op te lossen. Leren met geld omgaan Blijkbaar is er een flinke groep jongeren die ondersteuning nodig heeft bij het leren omgaan met geld. Daar moet je in investeren. We leren onze kinderen dat ze hun tanden moeten poetsen, op tijd naar bed moeten en meer van die basale zaken. Omgaan met geld hoort daar ook bij. Het ROC is een goede plaats om die ondersteuning te bieden. Jongeren in die leeftijd worden zelfstandiger en krijgen meer met geldzaken te maken. Juist daar kun je mogelijke problemen ondervangen. Geld en jongeren, het blijft een lastige combinatie. Maar laten we niet vergeten dat uit ons onderzoek blijkt dat het bij tweederde van de jongeren wel goed gaat, zegt Van Heijst. Samenwerken Voor organisaties en scholen die vergelijkbare trajecten op willen zetten, heeft Pim van Heijst tips. Zoek samenwerking met de Kredietbank ter plaatse. Die werkt vanuit een bruikbare systematiek. En mochten jongeren daar alsnog terecht komen, ook dan is de informatie uit het voortraject van nut. Ook het Nibud heeft veel informatie beschikbaar die is toegesneden op de doelgroep. Maak daar gebruik van. En als je jongeren zelf een rol kunt geven in de voorlichting en ondersteuning, moet je dat zeker doen. Jongeren nemen nu eenmaal meer aan van leeftijdgenoten, dan van volwassenen die komen vertellen hoe het moet. Met de inzet van jongeren bereik je gewoon meer! Het lectoraat onderzoekt ook de effectiviteit van het project. Dat onderzoek is nu nog in volle gang. Er is in 2009 een boek verschenen, waarin de opzet van het project en het onderzoek uiteengezet worden. De publicatie is te downloaden via Klik op de button Publicaties en klik door naar Wetenschappelijke Publicaties 7

8 Acht tips voor communicatie met jongeren Goede informatie aan jongeren kan schulden voorkomen. En als ze al schulden hebben, kan voorlichting de weg wijzen naar een oplossing. Communiceren met jongeren is een vak apart. Om u op weg te helpen, hebben we acht tips om jongeren te bereiken en aan te spreken. 1. Wees kort en bondig Eigenlijk geldt dat voor alle doelgroepen, maar voor zeker voor jongeren. Vermijd lange zinnen, wollig taalgebruik en ingewikkelde woorden. De gemiddelde lezer is al na dertien woorden de weg kwijt. Probeer daar dus onder te blijven als u schriftelijk communiceert. 2. Spreek de lezer of kijker direct aan Praat niet over jongeren, maar mét jongeren. Richt u rechtstreeks tot uw doelgroep. Als je schulden hebt, voel je je rot spreekt meer aan dan Jongeren die schulden hebben, voelen zich niet prettig. 3. Laat voorbeelden zien Herkenning is belangrijk om de boodschap over te brengen. Het verhaal van een jongere met problemen zegt veel meer dan een theoretische uiteenzetting over de ongemakken van het hebben van schulden. Maak gebruik van voorbeelden uit de praktijk. 4. Gebruik combinaties van woord en beeld Jongeren zijn visueler ingesteld dan wij denken. Een aansprekend beeld kan helpen hen te interesseren voor de informatie die u wilt overdragen. Foto s, film, een cartoon: allemaal goede instrumenten om jongeren mee te verleiden informatie tot zich te nemen. Maak er gebruik van! 5. Wees authentiek Natuurlijk vraagt het inspanning en aanpassing om met jongeren te communiceren. Maar probeer niet te krampachtig aan te sluiten bij hun taal. Als vet en cool niet uw woorden zijn, laat ze dan achterwege. Jongeren prikken daar feilloos doorheen. Ze beoordelen u en uw boodschap op authenticiteit. Wees dus vooral uzelf, in woord en presentatie. 6. Wees zuinig met enthousiast taalgebruik en leestekens Wervend én informatief schrijven is moeilijk. Het is een kwestie van balanceren tussen droge informatie en te veel overdrijven. Veel mensen gebruiken te veel bijvoeglijke naamwoorden ( fantastische bijeenkomst, met geweldige informatie ) om hun verhaal kracht bij te zetten. Anderen kiezen voor een overdadig gebruik van leestekens, met name het uitroepteken. Wees daar zuinig mee. Een zin als Samen met jou wordt dan gekeken naar de mogelijkheden! hoeft geen uitroepteken te hebben. Bij Kom ook! past het wel. 7. Vermijd lange, samengestelde woorden Hoe meer lettergrepen, hoe lastiger een woord te begrijpen is. Dat vinden niet alleen jongeren. Nederlands kent als taal veel samengestelde woorden. Iedere sector heeft zijn eigen jargon, waarin woorden aan elkaar worden geplakt en een eigen betekenis krijgen. Vaak zijn die lange woorden ook weer op te splitsen in meerdere woorden, of te vervangen door makkelij kere, kortere woorden. Betalingsovereenkomst kan ook als overeenkomst voor betaling omschreven worden. Schuldhulpverleningstraject is te vervangen door hulp bij schulden. 8. Gebruik traditionele en nieuwe media De tijd dat een foldertje voldoende was om uw doelgroep te bereiken, is definitief voorbij. Zeker als u jongeren wilt bereiken die nog geen schulden hebben en dus niet zo met het onderwerp bezig zijn, zult u allerlei manieren en middelen moeten inzetten om ze toch te bereiken. Internet is een populaire communicatiemiddel onder jongeren. Sociale netwerken als hyves, chatdiensten en bekende websites als Youtube zijn plaatsen waar ze veel komen. Zelf een website lanceren heeft weinig zin, als u er verder geen reclame voor maakt. U kunt beter aansluiting zoeken bij reeds bestaande populaire websites. COLOFON Jongeren en Schulden is een uitgave van de MOgroep Welzijn & Maat schappelijke Dienstverlening (W&MD) en het Nibud. Oplage: Redactie: Nibud en MOgroep W&MD Teksten: Nibud, Paul van Bodengraven (De Smaakmakers) Eindredactie: Jennifer Elich Vormgeving & realisatie: De Smaakmakers Communicatie, Driebergen-Rijsenburg Redactieadres: MOgroep, Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening Postbus 3332, 3502 GH Utrecht tel fax: