Jij hoort in onze klas

Transcriptie

1 Jij hoort in onze klas Wat gebeurde er tijdens de Tweede Wereldoorlog met joodse kinderen in Rotterdam, de omgeving van jouw school? Handleiding onderwijsproject bovenbouw basisonderwijs Rotterdam 2013, werkgroep Onderwijsvan de stichting Joods Kindermonument Rotterdam

2 Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 1

3 Jij hoort in onze klas Handleiding voor een onderwijsproject voor de bovenbouw van het basisonderwijs over de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog i.v.m. de oprichting van een Joods Kindermonument Rotterdam. Samenstelling: Werkgroep Onderwijs van de Stichting Joods Kindermonument Rotterdam bestaande uit: Mariet Brouwers, Arie de Bruin, Ria Kruidenier, Tineke van der Linden, Albert Oosthoek, Andries van der Wal Verhalen: Andries van der Wal Eindredactie: Arie de Bruin 2 e druk (herziene versie) Rotterdam, 2013 Alles uit deze uitgave kan, uitsluitend voor onderwijsdoeleinden, met bronvermelding en schriftelijke toestemming van de eindredactie vermenigvuldigd worden. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 2

4 Jij hoort in onze klas Jij hebt hier geleefd, jij hebt hier gewoond jij was een kind met een eigen droom jij hebt hier gespeeld, je klom in de boom jij hebt hier gelachen en alles gewoon jouw naam blijft bestaan wij houden jou vast wij weten jij hoort in onze klas! Jij hebt hier gehuild, je hebt hier gestaan toen op een dag is het misgegaan ze namen je mee, geen ontkomen aan je was het liefst daar vandaan gegaan jouw naam blijft bestaan wij houden jou vast wij weten jij hoort in onze klas! Jij was een kind, je was nog maar klein Jij was een kind, je moest met de trein Je leefde in angst, je leefde met pijn Jij was een mens, je mocht er niet zijn jouw naam blijft bestaan wij houden jou vast wij weten jij hoort in onze klas! (tekst en muziek: arie de bruin) Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 3

5 Inhoudsopgave Project Jij hoort in onze klas Pag. Jij hoort in onze klas 3 Inhoudsopgave 4 1. Inleiding 6 2. Project Jij hoort in onze klas in stappen 2.1. Voor de leerkracht 2.2. Stapsgewijs 3. Uitwerking van het stappenplan 3.1. Stap 1: Docent zoekt informatie 3.2. Stap 2: Docent geeft lessen over de WO 2, de Jodenvervolging in R dam Stap 3: Docent verdeelt de namen van joodse kinderen 3.4. Stap 4: Leerlingen zoeken informatie over de joodse kinderen 3.5. Stap 5: Verkennen van de omgeving waar de Joodse kinderen woonden 3.6. Stap 6: Leerlingen maken een gedicht, verhaal of andere creatieve uiting 3.7. Stap 7: Leerlingen schrijven op kiezelsteentjes de namen van de kinderen 3.8. Stap 8: Bezoek aan het monument 3.9. Stap 9: Tentoonstelling Stap 10: Zolang wij jou herinneren 4. Verhalen en achtergrondinformatie Inleiding 4.2. Enkele lessen Les 1: Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog Les 2: Jodenvervolging in Rotterdam Les 3: Verwerking na groepsopdrachten Les 4: Voorbereiding van de tentoonstelling Les 5: Een bezoek aan het monument Les 6: Racisme en antisemitisme in uw klas 4.3. Illustraties 4.4. Verhalen Wonen en leven voor Joden verboden Gezichten bij een autoped Reünie zonder kinderen Een schoolfoto met een verhaal Uitzwaaien Een doof hoofdstuk Een album waarin je gedichtjes schrijft Mijn vriend Jacob Miepje, een Rotterdams verhaal De Lege tribunes van Sparta 4.5. Nadere informatie Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk)

6 Voor joden verboden Over stilstaan, herdenken, nadenken Het was maar kort (UIT: L.B. v.d. Kamp, Het was maar kort, 1994)) Shoah (door drs. Dirk Varwijk; UIT: Israël aktueel, juli augustus Kaddisj 4.6. De Vreedzame school Lessuggesties uit De Vreedzame school We zijn allemaal anders We horen bij elkaar En verder.. Aan het eind van het cursusjaar Literatuur en websites Bijlage: namen en adressen van de Joodse kinderen die uit Rotterdam zijn weggevoerd 68 en vermoord. Met dank aan 81 Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 5

7 1. Inleiding Joods Kindermonument in Rotterdam Bij de muur van Loods 24 aan de Stieltjesstraat in Rotterdam-Zuid staat een Kindermonument ter nagedachtenis aan de 686 Rotterdamse Joodse kinderen tussen 0 en 12 jaar die in de Tweede Wereldoorlog werden weggevoerd en vermoord. Hier bevond zich de verzamelplaats waar vandaan duizenden Joden uit Rotterdam en omgeving werden weggevoerd naar kamp Westerbork en vervolgens naar de vernietigingskampen elders in Europa. Ter voorbereiding aan een bezoek met de klas aan het kindermonument is een speciaal programma ontwikkeld voor de bovenbouw van het basisonderwijs met de titel Jij hoort in onze klas. Het project kan jaarlijks bijv. in groep 7 worden uitgevoerd, maar is ook bruikbaar in groep 8 of in de onderbouw van het VO. Deze handleiding geeft de stappen aan die de leerkracht kan nemen om het project met de klas uit te werken. De beschreven stappen geven richting aan het proces en vormen een goede basis voor een geslaagd project. De richtlijnen zijn echter geen keurslijf. Vanzelfsprekend kan iedere leerkracht er met de kinderen zelf op creatieve wijze andere activiteiten aan toe voegen. Naast het stappenplan is achtergrondinformatie opgenomen, zijn enkele lessen uitgewerkt en is een aantal verhalen opgetekend over Joodse kinderen in Rotterdam uit de Tweede Wereldoorlog. Tenslotte geven we in deze handleiding ook nog een aantal tips om deze geschiedenis niet los te zien van de dag van vandaag. Het is van belang dat kinderen niet alleen kennis nemen van het verleden, maar hun inzichten ook toe kunnen passen in hun eigen leven in deze en de toekomstige samenleving. Het project is mede geïnspireerd op het foto- en poëzieproject Buren van Ido Abram (maart 2009) dat in Amsterdamse scholen is uitgevoerd. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 6

8 Wij wensen de leerkrachten en kinderen veel succes bij het uitwerken van het project en hopen dat wij op die wijze samen de namen van al die kinderen, die weggevoerd en omgebracht zijn, levend kunnen houden. Namens de werkgroep Onderwijs van de stichting Joods Kindermonument Rotterdam, Arie de Bruin Rotterdam, januari 2014 wie wordt herinnerd is niet spoorloos neergelegd in vergeten zonder teken om te gedenken bindt een stalen lint jullie bij ons leven in de handen van ons hart dragen wij jullie mee andries van der wal Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 7

9 2. Project Jij hoort in onze klas in stappen 2.1. Voor de leerkracht Door middel van dit project leren de kinderen: a) dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog op grote schaal jodenvervolging in Europa heeft plaatsgevonden; b) dat dit ook in Rotterdam is gebeurd en dat er veel kinderen zijn weggevoerd en omgebracht; zij krijgen een idee wat die kinderen en hun ouders meemaakten en wat het voor hen betekende; c) zich een mening te vormen waarom het belangrijk is om dit te gedenken; d) een verband te leggen met hun eigen wereld, met discriminatie en uitsluiting; e) wat je samen kunt doen om discriminatie en uitsluiting tegen te gaan. Het project sluit aan bij de volgende onderdelen van de Geschiedenis canon: 38 De Tweede Wereldoorlog Bezetting en bevrijding 39 Anne Frank Jodenvervolging Tevens sluit het aan bij de volgende kerndoelen voor het basisonderwijs: 52. De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en Holocaust; televisie en computer. 53. De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis Stapsgewijs De uitvoering van het project kan op ieder moment plaatsvinden, maar kan het beste dienen als voorbereiding op de jaarlijkse herdenkingen in april en mei. Afhankelijk van de beschikbare tijd kan men het project in beperkte of in uitgebreide vorm uitvoeren. De lessuggesties en achtergrondinformatie geven vele mogelijkheden tot verdieping. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 8

10 Tijd stap Toelichting 1 Docent verdiept zich in de achtergronden week 1 2 Inleidende lessen over Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog Week 2 3, 4 Namen van joodse kinderen worden verdeeld; opzoeken op ( Week 3 5, 6 Verkennen van de omgeving Verwerking van de ervaringen Week 4 7,8 Steentjes beschrijven, voorbereiding tentoonstelling Bezoek met de klas aan het monument Week 5 9 Tentoonstelling Eind van het jaar 10 Overdracht aan volgende klas Stap 1. Docent gaat zich verdiepen in achtergronden van het project. Hij/zij (* in het vervolg wordt met hij tevens zij bedoeld) bekijkt de lijst van namen en adressen van Joodse kinderen die vanuit Rotterdam zijn weggevoerd (zie bijlage 1). Hij voert in het Digitaal Monument Joodse Gemeenschap Nederland ( de namen, de straten uit de omgeving in. Hij leest de bijbehorende achtergrondinformatie en de verhalen van Rotterdamse joodse kinderen uit de handleiding. Verder kan hij informatie verzamelen via vele websites: zie 4.6 Stap 2. Docent geeft een inleiding op de Tweede Wereldoorlog in Rotterdam, op de jodenvervolging (m.n. in Rotterdam) en de Holocaust en de rol van mensen in de omgeving, leraren op school, klasgenoten, buren (positieve en negatieve betekenissen, dader--omstander-- slachtoffer--verzetsman / -vrouw). De lessen, verhalen en informatie bij deze handleiding zijn hiervoor te gebruiken. Stap 3. Docent maakt een keuze van namen van Joodse kinderen waarin de klas zich gaat verdiepen; elk groepje leerlingen zal zich speciaal verdiepen in de achtergrond van enkele kinderen. Van sommige kinderen is geen of nauwelijks informatie te vinden; in dat geval zal het meer om algemene informatie gaan. Men kan er voor kiezen om de informatie van alle namen als klas uit te gaan zoeken. Stap 4. Leerlingen maken een uitdraai van de informatie die op het Joods Monument ( staat over de namen van de kinderen, het adres en andere info. Tevens verdiepen zij zich in de algemene informatie over de jodenvervolging in Rotterdam. Wellicht kunnen zij meer specifieke informatie over hun kinderen vinden. Stap 5. Leerlingen verkennen de omgeving waar hun joodse kinderen destijds hebben gewoond. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 9

11 Zij fotograferen bijvoorbeeld: - adressen van de joodse kinderen/gezinnen en kleuren het adres in op een plattegrond van de omgeving; - detail dat hen in de omgeving speciaal opvalt. Bijv. Staat het huis er nog? Is er nog iets dat herinnert aan die periode? Of is de omgeving totaal anders? - elkaar (portret) in de omgeving waar het joodse kind/gezin heeft gewoond. Stap 6. Leerlingen vertellen aan de klas over de gevonden informatie, maken een gedicht, verhaal of andere creatieve uiting over de joodse kinderen op het adres, dat hen toegewezen is. Stap 7. Leerlingen schrijven op kiezelsteentjes de namen van de omgebrachte Joodse kinderen. Met de klas wordt een speciale tentoonstelling gemaakt. Elk groepje zorgt voor: de steentjes en ander materiaal. Stap 8 Met de hele klas gaan we op bezoek bij het Kindermonument. We zoeken de namen van onze kinderen die op het monument staan. Stap 9. Opening van de expositie voor de ouders en buurtgenoten. Enkele leerlingen lezen alle namen van de joodse kinderen voor waar zij zich in verdiept hebben; er worden gedichten gelezen; tijdens het voorlezen leggen de leerlingen de kiezelsteentjes met de namen erop in een speciale bak of op een kleed. De leerlingen leiden de ouders en andere bezoekers rond. Stap 10. Aan het eind van het cursusjaar draagt groep 7 de verantwoordelijkheid over aan de volgende groep 7. Gedurende dat volgende cursusjaar zal de docent van deze groep tijdens geschiedenislessen weer het project uitvoeren (wellicht in aangepaste vorm). Jaarlijks bezoekt een groep het Kindermonument. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 10

12 Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 11

13 3. Uitwerking van het stappenplan 3.1. Stap 1: Docent zoekt informatie De docent gaat zich verdiepen in achtergronden van het project. Hij voert in Digitaal Monument Joodse Gemeenschap Nederland ( de namen, de straten uit de omgeving in. Als voorbeeld geven we de situatie rond de Kon. Wilhelminaschool in Rotterdam-Crooswijk: In de directe omgeving van deze school hebben Joodse kinderen gewoond die zijn weggevoerd: Naam, leeftijd Adres Geb.plaats /datum Westerbork van/tot Overlijdensplaats / - datum 109. cohen, gretha 9 jaar Nwe Crooswijkseweg 53 B Rotterdam / Auschwitz hertog, barend 7 jaar Pleretstraat 250 Rotterdam ? / Auschwitz hertog, jacob 6 jaar Pleretstraat 250 Rotterdam ? / Auschwitz hertog, jeanette 10 jaar Pleretstraat 250 Rotterdam ? / Auschwitz hertog, sonja 2 jaar Pleretstraat 250 Rotterdam ? / Auschwitz kesner, léon 6 jaar Pleretstraat 88 A Rotterdam / Auschwitz kesner, maud 4 jaar Pleretstraat 88 A Rotterdam / Auschwitz ricardo, mietje 12 jaar Crooswijksekade 26 B Rotterdam / Auschwitz schelvis, elsje 2 jaar Crooswijksekade 23 B Rotterdam / Sobibor winter de, israel 7 jaar Tamboerstraat 30 B Rotterdam / Auschwitz winter de, maurits 3 jaar Tamboerstraat 30 B Rotterdam / Auschwitz winter de, max 9 maanden Tamboerstraat 30 B Rotterdam / Auschwitz zeehandelaar, david 9 jaar Koepelstraat 38 B Rotterdam / Auschwitz zeehandelaar, henriette 12 jr Koepelstraat 38 B Rotterdam / Auschwitz zeehandelaar, mietje 6 jaar Koepelstraat 38 B Rotterdam / Auschwitz Voer de straatnaam in: Koepelstraat Rotterdam Gezin Samuël Zeehandelaar» Koepelstraat 38 b, Rotterdam» Dan volgen de namen en enkele andere gegevens van alle gezinsleden. De kinderen zijn: Henriette Zeehandelaar» Rotterdam, 2 maart 1930 Auschwitz, 9 augustus 1942 Dochter David Zeehandelaar Rotterdam, 9 september 1932 Birkenau, 9 augustus 1942 Zoon Mietje Zeehandelaar» Rotterdam, 26 juni 1936 Auschwitz, 9 augustus 1942 Dochter Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 12

14 Hij leest de bijbehorende achtergrondinformatie en de verhalen van Rotterdamse joodse kinderen uit de handleiding (zie hoofdstuk 4). Verder kan hij informatie verzamelen via: - Stadsarchief Rotterdam: - Gemeente bibliotheek Rotterdam: men kan hier een themacollectie lenen via - Anne Frank Stichting: - Stichting Kamp Westerbork: - Oorlog en VerzetsMuseum R dam: e.v.a. Bij het Stadsarchief kan men ook nadere informatie opvragen; bijvoorbeeld foto s van de straat uit die tijd, mogelijke gezinskaarten uit het bevolkingsregister etc. De gezinskaarten zijn bij het archief op microfilm te raadplegen, maar ook op de website Stap 2: Docent geeft lessen over WO2, de jodenvervolging in Rotterdam. Als voorbeeld is een lessenserie bijgevoegd (zie 4.3) Eerst kan in grote lijnen een inleiding worden gegeven over de Tweede Wereldoorlog in Rotterdam. Er is veel informatie te verkrijgen via de website van het Stadsarchief Rotterdam, vooral over het project De Brandgrens. Zie: Onder de link Vervolging en Dwangarbeid is extra informatie te vinden over de jodenvervolging. Ook is veel informatie te vinden op: De inleiding gaat verder over de Holocaust in het algemeen in Nederland en daarbuiten en over wat er in de buurt van de school gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog (lokale geschiedenis). Voor Rotterdam en omgeving betekende dit dat er via Loods 24 duizenden joodse mensen naar Westerbork zijn getransporteerd. Hiervan waren 686 kinderen tussen 0 en 13 jaar, waar wij de namen van weten. Hun namen staan allemaal op het Joods Kindermonument Rotterdam. Op 13-jarige leeftijd zijn joodse kinderen officieel volwassen: joodse jongens vieren dan hun Bar Mitswa, joodse meisjes vieren hun Bat Mishwa; daarom is de grens bij 13 jaar gelegd. Waarschijnlijk zijn er meer Joodse kinderen weggevoerd vanuit Rotterdam waar we de namen niet van weten. Daarom is er op het kindermonument ook plaats voor onbekende kinderen. Ook Roma- en Sinti-kinderen (dat zijn z.g. zigeunervolken) zijn weggevoerd en in concentratiekampen omgebracht. Maar voor zover wij kunnen nagaan zijn er geen Roma- en Sinti-kinderen vanuit Rotterdam weggevoerd. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 13

15 Geef ook aandacht aan de rol van mensen in de omgeving, leraren op school, klasgenoten, buren (positieve en negatieve betekenissen, respectievelijk dader omstander slachtoffer - verzetsman / -vrouw). Wat zou jij gedaan hebben? Een mooie documentaire is Herinnering aan een vermoord kind, gemaakt n.a.v. het boek In Memoriam van Guus Luijters. Te vinden op Leg voortdurend het verband met de huidige tijd: onze strijd tegen vooroordelen en discriminatie. Probeer de leerlingen te laten voelen wat het betekent om apart gezet te worden. Sommige kinderen zullen ook eigen voorbeelden van discriminatie kunnen geven! Hierbij kunt u ook extra aandacht geven aan de Rechten van het Kind. Zie hiervoor o.m. kinderrechten.nu U kunt ook de informatie gebruiken uit het project De Vreedzame School. In deze handleiding zijn enkele voorbeelden van lesactiviteiten opgenomen. Kijk verder op: (= OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam) 3.3. Stap 3: Docent verdeelt de namen van de Joodse kinderen. Docent maakt een keuze van namen van Joodse kinderen waarin de klas zich gaat verdiepen: zie lijst bijlage 1. Men kan er voor kiezen om adressen in de buurt van de school te selecteren, of een selectie op leeftijd te maken, of een ander selectiecriterium te hanteren. Als de school in een nieuwbouwwijk staat kan men adressen uit een andere wijk selecteren waar de klas op bezoek kan gaan. Elk groepje leerlingen zal zich speciaal verdiepen in de achtergrond van enkele kinderen. Van sommige kinderen is geen of nauwelijks informatie te vinden; in dat geval zal het meer om algemene informatie gaan. Men kan er voor kiezen om de informatie van alle namen als klas uit te gaan zoeken. Als op de school het project al eerder is uitgevoerd, zal er al informatie verzameld zijn over een aantal kinderen; voor hen is wellicht een vitrine ingericht waar al wat informatie te vinden is. Men kan dan kiezen om zich met de klas opnieuw te verdiepen in de achtergronden van deze kinderen; men kan ook een andere keuze maken uit de lijst van namen van joodse kinderen (zie bijlage 1) Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 14

16 Voorbeeld voor de Kon. Wilhelminaschool: - groep 7 verdiept zich in de kinderen van de familie Hertog, Kesner en Ricardo (Pleretstraat en Crooswijksekade) Stap 5- groep 8 verdiept zich in de kinderen van de familie Schelvis, de Winter en Zeehandelaar (Crooswijksekade, Koepelstraat en Spiegelnissekade) 3.4. Stap 4: Leerlingen zoeken informatie over de Joodse kinderen Zij zoeken op en maken een uitdraai van de informatie die hier staat over het adres, het kind of de familie die hen toegewezen is. Tevens verdiepen zij zich in de algemene informatie over de Jodenvervolging in Rotterdam. Wellicht kunnen zij ook meer specifieke informatie over hun kinderen vinden. Via het Stadsarchief is veel informatie te verkrijgen. Zie: Werkblad bij les 1 en 2 (4.3) Bijvoorbeeld de Kon. Wilhelminaschool - zoek op naar informatie over de Joodse kinderen. Typ de straatnaam in en je zult verdere informatie vinden; (Koepelstraat, Tamboerstraat, Boezemsingel) - typ ook je eigen straatnaam in en kijk of daar ook Joodse mensen woonden die zijn weggevoerd; - zijn het nog dezelfde huizen als in 1942? Enz Stap 5: Leerlingen verkennen de omgeving waar de Joodse kinderen hebben gewoond. - Ga met de klas of met een groepje kinderen naar de straat en zoek het huisnummer op. Is het nog hetzelfde huis als in 1942? - Fantaseer met elkaar waar die kinderen hebben gespeeld. Wat speelden zij met elkaar? Waar zouden zij op school hebben gezeten? - Zouden hier ook bordjes Verboden voor Joden hebben gestaan? - Zouden er ook nog winkels zijn waar zij boodschappen hebben gedaan? - Is er in de straat nog iets wat herinnert aan 1942? Hoe oud zijn de bomen? Maak een foto: - van het adres waar de joodse kinderen hebben gewoond. Is dat nog hetzelfde huis? - of is de omgeving totaal anders? - zijn er details die jullie speciaal opvallen: bijv. tegels in de straat, dakraampje, schoorsteen, waar zouden die kinderen geslapen hebben? - maak een (groeps)foto met elkaar in de omgeving waar dit joodse kind (kinderen) heeft gewoond; en houd in de foto een plekje vrij voor dat kind / die kinderen; - zijn er ook Stolpersteine in de buurt? Als je er één vindt, maak daar dan een foto van. Er zijn er in totaal meer dan 50 in Rotterdam geplaatst. (Google naar de betekenis van Stolperstein; bij Wikipedia vind je ook een lijst van plaatsen waar Stolpersteine zijn geplaatst) Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 15

17 Voorbeeld voor Kon. Wilhelminaschool: er zijn Stolpersteine in de omgeving! (Op de Crooswijksesingel en de Jonker Fransstraat zijn op 22 augustus 2012 in totaal acht Stolpersteine in het trottoir gelegd. Overal in Europa worden Stolpersteine ( struikelstenen ) gelegd op plekken waar slachtoffers van de jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben gewoond. Elk overleden persoon wordt herdacht met een eigen steen waarin de naam, geboortedatum en jaar/plaats van overlijden zijn gestanst. De stenen van messing zijn klein (10x10 cm) waardoor gebukt moet worden om de tekst goed te kunnen lezen. Op die manier vormen de stenen figuurlijk struikelstenen. In Kralingen-Crooswijk liggen nu elf Stolpersteine die herinneren aan joodse slachtoffers die niet terugkeerden uit vernietigings- en concentratiekampen.) In het trottoir van de Crooswijksesingel is ter hoogte van nr. 32 is een Stolperstein geplaatst Stap 6: Leerlingen maken een gedicht, verhaal of andere creatieve uiting. Zie voor allerlei mogelijkheden de lessenserie (4.2). Een voorbeeld voor de Kon. Wilhelminaschool n.a.v. Mietje Zeehandelaar die aan de Koepelstraat woonde: Ik denk aan jou Jij woonde hier vlakbij onze school je was zes jaar je mocht niet blijven je moest van hier naar daar ik denk aan jou en dat voelt raar jij was pas zes jaar. arie de bruin Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 16

18 Er is ook een speciaal lied geschreven voor dit onderwijsproject. Het is opgenomen door kinderen van groep 7/8 basisschool van CBS De Watertoren in Rotterdam-Kralingen. Het is te downloaden via Stap 7: Leerlingen schrijven op kiezelsteentjes de namen van de joodse kinderen Deze activiteit is afgeleid van een joodse traditie om bij een bezoek aan een graf hier een steentje op te leggen. Wij gaan nu de namen op de steentjes schrijven, zodat wij ons de kinderen herinneren. Bij een bloemenzaak of tuincentrum zijn meestal wel steentjes te krijgen. Als de school het project eerder heeft uitgevoerd, zullen er al steentjes met namen zijn. Men kan eventueel nieuwe namen toevoegen, de steentjes schoonmaken, of nieuwe steentjes met dezelfde namen maken Stap 8: Bezoek aan het Joods Kindermonument Het monument aan de Stieltjesstraat is goed bereikbaar met OV: metrostation Wilhelminaplein, tramlijn 20, 23 en 25 stoppen in de buurt, buslijn 32 en 48 stoppen op het Noordereiland (5 minuten lopen). Op het monument staan alle namen en leeftijden van de weggevoerde en vermoorde kinderen; met opzet staan zij niet in alfabetische volgorde zodat men echt moet zoeken en al die namen en leeftijden ziet passeren. Leerlingen kunnen de namen van hun kinderen opzoeken Stap 9: Tentoonstelling. Les 4 (zie 4.3) is hier in zijn geheel aan gewijd. Zie draaiboek Tentoonstelling Als de tentoonstelling is ingericht wordt hij officieel geopend in aanwezigheid van de andere leerlingen van de school. Zo mogelijk ook ouders en buurtgenoten uitnodigen. Mogelijkheden: - Het moet een duidelijk accent krijgen dat deze nieuwe leerlingen voortaan altijd op deze school zullen zitten! Zij horen erbij, zoals elk kind erbij hoort. - Leg hierbij verband met het heden: niemand mag gediscrimineerd worden! Niet om je huidskleur, om je afkomst, om je geloof, iedereen heeft hetzelfde recht om er te zijn! Zie verder les 4 (hst 4.2) De leerlingen leiden de ouders en andere bezoekers op de expositie rond en vertellen wat zij weten over dit thema. Zij kunnen als groepje ook een spreekbeurt (les) voorbereiden om in een andere klas te gaan geven. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 17

19 3.10. Stap 10: Zolang wij jou herinneren Wanneer de tentoonstelling weer opgeruimd wordt, krijgen de steentjes een aparte plaats in de school (bijv. in een vitrine). Daarbij worden enkele foto s en gedichten opgehangen. Laat de kinderen van groep 7 deze definitieve plek samen inrichten. Zij zijn de rest van het jaar verantwoordelijk voor het onderhoud en zullen aan het eind van het cursusjaar dit overdragen aan de nieuwe groep 7. Is er al een vitrine of blijvende tentoonstellingsruimte, dan kan deze opnieuw worden ingericht door de nieuwe klas tijdens de uitvoering van hun project. Maak er een bijzonder moment van aan het eind van het jaar. Hierbij kunnen leerlingen van groep 7 aan de nieuwe groep vertellen over de geschiedenis van de Joodse kinderen en de altijd durende strijd tegen discriminatie. De namen van de Joodse kinderen worden gelezen, een gedicht en dan wordt het officieel aan de volgende groep overgedragen. Gedurende dat nieuwe cursusjaar zal de docent van deze groep tijdens geschiedenislessen het project uitvoeren. Deze nieuwe klas bezoekt dan ook het monument. Op die manier kan de herinnering levend gehouden worden, zolang de school bestaat! Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 18

20 4. Verhalen en achtergrondinformatie 4.1. Inleiding In dit hoofdstuk vind je lesvoorbeelden, verhalen en achtergrondinformatie die je kunt gebruiken bij de uitwerking van het project. De lessen geven de basis waarmee het project vorm kan krijgen. Daarnaast kan men het zo uitgebreid maken als mogelijk is: er zijn diverse verhalen te vinden en achtergrondinformatie waarmee uitbreiding en verdieping mogelijk is. Het thema jodenvervolging en WOII komt in alle moderne methoden voor geschiedenisonderwijs aan bod. Het verwijst ook naar het themavenster Anne Frank, Jodenvervolging in de Canon van Nederland. De lessen bij Jij hoort in onze klas zijn een aanvulling of deels ter vervanging van de onderstaande lessen. Argus Clou Malmberg 1 e editie Bij de Tijd Malmberg 3 e editie Brandaan Malmberg 1 e editie Speurtocht ThiemeMeulenhoff 1 e en 2 e editie Tijdstip Noordhoff uitgevers 1 e editie De Trek Malmberg 1 e editie Wijzer door de tijd Noordhoff uitgevers 2 e editie Een zee van tijd Zwijsen 1 e editie Groep 6 Groep 7 Groep 8 Thema 5 Thema 5 Thema 5 Specifiek les 2 Specifiek les 2 Specifiek les 1 Groep 7 Blok 6 Specifiek les 4 Groep 6 Groep 8 Groep 6 Thema 4 Thema 4 Blok 4 Groep 7 Blok 5 Groep 8 Les 12 Les 13 Les 14 Groep 6 Nederland in de 2 e WO Groep 8 De twee Groep 8 Blok 3 Blok 4 wereldoorlogen Specifiek les 2 Specifiek les 1 Specifiek les 13 Specifiek les 4 en 5 Specifiek les 2 Groep 8 Thema 3 Specifiek les 3 De bijgevoegde lessen (zie 4.2.) vormen een minimum als voorbereiding voor de tentoonstelling en de afvaardiging naar de onthulling van het monument. Maar de leerkracht wordt uitgenodigd om er zelf meer mee te gaan doen. Daartoe zijn diverse verhalen en suggesties opgenomen; bovendien zijn er heel veel websites waar achtergrondinformatie en lessuggesties te vinden zijn. Men kan het zo uitgebreid maken als men wil. De verhalen zijn niet in de eerste plaats om voor te lezen, maar bedoeld als leidraad of informatiebron aan de hand waarvan de leerkracht het verhaal gaat vertellen. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 19

21 De illustraties lichten de ene keer een gebeurtenis nader toe; de andere keer kunnen zij fungeren als uitgangspunt van een klassengesprek. Nadrukkelijk willen we ook wijzen op de mogelijkheid een gastspreker uit te nodigen: mensen die vanuit eigen herinnering hun ervaringen vertellen. Ook Jessica Durlacher, de schrijver van het boekje Piraten dat ter gelegenheid van de onthulling van het Joods Kindermonument is geschreven, kan uitgenodigd worden om op school voor te lezen en te spreken over het boekje. Aanvragen hiertoe verlopen via de Stichting Schrijvers op School: Enkele lessen Les 1: Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog Doel: De leerlingen weten enkele hoofdlijnen van de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog en kunnen dit aan de hand van een aantal begrippen verwoorden. 1. Introductie Lees (of vertel) het volgende verhaal voor: Een schoolfoto met een verhaal (4.4.4) De leerkracht legt uit waarom hij dit verhaal vertelt en inventariseert wat kinderen al weten over de WO2 en de jodenvervolging. Laat daarna de volgende film zien. 2. Korte film: In deze film komen de hoofdlijnen van WO2 aan bod. Toelichting en leergesprek met de kinderen waarin de volgende woorden/begrippen aan bod komen: Duitsland, Hitler, nationaalsocialisme (nazi), 10 mei 1940, bombardement Rotterdam 14 mei 1940, jodenvervolging, voor joden verboden, jodenster, onderduiken, Westerbork, op transport, concentratiekamp, Anne Frank, joodse kinderen in Rotterdam, Loods 24. Schrijf de begrippen op een woordvel en hang dat achter in de klas. 3. Groepswerk Klassikale toelichting op de groepsopdracht (zie werkblad 1). Elk groepje krijgt enkele namen van joodse kinderen. U kunt er ook voor kiezen om elk groepje dezelfde namen te geven, zodat de hele klas dezelfde informatie zoekt. Samen gaan zij op onderzoek aan de hand van een opdrachtenblad (zie 1) 4. Terugblik en reflectie Klassikaal: elke groepje vertelt kort wat zij gevonden hebben. Daarna kort herhalen wat we geleerd hebben aan de hand van de begrippen. Eindig met een gedicht (zo mogelijk het gedicht Jij hoort in onze klas ; dit kan daarna als lied via de website beluisterd worden) Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 20

22 Werkblad bij les 1 Groepsopdracht Wie waren de kinderen die in vanuit Rotterdam vertrokken en nooit zijn teruggekeerd? Op de bijgaande lijst zie je een aantal namen van joodse kinderen die hier vroeger geleefd hebben. We gaan samen proberen meer van hen te weten te komen: 1. Hoe oud waren deze kinderen? Zaten ze al op school? 2. Alle kinderen hebben ook even in Westerbork gewoond. nou ja, beter gezegd: gevangen gezeten. Waar ligt Westerbork? Zoek het op in je atlas of op Google Earth. Kijk ook hoe lang zij daar waren. 3. Vanaf Westerbork gingen zij met de trein naar een andere plaats. Welke? Hoe lang hebben zij daar gewoond? 4. Hoe komt het dat ze daar zo kort geweest zijn? Wat is er met hen gebeurd? 5. Kun je zien hoe oud elk kind geworden is? Hoe oud ben jij zelf? Hoeveel schelen jullie in leeftijd? Schrijf samen de antwoorden op of sla het op in een bestand op de computer. Voorbeeld: 678. naam Adres wijk zeehandelaar, david 9 jaar Koepelstraat 38 B Crooswijk Geb.plaats en datum Rotterdam Overlijdingsplaats In Westerbork en - datum / Auschwitz David Zeehandelaar is 9 jaar geworden; hij woonde aan de Koepelstraat nr. 38B. Hij zat dus op school, waarschijnlijk in groep 5 (dat heette toen de 3 e klas). Misschien zat hij wel op de Koningin Wilhelminaschool, die nu in de Koepelstraat staat. Hij kwam op 4 augustus 1942 In Westerbork aan (waarschijnlijk is hij op 2 of 3 augustus in Rotterdam op de trein gezet) en is daar op 7 augustus 1942 weer vertrokken. Hij heeft daar dus maar 3 dagen gewoond. Toen werd hij naar Auschwitz vervoerd en daar stierf hij op 9 augustus 1942, een maand voor hij 10 jaar zou worden! Als je op de naam David Zeehandelaar intypt, zie je dat dit jongetje er ook bij staat. Hij had ook nog een vader en moeder en 5 broertjes en zusjes, die allemaal vermoord zijn in Auschwitz-Birkenau; niet allemaal op dezelfde datum. David en twee zusjes zijn direct na aankomst met de trein in Auschwitz vermoord. De anderen hebben nog tot 30 september geleefd. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 21

23 Les 2: Jodenvervolging in Rotterdam Doel: De leerlingen kunnen zij zich verplaatsen in de persoonlijke geschiedenis van een Joods kind uit die tijd. Zij kunnen dit aan de hand van een aantal begrippen verwoorden. 1. Introductie: Lees de tekst van het lied voor: Jij hoort op onze school Laat het lied horen en laat de kinderen meezingen; leer hen het lied. Tijdens het tussenspel tussen de coupletten kunnen de namen van de joodse kinderen worden uitgesproken. 2. Herhaal kort de belangrijkste begrippen en feiten van de eerste les aan de hand van het woordblad en de mindmap. 3. Lees het verhaal voor: Een schoolfoto met een verhaal Probeer het verhaal toe te passen op de situatie in de klas: Stel je voor dat er nu een regering zou zijn die zegt dat bruine (blonde, Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, christelijke, Islamitische enz ) kinderen hier niet meer op school mogen zitten en dat ze niet hier in onze wijk mogen wonen. Wie zou er dan weg moeten? Overal kwamen bordjes Verboden voor Joden. Nu gaan we het woordje Joden vervangen door Antillianen, blauwogigen, Marokkanen. Wat mocht je dan allemaal niet meer? 4. Geef vervolgens kort informatie over de Jodenvervolging in Rotterdam. Gebruik de volgende begrippen en zorg dat die op het woordblad komen: Gele ster, Verboden voor Joden, synagoge, onderduiken, op transport, 6800 mensen: kinderen, bejaarden, zieken, naar Loods 24, naar Westerbork, Auschwitz, Sobibor, gaskamers, 686 kinderen (tussen 0 en 12 jaar uit Rotterdam) vermoord. Veel informatie over de jodenvervolging in Rotterdam vind je bij: k=view&id=14&itemid=19 5. Vervolg groepswerk: zie werkblad 2 6. Reflectie Aan het eind van de les wordt aan de hand van het woordblad met de klas geïnventariseerd wat er geleerd is. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 22

24 Werkblad les 2 Groepsopdracht We gaan verdere informatie zoeken van de kinderen die op onze lijst staan. 1. Waar hebben zij gewoond? 2. Zou het huis waar zij gewoond hebben er nu nog steeds zijn? Is dat in de buurt van de school? Kunnen we daar naar toe? Je kunt ook via Google Earth naar de straat! Is dat in de buurt van jullie school? Wat is daar nog meer te vinden? 3. We zoeken informatie over deze straat op bij: Typ bij Zoek de straatnaam in en Rotterdam: bijvoorbeeld Boezemkade Rotterdam. Zoek nu de straatnamen op waar de kinderen van jullie lijst hebben gewoond. Nu kun je nog meer te weten komen: - welke joodse mensen woonden er allemaal in die straat? - zie je ook de naam van kinderen van de lijst? - soms staat er nog meer over hen; klik dan op de naam. Je kunt ook je eigen adres intypen, dan zie je of er in jouw straat ook Joodse mensen hebben gewoond die weggevoerd zijn. 4. Maak samen met de groep / de klas een plannetje om in die straten te gaan kijken. Als dit niet mogelijk is, ga dan via Google Earth naar de straten. Waar zouden in deze buurt de bordjes Verboden voor Joden hebben gestaan? Schrijf samen de antwoorden op of sla het op in je bestand op de computer. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 23

25 Les 3: Verwerking na de groepsopdrachten Doel: De leerlingen verzamelen informatie over enkele Joodse kinderen en verwerken dit in een gedicht, een tekening of andere creatieve vorm. 1. Introductie Lees ( of vertel) één van de verhalen over Joods kinderen in Rotterdam (zie 4.4.) Herhaal kort de belangrijkste feiten die geleerd zijn in les 1 en 2. Zing met elkaar het lied Jij hoort in onze klas. 2. Wat weten we over onze kinderen? Zet samen met de klas op een rijtje wat we nu allemaal weten van de kinderen die op de lijst staan: hoe oud ze waren, waar ze gewoond hebben, waar ze gespeeld hebben, wanneer ze zijn weggevoerd met de trein, waar is Loods 24, waar is Westerbork, waar zijn zij gestorven, is hun straat en hun huis er nu nog, etc. Ondertussen kunt u aanvullende informatie geven. Een mooi boekje om uit voor te lezen is Lipschits, I., (2007), Onbestelbaar, uitg. Verbum. Het geeft goed weer wat een joods gezin uit Rotterdam overkwam. U zou hier ook over Anne Frank kunnen vertellen en een stukje uit haar dagboek kunnen voorlezen. Zie: Speciaal ter gelegenheid van de onthulling van het Kindermonument is het boekje Piraten van Jessica Durlacher verschenen (ISBN ): een spannend en ontroerend verhaal over Rotterdamse kinderen in de Tweede Wereldoorlog. 3. Er zijn vervolgens verschillende verwerkingsmogelijkheden: - schrijf een gedicht over één van de kinderen, (ver hun huis, hun straat, over de treinreis); - schrijf een fictieve brief aan (één van) de kinderen; - maak een tekening voor (één van) de kinderen; - maak een soort schatkistje waarin we de gegevens bewaren (zie Ideeën bij les 4 ). Laat kinderen hier in tweetallen aan werken. 4. Afronding Aan het eind van de les laat u enkele kinderen hun gedicht of brief voorlezen, u kunt de tekeningen laten zien. U eindigt met het samen zingen van het lied Jij hoort in onze klas Ik denk aan jou Jij woonde hier vlakbij onze school je was zes jaar je mocht niet blijven je moest van hier naar daar ik denk aan jou en dat voelt raar jij was pas zes jaar. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 24

26 Les(sen) 4: Voorbereiden van de tentoonstelling Doel: de leerlingen bereiden gezamenlijk een tentoonstelling voor over een aantal joodse kinderen uit de Tweede Wereldoorlog. 1. Introductie U schrijft zelf een naam van een joods kind op één van de steentjes. U laat dit aan de klas zien. Vertel dat we voor elk joods kind een steentje met zijn naam zullen maken, dat we deze steentjes meenemen naar de onthulling van het monument, en dat ze daarna weer op onze school ergens een plekje zullen krijgen zodat we op deze manier altijd aan deze kinderen zullen blijven denken: zij horen op onze school en in onze klas! Laat één van de kinderen zijn gedicht voorlezen. 2. Plan voor de tentoonstelling Maak samen met de klas een uitgewerkt plan voor de tentoonstelling a. Wat moet er tentoongesteld worden? b. Steentjes met de namen, gedichten, brieven, tekeningen, wellicht foto s van de straat, van de huizen, misschien een foto van een Stolperstein. c. Een mapje met informatie die we verzameld hebben. d. De schatkist (zie bijlage Beeldend werken). Wat moet hier allemaal voor geregeld worden? * waar? In de klas of ergens in de school? * hoeveel tafels hebben we nodig? * alles moet er heel mooi uit zien! * verdeel de taken in de klas: wie doet wat? Maak de kinderen zoveel mogelijk medeverantwoordelijk voor de inrichting van de tentoonstelling. Geef enkele kinderen de eindverantwoordelijkheid, zij moeten samen zorgen dat het op tijd klaar komt en er goed uit. Ieder draagt zorg voor zijn eigen onderdeel, maar enkele kinderen bewaken het totaal. * Wanneer houden we de tentoonstelling? * Wie nodigen we daarbij uit? (ouders, andere leerkrachten, ook de andere klassen?, oudere (?) buurtbewoners, enz.) * Laat enkele kinderen een uitnodiging maken. * Misschien ook nog aankondigingen in de vorm van affiches? Aan het werk!!! Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 25

27 3. Draaiboek voor de opening van de tentoonstelling: * Welkom (natuurlijk door één of enkele kinderen). * Zing met de klas het lied, en zorg dat de namen van de Joodse kinderen één voor één genoemd worden tijdens de muziek. * Vertel kort dat er in Rotterdam 686 joodse kinderen tussen 0 12 jaar zijn weggevoerd en omgebracht in WO2 en dat we op deze tentoonstelling enkele namen van kinderen zullen adopteren, zij horen op onze school! * Vertel dat het nooit meer mag gebeuren, dat we ook vandaag niet moeten discrimineren: iedereen hoort erbij! * De steentjes worden nu één voor één op een mooi kleed gelegd (in een vitrine?); de namen worden duidelijk genoemd. * Laat enkele kinderen een gedicht voorlezen of een brief. * Daarna leiden de leerlingen hun ouders en andere bezoekers rond. Enkele Ideeën voor beeldend werken bij het project Door m.n. verhalen wordt bij dit project de kennis van kinderen vergroot. Zij zullen allen op eigen wijze die kennis opslaan. Het zijn intensieve en treurige verhalen, waarbij ze allerlei emoties zullen ervaren. Vaak is het dan goed om die niet alleen verbaal maar ook nonverbaal te uiten. Kleuren en vormen kunnen dan uitdrukking geven aan wat er bij hen leeft. Die kleuren en vormen zeggen wat over veiligheid, geborgenheid, blijdschap en ook over angst, onzekerheid, verdriet. Soms kunnen muziekstukken ook die klankkleuren hebben en zijn ze een ondersteuning bij het beeldend werken. Ik denk dan aan ( abstracte) collages of schilderingen. Op deze manier met de groep aan de gang gaan kan altijd als emoties een rol spelen: Een introductie hierover en wellicht muziek erbij en dan aan het werk. Het zou ook een illustratie kunnen worden bij een gedicht(je) Concrete opdrachten kunnen ook zijn: Een schatkist ( je) maken met elkaar of ieder apart: Hierin komt dan (een beschrijving van) het voorwerp/de voorwerpen, die je per se zou willen meenemen als je alles moest achterlaten. Het schatkistje ( een stevig doosje) wordt van buiten beplakt met een collega in kleur en/of plaatjes en erna met kleurloze lak bestendig gemaakt. De binnenkant is bekleed met gerimpelde stof of zijdevloei of iets anders wat een koesterend karakter geeft. De kinderen die ondergedoken zaten moesten lange saaie dagen doorkomen zonder lawaai te maken. Verzin en maak van kosteloos materiaal een (klein) speeltje waarmee je je lang en zonder lawaai zou kunnen vermaken. Maak van klei: mijn vriendje en ik en laat zo zien hoe hard je goede vrienden nodig hebt en ze niet kwijt wil raken. Maak ( bv op briefkaartformaat) een kopie van de laatste schoolfoto van ieder kind. Licht afdrukken, zodat ze op die afdruk met pastelkrijt of verf een portret van zichzelf kunnen maken. Deze worden bij elkaar gevoegd met ertussen een aantal zwarte silhouetten, die de weggevoerde kinderen symboliseren. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 26

28 Uitwerking van het eerste idee: de schatkist. 1 e variant: Voor de hele groep maken we een mooie schatkist, die al aan de buitenkant goed laat zien dat er kostbare zaken in zitten. De leerkracht heeft voor de aanvang de doos die daarvoor gaat dienen opgezocht. Een redelijk formaat schoenendoos is al prima. Er zijn heel stevige soorten. Met de kinderen komt er eerst een klassengesprek over wat in de doos zal worden opgeborgen. Dat zal al een verhaaltje over opdracht 2 kunnen zijn: iets kleins verzinnen, wat zelf te maken is en waarmee je je lang kan vermaken. Maar het kan ook een elfje of ander gedicht zijn n.a.v. aandacht die dan al aan dit thema besteed is. Of een lijstje van dingen die je echt mee zou willen nemen als je weg moest uit je huis. Of..of..of. Vervolg: hoe moet de doos er aan de buitenkant uitzien? Welke kleuren? Welke vormen? Welke afbeeldingen? Er zijn natuurlijk papiersoorten op school. In duurdere tijdschriften zijn ook mooie kleuren te vinden en laat kinderen ook eventueel meenemen van thuis. Papier met structuur is natuurlijk ook heel mooi. Binnenkant: hier geldt hetzelfde: textiel, (glanzend, zacht, wollig, tuleachtig, draden franje enz.) Ook hier weer vragen om van thuis mee te nemen. Het zou kunnen als je de formaten van de verhaaltjes beperkt of als je ze opvouwt, dat ieder product met een draad ( verschillende lengten) aan de binnenkant van het deksel is vastgemaakt en je hem dus op kan tillen en een waterval van verhalen ziet. De klas kan in groepen verdeeld worden, die ieder een kant of deel van de doos versieren. (wel in onderling overleg, zodat het één geheel wordt). Uiteindelijk kunnen een paar precieze kinderen een kleurloze laklaag aanbrengen ter bestendiging. 2 e variant: Deze opdracht kan natuurlijk ook individueel, maar dan wellicht met kleinere dozen i.v.m. ruimte in lokaal. In dit geval zou ieder kind zijn verhaaltje/gedichtje ook opgerold in een wcrol kunnen doen ( zoals flessenpost) die aan de buitenkant heel kostbaar versierd is. Al die wc-rollen kunnen dan aan het plafond/een mobile/een ring gehangen worden bij de eventuele presentatie. Ik zie ook wel een soort van presentatie voor mij waarbij muziek is gekozen door de kinderen, de doos opengaat en er door sommige kinderen hun aandeel van de vulling wordt voorgelezen. Benodigd: Stevige doos of dozen/rollen Allerlei gekleurd papier Allerlei soorten textiele resten en draad Sterke lijm Kleurloze lak Gekleurde stukjes karton om de verhaaltjes op te plakken Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 27

29 Les 5: Een bezoek aan het monument Doel: de leerlingen brengen een bezoek aan het Joods Kindermonument in Rotterdam 1. Inleiding Het monument aan de Stieltjesstraat is goed bereikbaar met OV: metrostation Wilhelminaplein, tramlijn 20, 23 en 25 stoppen in de buurt, buslijn 32 en 48 stoppen op het Noordereiland (5 minuten lopen). Op het monument staan alle namen en leeftijden van de weggevoerde en vermoorde kinderen; met opzet staan zij niet in alfabetische volgorde zodat men echt moet zoeken en al die namen en leeftijden ziet passeren. Leerlingen kunnen de namen van hun kinderen opzoeken. 2. Op de plaats van bestemming Het monument staat naast een stukje muur van Loods 24, de plek waar alle Joden werden verzameld en per trein vertrokken naar Westerbork. Hier was een spoorwegemplacement naast de haven en door de muur was het afgeschermd van de stad. Ook vanuit de omgeving van Rotterdam werden vele Joodse mensen hier naar toe gebracht (via bussen, trams en ook per schip). Je kunt met de leerlingen rondlopen en kijken wat er in die omgeving nog herkenbaar is. Villa Zebra (ook aan de Stieltjesstraat) heeft een wandeling in die omgeving uitgezet voor schoolklassen. Bij het monument kunnen de kinderen binnen de cirkel staan en bijvoorbeeld een gedicht opzeggen of het lied zingen. Daarna kunnen de leerlingen de namen zoeken van hun kinderen. Maak een foto van de klas in de binnencirkel. tussen de Joodse kinderen. 3. Verwerking Terug op school kunnen we nog een verhaal lezen van één van die kinderen wiens naam we gevonden hebben op het monument, of een gedicht. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 28

30 Les 6: Racisme en antisemitisme in uw klas Doel: de leerlingen worden zich bewust van enkele factoren die leiden tot discriminatie en leggen het verband tussen hun eigen ervaringen de het antisemitisme in WO2. 1. Inleiding Het is niet denkbeeldig dat bepaalde vormen van racisme of antisemitisme tijdens de lessen ook in uw klas de kop opsteken. Schrik daar niet van: het is een unieke gelegenheid om de onderliggende problematiek van dit project dicht bij het denken van de kinderen te brengen. Kinderen worden voortdurend overspoeld met allerlei beelden die over groepen mensen bestaan: de Marokkanen, de Turken, de Antillianen, de Kaaskoppen. Meestal worden die beelden met negatieve eigenschappen gevuld om zich tegen af te zetten. Het lijkt wel of we dit nodig hebben om onszelf sterker en beter te voelen. Feijenoordsupporters die alle Ajaxfans joden noemen en hen dan herinneren aan de gaskamers of alle Marokkanen worden beschuldigd van het doodschoppen van een grensrechter, Ajaxsupporters schreeuwen: bommen op Rotterdam enz. enz. Er bestaan ook allerlei negatieve beelden over joden die vereenzelvigd worden met de politiek van de regering van de staat Israël, het onderdrukken van de Palestijnse bevolking. 2. Wat te doen? Als u merkt dat er negatieve opmerkingen worden gemaakt over groepen mensen, over de joden of over de Marokkanen, de moslims enz. moet u daar op inspelen. Stereotiep denken is het in algemene termen denken over een bepaalde groep mensen. Het is heel menselijk en komt echt in alle bevolkingslagen voor. Het is onschuldig en zelfs leuk als dit positief is, bijvoorbeeld Nederlanders kunnen goed voetballen. Aan de hand van een dergelijk positief voorbeeld kunt u de discussie starten, want ieder kind snapt wel dat een heleboel Nederlanders helemaal niet goed kunnen voetballen. Verzin eerst allerlei vormen van positief stereotiep denken: - Surinamers zijn ritmisch en goed in muziek - Friezen zijn echte schaatsers - enz. Daarna kunt u met de klas een aantal negatieve voorbeelden bedenken en die op dezelfde wijze analyseren: - Nederlanders zijn gierig - Belgen zijn dom - Marokkanen zijn niet te vertrouwen - joden zijn.. Zijn er ook verschillende groepen mensen in uw klas? En hoe denken die groepen over elkaar? DE meiden of DE jongens. DE kinderen met blauwe ogen en DE kinderen met bruine ogen. Vertel het volgende experiment: Een juf heeft heel wat jaren geleden haar leerlingen hierover laten nadenken. Zonder dat zij zei waarom ze dat deed, trok zij jongens en meisjes met blond haar voor. Ze hoefden niet te vragen of ze naar het toilet mochten. Als ze zaten te kletsen, werd er niets van gezegd. Ook niet, als ze zomaar door de klas liepen. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 29

31 Weet je wat er gebeurde? Die kinderen gingen zich anders gedragen. Ze lieten merken: Zie je het? Ik mag dat wel en jij lekker niet. Jij hebt geen blond haar. Zij gingen bij elkaar staan en de anderen een beetje pesten. Wat schrokken zij na de pauze, toen de juffrouw de rollen ineens omdraaide. Zij mochten niets meer en de kinderen met donker haar werden ineens voorgetrokken. De juf zag hun vingers niets. Zij reageerde alleen op kinderen met donker haar. De blonde kinderen begrepen er niets van, net als de kinderen met donker haar voor de pauze. Nu is het genoeg! Vanaf nu maak ik geen verschil meer. Iedereen is gelijk. Jullie zijn allemaal kinderen, die er mogen zijn. Het was best lastig. Je snapte de juf niet. Maar ik hoop, dat je er iets van gaat begrijpen. Niemand is meer, niemand is minder. Blond haar staat prachtig; donker haar is mooi. Jullie en ik zijn allemaal mensen. Al hebben wij een andere haarkleur of huidskleur. Dat is de buitenkant. Al die verschillen maken het juist mooi! Probeer het WIJ ZIJ denken bewust te maken en in uw klas te doorbreken. Maak nu duidelijk dat Hitler en de zijnen hier juist gebruik van maakten om op die manier bepaalde groepen in de samenleving apart te zetten en daarna zelfs uit te roeien. 3. Vervolg Er zijn allerlei mogelijkheden om hier mee door te gaan: Zie o.m. het project De Vreedzame school (4.6) en Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 30

32 4.3. Illustraties Dit meisje kennen we bijna allemaal: Anne Frank. Door de verhalen te vertellen krijgen de kinderen een naam, krijgen zij kleur! Ga naar YouTube en typ: bewegende beelden van Anne Frank. Haar buurmeisje trouwt en Anne leunt uit het raam om dat te zien. Zie ook op YouTube: Anne Frank, Klokhuis deel 1 en deel 2 Schoolfoto van Marianne Reens, geboren op 9 november Zij was een van de leerlingen van de Julianaschool aan de Prinses Margrietlaan in Hillegersberg. Zie les 2 het verhaal: Een schoolfoto met een verhaal Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 31

33 Klas 4 van de joodse school aan de Molenwaterweg in Rotterdam. Vanaf augustus 1941 mochten joodse kinderen niet meer op de gewone scholen zitten, maar moesten zij allemaal naar een aparte joodse school. Lees ook het verhaal Reünie zonder kinderen waarin Truus Gans-den Hartog vertelt dat zij iedere dag vanaf de Mariastraat naar de Molenwaterweg moest lopen: 1,5 uur heen en 1,5 uur terug! Wat denk je, als je deze foto ziet? Wat maakt deze duidelijk? Zet tijdens je lessen een paar lege stoelen in de klas, bijv. net zoveel als de toegewezen namen. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 32

34 Voor wie verboden??? De De ster die zichtbaar gedragen moest worden. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 33

35 4.4. Verhalen Deze verhalen zijn geschreven door Andries van der Wal die met verschillende mensen, die in WO2 zelf kind waren, gesproken heeft over hun herinneringen. Meer verhalen zijn te vinden op Wonen en leven voor joden verboden Nelly Breetvelt, nu Nel Romeijn-Breetvelt, woonde aan Voorschoterlaan 138 en vertelt haar herinneringen. Op nummer 130a was het huis van Eva en Flora de Winter. Als je Eva zag, zag je Flora! Die twee waren altijd bij elkaar. Het waren prachtige meisjes, herinnert Nelly zich. Eva had krullend zwart haar en Flora s haarkleur was rood. Het was een warm gezin, maar vader was vaak ziek. We speelden vaak op straat. Ja, ze droegen een jodenster. Maar dat was meer: was je jood, dan had je een ster op. Er werden steeds mensen weggevoerd, dat wist iedereen. Kunnen wij hen niet in huis nemen? had ik thuis gevraagd, maar dat was niet mogelijk. Vader De Winter moest opgenomen worden in het joodse ziekenhuis aan de Schietbaanlaan. Ik ging regelmatig met Flora en Eva mee op bezoek. Toen ik op een keer mijn vader vroeg of ik weer mee mocht, zei hij, dat hij liever niet had, dat ik gaan zou. Juist op die dag 26 februari werd het ziekenhuis ontruimd. Iedereen, de zieke vader, maar ook het bezoek - moeder en dochters - werd op vrachtauto s geladen en via Loods 24 afgevoerd naar Westerbork. Dat Eva en Flora er niet meer woonden, zag je aan het zegel bij de deur. Bij meer huizen aan de Voorschoterlaan zat zo n zegel - het teken, dat wonen en leven Voor joden verboden was. N.B. Naast het joodse ziekenhuis Megon Hatsedek werd ook het Israëlitisch Oude Lieden Gesticht aan de Claes de Vrieselaan binnengevallen. De bejaarden en de zieken werden afgevoerd naar Loods 24 en daar in veewagons gelegd. s Middags volgde de ontruiming van het joodse Weeshuis Ezrath Jethomiem aan de Mathenesserlaan. Nog die dag werden 269 mensen op transport gesteld. Niet alleen de 208 bewoners en patiënten, maar ook 61 leden van het medisch en verplegend personeel. (UIT: J.L. van der Pauw in Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog ) Gezichten bij een autoped Gijs Roodhorst vertelt zijn herinneringen: Spelend voor onze boekwinkel in de Voorschoterlaan heb ik hen vaak gezien - Eva Flora en Flora Eva de Winter. Twee meisjes en één autoped op luchtbanden. Dat viel op in Maar als 11-jarige jongen speelde je niet met meisjes. In mei 1943 bleek die autoped, na sluitingstijd van de winkel, achter gelaten te zijn. Zeker vergeten door de meisjes van de overkant. Morgen zal die wel gehaald worden. De volgende morgen was nummer 130a verzegeld. De familie was op transport. Zo bleef ik, al steppend, verbonden met Eva en Flora. Evenals hun ouders werden zij op 28 mei 1943 vermoord in Sobibor. N.B. Het gezin De Winter maakte deel uit van transport 13 dat op dinsdag 25 mei 1943 Westerbork verliet. Niemand van de 2862 gedeporteerden overleefde. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 34

36 Reünie zonder kinderen Een van de vele herinneringen aan een zwarte periode uit mijn jeugd in 1941 is de jodenvervolging, maar waarin de nonnen van het Sint Franciscus Gasthuis aan de Schiekade toch zorgden voor een dagelijks lichtpuntje! Wij, en dat waren mijn zusje, broertje en ik, moesten van de Duitsers naar een speciale school voor joodse kinderen aan de Molenwaterweg, alwaar dagelijks vanuit de klas kinderen werden afgevoerd naar Loods 24. Vandaar gingen zij veelal naar Westerbork en verder, naar Auschwitz en Sobibor! Ook mochten wij niet met het openbaar vervoer, dus iedere dag lopend, met een Jodenster versierd, vanaf het Toepad (bijna buiten de stad) waar wij woonden op de Joodse begraafplaats. Mijn vader was daar opzichter. Door al dat lopen hadden wij blaren op onze voeten. De nonnen verzorgden die dan liefdevol. Aan hen denk ik met grote dank terug! Deze dank is wel wat laat, maar wij waren allen bezig met overleven na het grote verdriet van 66 vermoorde familieleden. Deze herinnering schreef Truus Gans-de Hartog voor het blad van het Sint Franciscus Gasthuis. Het was een tocht van 1,5u heen en 1,5u terug. Wij passeerden o.a. een noodwinkel van de RMI (Rotterdamsche Melkinrichting) aan de Goudsesingel. Van de vrouw van de melkwinkel kregen wij, omdat zij zo n medelijden met ons had, elke dag een glas melk. Zij kijkt lang naar de foto met leerlingen van de joodse school aan de Molenwaterweg. Hé, dat is mijn zus Annie. Naast haar zit Martin Poppers. En die jongen is Elia Davids, de zoon van opperrabbijn Davids. Ik herken hun gezichten, maar ik weet hun namen niet meer. Het lijkt een reünie zonder kinderen. Iedere keer was er iemand weg, iedere keer was er iemand minder, er werden zelfs kinderen uit de klas gehaald. Jij noemde net de naam Saartje Staal, zij was het vriendinnetje van mijn zus. Zij kijkt zwijgend voor zich uit. Dood, zij zijn allemaal dood. Jammer, dat Annie er niet meer is. Nu ik alleen ben, leef ik de hele dag met mijn herinneringen. Het was een gekke tijd, je was een beetje verdoofd. Wat er gebeurde, was toch niet te bevatten. Truus de Hartog (nu Gans-Hartog) werd als een van de vijf kinderen van familie De Hartog geboren in de St.-Mariastraat. Haar ouders hadden er een manufacturenwinkel. Op een avond las mijn vader een advertentie voor een toezichthouder op de joodse begraafplaats aan het Toepad, waar wij trouwens heerlijk gewoond hebben. Hij heeft het vak geleerd op de begraafplaats Hillegersberg. Doordat er ook in de oorlog joden overleden, kreeg hij telkens uitstel van transport. Als dat verlengd moest worden, moest hij daarvoor naar het kantoor van Aus der Fünten in Amsterdam. Uitgerekend op vrijdagmiddag, voordat de sabbat begint. Je geeft dat voorbeeld van het overlijden van dat Joodse jongetje, Adje. Ja, die naam herinner ik me. Hij zat ondergedoken bij een familie in Kralingen. Die familie zocht contact met mijn vader om te vragen hoe zij moesten handelen. Het kinderlijkje werd met begeleidend briefje in een doos voor het politiebureau in de Hoflaan neergezet. De agenten hebben ervoor gezorgd, dat hij op het Toepad terecht kwam en daar heeft mijn vader hem begraven. Een aantal keren herhaalt zij, dat op het bureau aan de Hoflaan goede agenten zaten. Die zouden het wel doen. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 35

37 Op het Toepad is mijn vader 30 jaar toezichthouder geweest en dat heeft er toe bijgedragen, dat wij de oorlog overleefd hebben. Mijn grootmoeder was bij ons in huis. In oktober 1942 werd er midden in de nacht gebeld en stonden er Nederlandse agenten voor de deur om haar op te halen. Zij stuurden een overvalwagen om een dementerende vrouw van 83 - ik denk weleens: het was een levende begrafenis - af te voeren. Via Loods 24 werd zij naar Westerbork getransporteerd. Daar is zij overleden. Zij hebben haar in Assen begraven. Toen een tijdje later weer de bel ging en er geroepen werd, dat zij Johanna de Hartog kwamen halen, was mijn vaders reactie, dat het bij hen op kantoor wel een zooitje moest zijn. Zijn moeder, want die heette zo, hadden zij al opgehaald. Wat hij er niet bij zei, was, dat mijn zusje ook zo heette. De Duitsers dropen af. Daardoor is ons gezin eind 1943 ondergedoken. Eerst mijn zus en ik, de avond erna mijn ouders en de andere kinderen. Wij hebben het hele land doorgezworven. Aan het einde van de oorlog had ik 9 adressen gehad. In Velp was ik ondergedoken in een straat die Jeruzalem heette, op nr.17. Welkom in Jeruzalem! werd er tegen me gezegd. Toen Nederland bevrijd werd, werden wij met paard en wagen - ander vervoer was er niet - vanuit Naaldwijk naar Rotterdam gebracht. Ons hele hebben en houden waren die paar koffers, die je daar op de foto ziet. Toen zij bij de woning op het Toepad arriveerden, troffen ze drie gezinnen in het huis aan. Met de woorden Verrek, zijn jullie terug? werden ze verwelkomd. De gezinnen vertrokken. Het huis was compleet leeggehaald: kleding, meubels, alles. Zij liepen rond in de buurt en zagen bijv. de wip in de tuin van een boerderij verderop en waslijnen. Wij keken naar onze moeder. Aan de waslijn wapperde onze kleding. Het meisje dat met ons meeliep, zei niets en staarde alleen maar naar ons. Ze droeg een jurk van mij. Ze droegen onze kleding. Ik ben later met mijn moeder terug gegaan naar de boerderij en heb alles wat uit ons huis afkomstig was meegenomen. De boerin zei helemaal niets, ze keek alleen maar. Om toch wat meubeltjes in huis te krijgen konden mijn ouders het een en ander uitzoeken in een loods, waar meubels van NSB ers waren opgeslagen. Maar daarvoor moesten wij aan het Nederlands Beheersinstituut maandelijks een bedrag betalen. Elk kopje, lepeltje en vaasje stond op een lijst voor een bepaald bedrag geregistreerd. De schande! Een schoolfoto met een verhaal Er wordt een foto van je genomen. Misschien vraag je of je die zien mag. Waarschijnlijk ben je niet tevreden hoe je erop staat. Toch kan het leuk zijn om iemand zo n foto te laten zien. Daar was ik toen. Dit hebben we gedaan. En als je je kamer moet opruimen, vind je in een doosje of los in een laatje een stapeltje foto s. Je bekijkt ze. Ja, dat hebben we gedaan. Hé, volgens deze foto staat de Euromast scheef! Foto s vertellen een verhaal. Wat is het verhaal bij de foto die ik je laat zien? Alles wordt aan de kant geschoven en Rita Teeboom legt een groot fotoalbum op tafel en opent het. Als je naast me gezeten had, zou je foto s, veel foto s van vroeger hebben gezien - in zwart-wit of bruin-wit, sepia wordt dat genoemd. Ik hoor, dat het familieleden zijn. Ik zie een man en een vrouw en hoor hun namen: Philip Reens en Sara Reens-Teeboom. Foto s van een vakantie aan zee. Sara zit in zo n strandstoel van riet, waarin je weg kunt kruipen, als het waait, Zij hebben handdoeken om hun middel. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 36

38 En: veel foto s van een baby, Marianne heet ze. Een paar bladzijden verder nog meer, ook van een meisje, haar zusje, Hetty. Ik zie foto s van het huis aan Straatweg 68a, van een bloemenmagazijn met de naam Alpina. Dan een hele bladzijde met foto s, gemaakt bij de Bijenkorf, van de twee zusjes, met strikken in hun haar. Marianne heeft het donkere haar van haar moeder; Hetty is blond, net als haar vader. Je ziet twee gelukkige meisjes, die ooms en tantes om hen heen hebben en leuke dingen doen: een dagje naar Plaswijck, spelen met een buurjongen in een straat met heel weinig auto s, rolschaatsen tussen je moeder en tante Roos of spelen samen met de step. Marianne en Hetty, twee Joodse meisjes, samen opgroeiend in Rotterdam. Dat is oma! Zij woont lekker dichtbij, samen met tante Roos, tante Bets en oom Samuel, ook op de Straatweg, op nr.35. Het verhaal bij de foto van Marianne. Hij werd gemaakt in de eerste klas van de Julianaschool aan de Prinses Margrietlaan. Kinderen leerden toen lezen met een leesplankje, waarop plaatjes stonden. Onder de tekeningetjes stonden de woorden: aap, noot, mies, enz. Misschien heb jij leren lezen met de tekeningetjes boom, roos, vis, vuur. Bij het leesplankje hoort een blikje met losse letters. Marianne heeft er een letter uit gepakt en kijkt nog even naar de fotograaf, voor zij die op zijn plaats op het leesplankje legt. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 37

39 Je ziet dus Marianne Reens, geboren op 9 november Zij hoorde in de klas, was een van de leerlingen van de Julianaschool. Op een morgen kwam de meester ernstig kijkend de klas in. Iedereen was gelijk stil. Wat keek hij ernstig? Wat was er? Een paar keer keek hij naar de lege plek. Hij vertelde, dat Marianne, samen met Hetty en haar ouders, uit het huis gehaald was. Ook haar oma. Hij zou, als hij meer wist, dat tegen hen zeggen. Wil Janse, die bij Hetty in de klas zat, vergeet het nooit meer. Ook daar kwam de meester dit vertellen. Ook Hetty was weg. Toen de school die morgen uitging, keken ouders en leerlingen elkaar verschrikt aan. Hoor je dat ook, mama? Verderop in de Prinses Margrietlaan werd er geschreeuwd en gehuild. Zij zagen mensen, die in een vrachtwagen moesten klimmen. Ze droegen een gele ster op hun kleding. Agenten hielden het zeil open. Zou het zo ook met Marianne en Hetty gegaan zijn? Wat ik verder weet? Familie Reens werd met veel andere Joodse families naar Loods 24 gebracht. Dat gebouw was de plek waar alle joodse Rotterdammers verzameld werden. Meestal dezelfde dag en anders de volgende gingen zij met de trein naar Westerbork en nog weer later door naar Auschwitz. In het boek Kaddisj, waarin alle Rotterdamse joodse mensen die in de oorlog vermoord zijn vermeld worden, staat dat zij op 9 november 1942 vergast werden. Marianne kijk je naar de foto en denk je zoals ik: Zo n kind, zo n lief meisje daar kun je toch alleen maar van houden? Die lege plaats in die klas van toen wordt nooit meer opgevuld. Wij kennen haar naam, weten waar zij woonde, op welke school ze zat. Haar zusje en zij zijn twee van de 686 joodse kinderen uit Rotterdam, die in de Tweede Wereldoorlog vermoord werden.. Marianne en Hetty? Zij horen in onze klas! Uitzwaaien Rina Erkelens-Kriesch ziet het allemaal nog zo voor zich. Zoveel mensen zag je rond deze tijd nooit in de Josephstraat. En degenen die ik zag sjouwden met koffers en tassen. Allemaal liepen zij in de richting van de West-Kruiskade. Zou Lea er ook zijn? Ja, daar liep ze! Achter Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 38

40 haar ouders, naast haar broertje Arie en natuurlijk bij Elias, op de arm van zijn moeder. Mama had tegen buurvrouw Maks gezegd, dat zij graag voor de kleine wilde zorgen, totdat ze terug kwamen. Maar na lang twijfelen nam buurvrouw hem toch liever mee. Ik zwaaide, maar Lea zag me niet. Ik riep naar mijn broer Jan: Arie gaat weg. Hij kwam naast me staan. Waar gaan zij nu heen? Met vakantie of zo? Ik zie allemaal koffers en tassen. Zij moeten zich melden, zei mama. Buurvrouw had haar de brief laten lezen waarin stond, dat het gezin zich moest melden. Ik geloof, dat zij Entrepotstraat zei. Op die plaats, Loods 24, moesten alle Rotterdamse Joden zich verzamelen. In de brief stond, dat zij in Duitsland moesten gaan werken. Mama zei ook: Zij mogen niet langer bij ons in de straat wonen, omdat ze Joods zijn. Jan knikte. Dat weet ik, dat heeft met die ster te maken. Iedereen die er een draagt loopt nu op straat. Toen familie Maks de ster moest gaan dragen en niet meer in de winkels mocht komen, was ik voor de buurvrouw boodschappen gaan doen. Links en rechts van ons huis en verderop in de straat gingen deuren open. Bepakt en bezakt kwamen buren naar buiten. Ze liepen allemaal dezelfde kant uit. Af en toe zetten zij even de koffers neer. Ja, dat was natuurlijk loodzwaar! Het viel me op dat er niet alleen mensen met een ster op straat waren, maar ook anderen, zonder ster. Zij gingen naast hen lopen en hielpen koffers dragen. Eh, ik ga naar Arie, zei Jan. En weg was hij! Hij rende, nee, hij bonkte de trap af en dat de deur dicht was, daar hoefde je na de klap waarmee dat gebeurde niet aan te twijfelen. Arie was blij dat hij zijn vriend zag. Hij bleef stilstaan, deed zijn tas open en gaf iets aan Jan. Later legde Jan het postzegelalbum van Arie op tafel, want dat was het. Hij vroeg of ik het voor hem wilde bewaren. Hij haalde zijn schouders op en keek niemand aan. Arie tikte op Lea s schouder en zij keek naar boven. Ik kom naar je toe, gebaarde ik. Even later liepen wij naast elkaar. Ik zag dat Lea net als ik moest huilen. Overal zag je buren, met en zonder ster, met en zonder koffers. Zij hadden jaren naast ons gewoond. Wij liepen samen door de straat, dat gebeurde wel vaker, maar nu was het anders. Was mijn vader maar hier! Maar die had ik sinds hij ondergedoken was niet meer gezien. Aan het eind van de straat sloegen wij linksaf, de Kruiskade op. Daar was een tramhalte. Er stonden geen agenten of Duitsers. Iedereen had de brief gekregen en ging. De tram waarop iedereen stond te wachten, reed van Schiedam naar Station Delftsche Poort. Af en toe gingen wij ermee naar oma en opa. Ja, daar kwam hij. Ik zag dat er al meer Joodse passagiers in zaten. Die hadden dus ook zo n brief ontvangen. Buurvrouw Maks stapte in en gaf Elias aan Lea. Die probeerde met haar andere hand ook koffers en tassen aan te pakken keek om zich heen of er nog plaats was. Toen de tram klingelde om te vertrekken, keek zij om en zwaaide. Mensen hadden nog iets tegen elkaar gezegd. Dag, buurvrouw! Wij zeggen: tot ziens! Mannen sloegen elkaar op de schouder. We zien elkaar weer! De meeste kinderen klemden zich aan moeders rok of aan de broekspijpen van hun vader, anderen lieten hun broer of zus niet meer los. Iedereen wilde iets zeggen, maar: wat, als je niet weet hoe lang het duren gaat? Als je al niet begrijpt, waarom zij niet gewoon bij ons in de straat mochten blijven wonen. Het ga je goed! Veel mensen veegden tranen weg. Zelfs de buurman die in de haven werkte en altijd zo stoer was, moest zijn neus snuiten in zijn grote, rode zakdoek. Gek, dit uitzwaaien! Zij gingen op reis, maar niemand was blij. Niemand wilde weg. Niemand wilde wat toch gebeurde. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 39

41 Ik dacht aan wat mijn moeder gezegd had. De kleintjes lagen op bed en we dronken samen nog een kop thee. Toen zij hoorde dat alle joden zich moesten melden, zei zij: Ik weet niet, Rina, wat ik ervan denken moet. Radio Oranje weet niet wat er met hen gebeurt. En, lieve meid, je moet hier met niemand over praten. Beloof je me dat? Achter het dubbele plafond van de w.c. zat het radiotoestel verstopt. Zij luisterde naar de uitzendingen. Een paar keer waren er huiszoekingen geweest omdat ze op zoek waren naar mijn vader, maar gelukkig had niemand de radio ontdekt. Eindelijk vertrok de tram richting Delftsche Poort. Na de bocht waren Lea en Arie en alle anderen uit beeld. Wij liepen terug. Niemand zei iets. Voor de deur draaide ik me om. Achter de deur van Josephstraat 122b, op die tweede etage, woonde dus niemand meer. In de hele straat was geen ster meer te zien. Een paar weken later werd het hele huis van de familie Maks leeggehaald en kwamen er andere, niet-joodse, mensen wonen Een doof hoofdstuk Weet je het nog? Een poppenkastvoorstelling?! Met andere kinderen zit je op bankjes of op de grond en kijkt naar Jan Klaassen en Katrijn. Regelmatig vraagt de poppenspeler iets aan jullie en meestal is het antwoord op die vraag: Jaaaaa! Het lijkt wel of er alleen vragen worden gesteld, die met ja beantwoord moeten worden. Jan Klaassen is een pop en hij zegt wat de voor jou en mij onzichtbare poppenspeler hem in de mond legt. Wij gaan het hebben over nazi-duitsland in de jaren In die tijd moeten mensen zeggen wat hun door poppenkastpoppen voorgekauwd wordt, want de regering heeft bepaalde ideeën en wil dat die uitgevoerd worden. Als inleiding stel ik je een paar vragen. Hoe goed zorgen wij voor zieken en zwakken? Hoe gaan wij in Nederland om met degenen in ons midden, die geestelijk of lichamelijk gehandicapt zijn? Hoe wordt er tegen een afwijkende mens aangekeken? Er zijn nl. landen waar je gehandicapten niet op straat zult tegenkomen, omdat zij bijv. uit schaamte door de familie weggehouden worden. Later kijken we wel of er antwoord op die vragen kan worden gegeven. In het westen hebben veel landen wetten, waarden en normen, waaraan je kunt zien, dat zij joodschristelijke wortels hebben. Denk aan een gebod als Gij zult niet doden! Je komt dat in die wetten tegen. In die landen heeft men nooit de stap gemaakt om mensen met een handicap te doden. Ik zeg nooit, maar in de vorige eeuw komt in Duitsland een regering aan de macht, die daar heel anders over denkt en er alles aan doet om de bevolking in dat denken mee te nemen. Zo spreekt men over bepaalde groepen mensen als Untermenschen (minderwaardige mensen) en unnutze Esser (nutteloze opvreters). Wat er in Duitsland gebeurt, komt niet uit de lucht vallen. Er wordt in die tijd op meerdere plaatsen in de westerse wereld, o.a. in de Verenigde Staten, nagedacht en gesproken over het belang van een zuiver ras. Je moet dat niet laten vermengen met rassen, die men als minderwaardig bestempelt. Hoe houd je een ras zuiver? Het antwoord dat de nazi s geven, is: laat alleen gezonde mensen zich voortplanten. Die geven tenminste geen erfelijke ziekten Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 40

42 door. Zo wordt het mogelijk, zegt men, een samenleving te creëren,waarin geen zwakken en zieken meer zullen zijn. Maar je hebt het dan wel over leven en dood, over de manier waarop je omgaat met zwakken en zieken. Wat je direct zult opvallen, is, dat men dan spreekt over de maatschappij. Het gaat niet om jou en mij, om mensen,want het individu is in dat denken niet in beeld. Als een groep of een individu tot last is, heeft hij geen recht op leven In Duitsland heerst op dat moment grote armoede, er is werkeloosheid en ontevredenheid. Als er dan iemand komt, die zegt, dat hij die problemen allemaal kan oplossen, en zegt: die kant moet het met de samenleving uit, dan willen mensen maar al te graag ja zeggen. Die sterke leider was Adolf Hitler. Zijn oplossing? De problemen in het land komen, omdat er zoveel Untermenschen zijn, die het Germaanse ras in de weg zitten. Een naziarts, dr. Gerhard Wagner, rekent uit, dat geesteszieken, blinden, doofstommen, alcoholisten, sociaal zwakken en sociale zorg de staat 1,2 miljard Reichsmark kosten. Zie je het, mensen? Deze Untermenschen kosten teveel. Op een poster uit die tijd staat een Germaanse man met ontbloot bovenlijf, die met veel moeite een juk draagt, dat hem opgelegd is. Op de uiteinden van dat juk zitten wat men in die tijd noemt: erfelijk zieke kinderen. Zie je, zegt men: daardoor wordt de samenleving niet gezond, omdat die zieke kinderen t.z.t. op hun beurt ook zieke kinderen krijgen. Daar moet iets gedaan worden. De nazi-partij wil een zuiver ras en daarvoor moet het ras verbeterd worden. Het Noordarische ras is de drager van alle cultuur, de ware vertegenwoordiger van de hele mensheid en het Duitse volk heeft dus de door God opgelegde plicht om de raszuiverheid in stand te houden, schrijft Adolf Hitler in Mein Kampf het boek dat elk Duits echtpaar krijgt als het trouwt. Je krijgt een beter ras door zieken en gehandicapten uit de weg te ruimen. En: door wie niet in het volk horen, te verwijderen. De gemeenschap gaat voor en daarin is voor een individu, dat als minderwaardig wordt beschouwd, geen plaats. De regering neemt maatregelen, waarmee zij de in haar ogen minderwaardige groepen isoleert en discrimineert. Enkele groepen kregen de schuld van alle ellende in de wereld: Joden, Sinti en Roma (de meeste mensen noemen hen zigeuners), homoseksuelen, Jehova s Getuigen en verstandelijk gehandicapten. De nazi s vonden, dat zij moesten worden uitgeroeid. In 1935 verschijnen de z.g. Neurenberger rassenwetten. Er staat o.a. in: Ariërs mogen niet trouwen met Joden of zigeuners. Een meisje, dat wij bij haar naam kunnen noemen! Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 41

43 Settela Steinbach Jullie kennen allemaal foto s van Anne Frank. Dit meisje met hoofddoek komt uit een film, die door de bekende fotograaf en filmer Rudolf Breslauer over het kamp Westerbork gemaakt werd. Het is dinsdag 19 mei 1944, als Settela Steinbach, een Sintimeisje, samen met haar moeder en vier broertjes en zusjes in een veewagon naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd wordt. Zij kijkt nog even naar buiten. Nadat zij geteld zijn, wordt met krijt op de buitenkant vermeld hoeveel mensen in die wagon zitten. Even later zal de trein met Settela, haar familie en 234 andere Roma en Sinti vertrekken. In Auschwitz-Birkenau wordt zij op 31 juli 1944 vergast. Dertig van hen overleefden. In Westerbork herinnert een monument van houten blokjes met vlammetjes aan hen. Denk aan de poppenkast! Iedereen moet hetzelfde antwoord geven. Is dit goed voor het volk? Jaaaa! Is dit nodig? Jaaaa! Zijn jullie ervoor? Jaaaa, schreeuwt de poppenspeler zijn publiek voor. Krijgt men met al die maatregelen de poppen aan het dansen? Nee, er is weinig protest en degenen die hun mond opendoen worden aangepakt. Naast joden en zigeuners kijken de nazi s ook naar mensen met een handicap. Zij kunnen niet deelnemen aan de gezonde, zuivere samenleving. Je hebt niets aan hen, ze zijn nutteloos. Voortplanting leidt tot nog meer mensen met een beperking. Men wil via de erfelijkheid de eigenschappen van het ras verbeteren. Dat kan positief - laat het superieure ras zich voortplanten, dus: verhoog het geboortecijfer; en het kan negatief en dan kom je terecht bij sterilisatie en uitsluiting van inferieure groepen. De wetten die de naziregering maakt, gelden voor zwakzinnigen, psychisch zieken, epileptici, blinden en doven, alcoholisten en mensen met zware lichamelijke handicaps. Artsen voeren abortussen uit om te voorkomen, dat er kinderen met een handicap geboren worden. De volgende stap is het vermoorden van baby s en kinderen met een handicap d.m.v. uithongering, dodelijke injecties en vergassing. Daarna zijn gehandicapte volwassenen aan de beurt. Hitler noemde het doden of beter vermoorden - euthanasie, dat betekent barmhartige dood. Wat klinkt dat beschaafd, maar het is gewoon moord! Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 42

44 Karlchen Ergens in Duitsland woont Edith en haar zoontje Karl. Het is Haar man is gesneuveld en Karl is alles wat zij nog heeft. Kort na zijn geboorte wordt duidelijk, dat Karl langzamer is dan andere kinderen, maar hij geeft veel blijdschap. Er zijn meer gezinnen met dergelijke kinderen en zij raken bevriend. Op een dag krijgt Edith bezoek van de nazileider, dat elke Duitser gezond is. De zon en frisse lucht zullen hem goed doen. Alles staat in de brief, die hij haar overhandigt. Ook de andere moeders hebben een dergelijke brief ontvangen. Edith laat de bezwaren die zij heeft uit haar hoofd praten. Drie dagen na vertrek van de bus komt er weer een brief. Alle kleur trekt uit haar gezicht, ze valt neer op een stoel en valt bijna flauw. Weer leest ze de woorden, die zij niet kan bevatten: Het spijt ons u te moeten informeren, dat uw zoon plotseling aan longontsteking is overleden. Hij is gecremeerd en de urn is al begraven. U vindt een lijst met de kosten voor de begrafenis. Wilt u die kosten zo snel mogelijk betalen! Huilend rent zij naar haar vriendin, die met eenzelfde brief zit. Alle moeders die hun kinderen op vakantie lieten gaan hebben een dergelijk brief. Elk kind overleed plotseling aan longontsteking. Zij begrijpen wat er is gebeurd: hun kinderen zijn vermoord! Uit angst voor de nazi s houden zij hun mond. Er worden in een paar jaar tijd meer dan mensen met een handicap vermoord. Dat kun je niet wegmoffelen. Daar is door heel veel mensen aan meegewerkt. Denk aan de directies van huizen waar gehandicapten wonen. Denk aan artsen en verpleegkundigen. Zij legden na hun studie een eed af om voor de zieke mens zorg te dragen. En nu werken zij mee aan maatregelen, die het tegenovergestelde betekenen. De familie moet van die dood in kennis gesteld worden, dus: de brief moet worden getypt en verzonden. En : het is afschuwelijk dat zij de familie dan ook nog een rekening voor het doden van het kind durven te sturen. Vele tienduizenden hebben zo dagelijks meegewerkt aan de uitvoering van wat de nazi s willen. Of: zij worden ermee geconfronteerd. Ik vraag me af: hoe heeft dat in hun leven doorgewerkt? Kunnen wij eigenlijk wel beseffen wat het zeggen wil te leven in zo n totalitaire staat, dus: een staat waar voor je wordt gedacht en waar iedereen de poppenkastspeler na moet zeggen, moet doen wat de leider wil. De minister van propaganda, Joseph Goebbels, stelt in 1943 duizenden mensen in een grote bijeenkomst de vraag: Wollt ihr den totalen Krieg? Willen jullie de totale oorlog? Het publiek roept: Jaaaa! De poppenkastspeler zegt het hun voor en zij zeggen het hem na. Hij sluit af met de opmerking: Sta op, ga voorwaarts, breek los!. Ook doven? Gebruik geen gebarentaal! Peter Farago, een dove Hongaarse jongen van tien jaar, wordt samen met zijn moeder naar Bergen-Belsen gedeporteerd. Bij aankomst wordt hij van haar gescheiden. Radeloos is hij. Dat hij overleeft, heeft hij te danken aan een Poolse jongen, Pavel, zelf kind van dove ouders. Wat Pavel zegt, redt Peter: Gebruik geen gebarentaal! Wees rustig! Na de oorlog, onderweg naar Hongarije, wordt hij met zijn moeder herenigd. In het Derde Rijk werd gebarentaal verboden en belachelijk gemaakt. Een leider van de afdeling voor dove leden van de Hitler Jugend noemde deze zelfs een apentaal. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 43

45 In 1932 komt de film Verkannte mensen (Verkeerd beoordeelde mensen) van de regisseur Wilhelm Ballier uit. De film is bedoeld om aandacht te vragen voor de positie van doven en op te komen voor gelijke behandeling en respect voor hun doof-zijn. De beelden laten de doven zien als hardwerkende en sportieve mensen iets wat de nazi s, denk je, moet aanspreken. Maar, ook deze groep staat op de lijst om gesteriliseerd te worden. Ik geef je een voorbeeld van de vragen, die men in die tijd hardop stelt: Wat kost het niet om dove leerlingen onderwijs te geven? Zij worden nooit soldaten en krijgen geen gezonde kinderen. Het ministerie van propaganda van minister Goebbels haalt daarom de film uit de roulatie. Het verhaal van de dove slachtoffers is te lang onbelicht of in ieder geval onderbelicht gebleven. Van de gedwongen sterilisaties worden er bij doven uitgevoerd. Het wordt tijd het vergeten hoofdstuk aan dit pijnlijke boek toe te voegen. Wij moeten er met elkaar over spreken. Want, zegt een joodse wijsheid: Het vergeten van deze geschiedenis leidt tot ballingschap; het herinneren ervan leidt tot verlossing. (Heyl) Verhalen moeten verteld worden. Het lot van dove Joden is een verhaal van tragische discriminatie en heroïsch overleven. (Ryan). Dat er weinig over hen bekend is, komt door het gebrek aan gegevens. Na de eenwording van de Duitslanden duikt het verhaal van Otto Weidt op. Hij gaf leiding aan een fabriek, die bezems en borstels voor militair gebruik vervaardigde. Het gebouw stond in de Rosenthalerstrasse 39 te Berlijn. Hij had gehandicapte Joden in dienst, de meesten waren doof, een aantal was doof en blind. Elke avond verborg hij hen achter een valse muur op de zolder van de werkplaats. Niemand van hen overleefde, omdat zij na ontdekking gedeporteerd werden. Bann G Ook sommige doven staan in nazi-duitsland aanvankelijk positief tegenover Hitler en de zijnen. Er zijn foto s van dove jongens in het uniform van de Hitler-Jugend. Op de schouder van hun uniform staat een G (Gehörgeschadigte - gehoorbeschadiging). Om de linkerarm diende een gele armband met drie grote, zwarte punten gedragen te worden. Zo zijn er ook groepen met een B (blind) en een K (lichamelijk gehandicapt), van dove meisjes in een dirndl-jurk en van dove S.A. ers in een motoreenheid. Hun valt niets te verwijten. Veel Duitsers staan in het begin positief tegenover Hitler. Maar als je auditief gehandicapt bent, mis je niet alleen informatie, maar je bent ook niet te bereiken door informatie, die je manipuleert. Goebbels wordt zo niet meer dan een pop in uniform, die wel zijn mond open en dicht doet, maar die je niets te zeggen heeft, omdat je zijn boodschap niet hoort. Je kunt je afvragen of de horenden het begrepen hebben. Er is een poppenkastvoorstelling voor dove kinderen en hun ouders gaande. De schoolleiding wil, dat er begrip groeit voor deze handicap en geleerd kan worden van de ervaring van anderen. Een poppenkastvoorstelling dus. Naast de poppenkast staat iemand, die het verhaal in gebarentaal vertelt. Wat je zult opvallen, is, dat humor niet over komt. Er wordt wel gelachen, maar aarzelend en te laat, als donder na de bliksem. Terwijl het publiek naar de poppen kijkt, wordt de lunch door het keukenpersoneel klaar gezet. Dan gebeurt het. Iemand laat een dienblad met glazen vallen. Maar alleen de horenden kijken om. De dove Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 44

46 kinderen hebben niets gehoord. Zo overvallen ook de maatregelen tegen de joden de doven onder hen. Op 18 oktober 1941 vertrekt het eerste transport van joden van Berlijn naar Polen, onder hen zijn ook doven. Ze zijn onbekend met de vreselijke dingen die anderen meemaken. Veel doven komen pas na de oorlog achter de waarheid. Sara E., een joodse vrouw uit Berlijn, wordt op een zondag afgevoerd uit de fabriek waar ze werkt en naar Auschwitz gedeporteerd. Haar niet-joodse echtgenoot had haar verlaten en zich van haar laten scheiden. Haar twee dove kinderen wachten tevergeefs op haar. Een dove schoenmaker en zijn vrouw nemen beide kinderen op in hun gezin. Ongehoord! Hij zit op de grond en probeert verschillend gevormde blokken in verschillend gevormde gaten van de kubus te krijgen. In zijn oren kleuren de dopjes van een gehoorapparaat, dat hij sinds kort heeft. Ik zeg wat en het kleine hoofd kijkt op. Hij hoort iets en om zijn mondje begint een kleine lach te spelen. Een klein, slechthorend mannetje - zoontje van vrienden, die beiden slechthorend zijn. Ook hun andere kinderen hebben een gehoorprobleem. Maar net als andere kinderen zijn zij levenslustig, zitten op scouting, hockeyen, spelen en fietsen met kinderen uit de buurt, gaan naar school. En, inderdaad, zij zijn auditief gehandicapt. Als je weet wat het nazi-denken over rassen heeft aangericht en een publicatie over dove mensen in het Europa van Hitler in handen krijgt, besef je ineens hoe er toen gekeken werd naar een gezin als dit. Dan zouden zij nooit kinderen hebben mogen krijgen, omdat er sprake zou zijn geweest van gedwongen sterilisatie. Ik moet denken aan fotolijstjes, die leeg aan de muur hangen, de pijn om nooit geboren kinderen. Poppenkast werd vroeger gebruikt om mensen om verhalen te vertellen. De meeste mensen waren analfabeet. De poppen vertelden een verhaal en de mensen kregen op die wijze kennis van zaken. Men leefde mee met het verhaal. Soms droeg zo n pop een uniform en was de drager van het kwaad. Dan had je de poppen aan het dansen. Zo heb ik gekozen voor het voorbeeld van de poppenkast en een aantal poppen op mijn hand gezet om jullie het verhaal van doven in nazi-duitsland te vertellen, met even wat extra licht op het lot van joodse doven. Ongehoord, hè! Wegens vertrek naar elders In Ongehoord spraakmakend, Honderdvijftig jaar onderwijs en zorg voor auditief beperkten in Rotterdam en wijde omgeving neemt de auteur Nelleke Manneke een zin over uit het jaarverslag over 1942 van de School voor Slechthorenden: Twee joodsche leerlingetjes moesten wegens vertrek naar elders worden afgeschreven. Meer woorden werden er niet aan gewijd. Ook na de oorlog bleef het gebeurde onbesproken. Door te zeggen vertrek naar elders hoef je niet te zeggen wat er echt aan de hand is. Op de gezins- en persoonskaart van joodse Rotterdammers staat: VOW (= Vertrokken Onbekend Waarheen). Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 45

47 Herinneren leidt tot verlossing hun namen: Levie Koster 30 april 1926 Sobibor 23 april 1943 Jacob Dobrazijcki 2 mei 1933 Auschwitz 27 augustus 1943 Isaac Dasberg* 18 december Auschwitz 9 augustus 1942 Mathilde Koster 24 september 1936 Auschwitz 9 augustus 1942 De twee slechthorende leerlingen blijven naamloos, gegevens ontbreken. * Manneke noteert over Isaac: Sjakie was enig kind van Herman Dasberg (eveneens oudleerling) en Rachel Dasberg-de Vries. Isaac s vader werd eind september 1942 vermoord in Auschwitz. Uit: De strepen van een zebra Andries van der Wal en Dick van der Zee, Rotterdam, Een album waarin je gedichtjes schrijft Een album waarin je gedichtjes schrijft, waarin degenen die van je houden een versje schrijven: je moeder, je vader, je oma en opa, je lievelingstante, je vriendinnen en klasgenootjes. Een klein boekjes met lieve woorden. Als ik binnenstap, ligt het op tafel. Een album, dat van hand tot hand is gegaan, waarin gelezen is. Op het omslag, het lijken wel bolletjes opgerolde bruine wol. De bladzijden zijn na al die jaren vergeeld. Rika Kunst (na haar huwelijk Boone-Kunst) koestert het boekje. Het is stukje verleden, dat zij nooit vergeten heeft. En in dat kleine album herinneren twee bladzijden aan Jetty Cohen. Op de ene bladzijde zo n echt plaatje voor een poëziealbum, bloemen in een mandje met een strik aan het hengsel; op de andere bladzijde het versje, dat haar vriendin voor haar op papier zette. Mooi geschreven, op 29 februari 1940 Bijzonder om op juist zo n dag iets op te schrijven wat altijd leesbaar blijft. Lieve Rika. Twee open oogjes Een hartje van goud Een zuiver geweten Zorg dat je t behoudt Je schoolvriendinnetje Jetty Cohen Een paar bladzijden verder is een foto geplakt. Er boven staat: R dam, Een schoolfoto: meisjes in een veld, een rij die staat en een rij die gehurkt is. Met bomen op de achtergrond. Kijk, dat is Jetty. De vierde van links. Ja, het meisje dat opzij kijkt. Dit ben ik, met dat geruite jurkje. Het is de laatste foto van klas 6 (nu: groep 8) van de openbare meisjesschool aan het Ericaplein in Rotterdam-Zuid. Juffrouw Bos, de directrice zij was heel streng - schreef eronder: Ter herinnering aan je schooltijd. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 46

48 Rika kwam weleens thuis bij Jetty, die aan de Hillevliet woonde. Het was een leuk gezin. Ze was een lieve meid. Ik heb haar erna nooit meer gezien. Gek, hè, ik denk nog steeds aan haar. Ik weet niet wanneer zij weggevoerd is. Met de gegevens van dit gesprek ga ik aan de slag. Inderdaad, op Hillevliet 28a woonde het gezin Salomon Cohen. Vader Salomon, moeder Sara en broer Joseph Samuel. Op de pagina van het joods monument staat een regel, die ik een aantal keren herlees: Eén kind dat nog thuis woonde heeft de oorlog overleefd. Jetty s naam wordt niet vermeld, maar het gaat om haar! Dat heeft Rika Kunst niet geweten. Een mailtje naar Kamp Westerbork levert de volgende informatie op: Het gaat om Henriette Hans Cohen, , Rotterdam. Ze heeft de oorlog overleefd en ze is geëmigreerd naar Los Angeles. De overige familieleden zijn nooit in Westerbork geweest, maar via kamp Vught doorgestuurd naar Auschwitz. Als die naam valt, moet er ook een datum van overlijden zijn. Ja, vader Cohen is op 15 december 1943 vergast. Bij de moeder van Jetty en haar broer gebeurde dat op 15 november En Jetty? Was zij niet thuis op het moment dat haar vader, moeder en broer van huis gehaald werden? Was zij ondergedoken? En: heeft zij dan de oorlog overleefd? In Rechtvaardigen onder de Volkeren staan de Nederlanders, die een Yad-Vashem onderscheiding ontvingen, onder hen familie Van Rangelrooy, John en zijn vrouw Pieternella. Zij woonden in Rotterdam aan een drukke winkelstraat. Het echtpaar raakte actief betrokken bij het verzet. Zij maakten heel duidelijk, dat zij bereid waren om joodse onderduikers in huis te nemen. Er worden namen genoemd en dan: Toen volgde de twaalfjarige Jetty Cohen (later Shartel- Cohen), wier familie opgepakt en op transport gezet was. Jetty werd altijd voorgesteld als een vriendin van de kinderen. Zij moest op een zolderkamer in één bed slapen, samen met mevrouw De Vries-Wolff en haar dochter Fanny. Jetty en andere onderduikers zijn tot de bevrijding in mei 1945 bij de Van Rangelrooys gebleven. Jetty heeft de oorlog dus overleefd, zij trouwde en woonde in Los Angeles. Op het internet stuitte ik op een overlijdensbericht: Henriette Cohen overleed op 20 maart 2011 overleden. Het poëziealbum houdt de herinnering vast aan een schoolvriendinnetje, het versje werd meer dan 70 jaar geleden geschreven door Jetty Cohen. Met dank aan: - Guido Abuys, Herdenkingscentrum Kamp Westerbork - Raymund Schütz, Informatiebureau van het Nederlandse Het Rode Kruis. Aangehaalde tekst uit: Rechtvaardigen onder de Volkeren Mijn vriend Jacob Wij woonden in de Zegwaardstraat, op nummer 26d, in het Oude Noorden, schrijft Harry Kurver (eerder Harry Cohen). Je kunt zeggen, in een beter gedeelte van deze arbeidersbuurt. Er waren ook straten waar je bij wijze van spreken het straatschoffie Kruimeltje kon tegenkomen. Mijn vader was marktkoopman in lingerie en textiel, zeg maar: in alles waar op dat moment geld mee te verdienen was. Het was bij ons thuis geen vetpot. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 47

49 Mijn moeder was eerder getrouwd geweest met een zekere Kurver. Ik had twee halfzussen. Wij vormden een hecht gezin. Ik had een oudere broer, Joop, en een zus, Judith. Zij was met een diamantair getrouwd en woonde aan de Schieweg 44c. Verder had ik nog een jongere broer. Ook in Zegwaardstraat, op nummer 30b, woonde Jacob Dobraszijcki. Het gezin was er in 1939 komen wonen. Ze hadden, door hun handicap, weinig contact met hun buren. Hij was doofstom - zo noemde je dat toen, nu zou je doof zeggen - en zat op het doofstommeninstituut. Ik bezocht de Regentesseschool. Wij woonden vlak bij elkaar. Op het Joods Monument schreef ik: Jesaja Dobraszijski was doof, maar kon wel goed verstaanbaar spreken. Zijn vrouw, Helena Eva Dasberg ik noemde haar tante Lena - was doofstom. Dochter Alida Johanna (Alie) was hardhorend, maar sprak goed. Dochter Johanna Jacoba (Hannie) was de enige die geen handicap had, maar zij was een ernstig hartpatiënte. Ze kon alleen maar korte stukjes lopen en voor langere afstanden werd gebruik gemaakt van een rolstoel. Zij had heel lichtblond haar. Zoon Jacob was doofstom. Hij had donkerblond, krullend haar en was net als zijn vader klein van stuk. Ik was met Jacob bevriend, omdat hij ook Jood was. Je trekt toch naar elkaar toe. Hij riep niet bij alles teringjood tegen me. Beter een jood dan een NBS-er, was ons antwoord. Wanneer hij boven voor het raam stond en ik beneden, konden wij elkaar goed verstaan. Ik had gebarentaal leren gebruiken en liplezen ging me ook goed af. Ook met zijn moeder gebruikte ik gebarentaal. Wij speelden vaak samen. Dan moet je denken aan putteloop en schuilen (verstoppertje). We gingen ook veel wandelen. Dat was uit nood geboren, door zijn handicap. Mijn moeder wilde geen ster dragen. Wij kinderen deden dat ook niet. Mijn vader wel. Ja, Jacob droeg ook een ster. Toen wij een keer samen in de Zwart Janstraat gingen kijken naar muziekkorpsen van de Hitlerjugend, zei ik tegen hem: Je moet je pullover uittrekken. Maar dat deed hij niet. Op een woensdagmiddag is hij weggehaald. Ik denk, dat het 12 augustus 1943 was. Tussen en uur gebeurde het, door twee hulppolitieagenten en twee in burger. Jacob probeerde nog wat tegen mij te zeggen, maar hij kreeg van een agent een opdonder. Ik weet, dat hij altijd bang was dat hij doodging. Ik ben zo bang in mijn maag, zei hij dan. Ik overleefde, doordat ik samen met mijn broer onderdook in het kinderhuis aan de Van Speijkstraat. Ook mijn moeder en de rest van het gezin overleefden. Mijn vader was op 30 september 1942 omgekomen in Auschwitz. N.B. In Kaddisj staat, dat Jacob, op 27 augustus 1943 in Auschwitz is vermoord, gelijk met zijn moeder en zusjes. Zijn vader, Jesaja Dobrazijcki, was al eerder van straat gehaald; hij werd op 22 oktober 1942 in Auschwitz vergast Miepje, een Rotterdams verhaal... Gisteren stond er een overlijdensadvertentie in de krant: Overleden Flip Koopman in de leeftijd van 78 jaar. Hij was een goed mens. Direct onder de annonce stond er nog een, namens de heer en mevrouw Harmsen-Bromet. Toen wist ik weer wie Flip Koopman was. Inderdaad een goeie vent. We waren buren en woonden op de Gordelweg, een fijne buurt met een prachtig uitzicht op de groene Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 48

50 weilanden aan de andere kant van het water. Het was oorlog en zoals bijna alle buren hadden ook wij weinig eten. Ook de familie Koopman probeerde aan voedsel te komen. Flip was altijd bezig geweest met huisdieren, katten, honden en konijnen. Door gebrek aan voedsel waren al deze dieren weggedaan. Op één konijn na: Miepje, heette dat konijn, een tam konijn. Zij zat niet altijd in een hokje, maar rende door de kamers en zat vaak bij Flip op schoot. Het eten voor Miepje haalde Koopman van de weilanden. Je zag hem dan ook minstens drie keer in de week het witte bruggetje oversteken, waarna hij verdween achter een bouwvallig schuurtje. Daar haalde hij de jutezak van zijn schouder en riep dan: Loop maar lekker rond, Miepje. En ik veronderstelde dan dat Miepje heerlijk ronddartelde en genoot van het buiten zijn. Na een half uur keerde buurman Koopman terug, opnieuw met de grote jutezak over de schouder. Want daarin zat Miepje. Week in week uit zagen we dit leuke tafereeltje van die grote kerel, die met zijn konijn naar buiten ging en na een poosje weer terug kwam. Nieuwsgierig als ik was, ging ik op een dag mijn buurman achterna, om te zien hoe hij Miepje weer in de jutezak kreeg. Toen ik achter het schuurtje kwam, schrok ik, maar Koopman nog meer, want Miepje was geen konijntje maar een kind, van zo n jaar of drie. Koopman riep me bij hem en smeekte mij, niemand iets van mijn ontdekking te vertellen. Miepje was een onderduikertje. Een kind, dat als alle andere kinderen, behoefte had om af en toe even te kunnen rennen. Daarom deed Koopman maar alsof hij met zijn konijn naar buiten ging... Miepje heeft de oorlog overleefd. Dankzij Flip Koopman. Het konijn haalde het dus niet... Eigenlijk had de advertentie anders moeten luiden: Dag, Flip, bedankt en het gras is nog steeds groen... Dit cursiefje verscheen in 1988 in het Rotterdams Nieuwsblad en is gebaseerd op een waar gebeurd verhaal. Terwille van de anonimiteit van de betrokkenen werden namen van personen en straten veranderd en de identiteit van de verteller (anders dan de schrijver Joop van der Vlies) De lege tribunes bij Sparta (Of: hoe zag Sallie Jacobs er toch ook weer uit?) Zondagavond, Studio Sport, waarin een verslag van de voetbalwedstrijd Sparta AZ 67. Een spannende wedstrijd met veel doelpunten en veel missers, roept de verslaggever. Plotseling een aanval op het doel van Sparta, die wordt afgeslagen. De bal wordt met een harde trap weggeschopt. De camera volgt de omhooggaande bal nauwkeurig. Zwenkt langs de lege tribunes, laat in een flits de woonhuizen zien tegenover het Spartakasteel. En toen wist ik het wel weer, dat zou opnieuw een slapeloze nacht worden met veel narigheid en ellende. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 49

51 Want Sparta was vroeger mijn favoriete club en als klein jochie stond ik dan ook om de veertien dagen achter het doel, op de zogenaamde jongenstribune, die toen een dubbeltje kostte. Natuurlijk kwam daar nog een snoepje bij, maar dat bestond bijna altijd uit een rolletje Frujetta, want daar deed je lekker lang mee. Als je op zo n zuurtje zoog, kwam er in het midden een gaatje, zodat het restant van het zuurtje als een krans om je tong hing. Heerlijk Het duurde, totdat bij de kassa een bord hing met de tekst Joden niet gewenst ; een paar maanden later werd dit veranderd in Verboden voor Joden. Het leven was toch al niet zo vrolijk, als joods jochie mocht je toch al niet te veel, - niet bij niet-joodse vriendjes thuis komen, niet naar de diergaarde, niet naar een cowboyfilm en ook niet meer naar je eigen school. Natuurlijk, een kind van elf jaar was een staatsgevaarlijk element en zou wellicht de sfeer van een voetbalclub kunnen verpesten. Sallie Jacobs was mijn vriendje en ook zijn pleegbroertje Hans Naftalie behoorde tot onze vriendenclub. Hans kwam uit Bochum en was bij de familie Jacobs in huis, want in Duitsland was men met de verdrijving en uitmoording van de Joden al iets verder dan in Nederland. Sallie kwam mij op een zekere dag heel geheimzinnig vertellen, dat zijn vader (ook een Sparta-aanhanger), van een bewoner tegenover het Kasteel toestemming had gekregen om met een aantal joodse supporters vanuit zijn twee zolderkamers naar de verrichtingen van Sparta te komen kijken. Hij had daarvoor van wat planken een soort tribune gemaakt. Eén voor één slopen wij naar binnen, en vanaf deze super-eretribune zag ik mijn sporthelden rennen over het groene gras. Een paar namen weet ik nog, de keeper heette Pil, een back Verheul en als spil was Drok opgesteld. Van de voorhoede weet ik me alleen nog maar Borrani te herinneren. Viervijfde van het veld konden we vanaf onze tribune zien, was de bal echter rechts terecht gekomen of moest juist daar de corner genomen worden, dan moesten wij maar gokken wat daar gebeurde. De ramen hielden we open, opdat we maar niets van het gejuich of de kreten van teleurstelling zouden missen. Opgetogen kwam ik thuis of teleurgesteld, naar gelang de uitslag. Men klaagt tegenwoordig over de lege tribunes, het geweld op het veld en over de veldslagen tussen de verschillende supportersgroepen. Onze super-eretribune raakte ook leeg, want bij iedere komende thuiswedstrijd waren er meer lege plaatsen. De laatste veldslag had een aanvang genomen. Niet door sportverdwazing raakte mijn tribune leeg maar door een krankzinnige. Sallie kwam ook niet meer zijn plaats werd ook niet ingenomen door een ander, want die waren er niet. Er waren geen anderen en er komen ook geen anderen, het mocht niet meer. Maar hoe zag Sallie er toch ook weer uit? Ik weet het niet meer, ik schaam me, Sal, maar er zijn zoveel gezichten, die ik zou willen zien, maar het gaat niet meer. Ik ben ook niet meer voor Sparta.. (Joop van Vlies) N.B. In Kaddisj staan Sallie Jacobs en Hans Naftalie. Beide jongens staan ook op het Joods Kindermonument! En: op staat veel informatie. - Lees bij het verhaal De heimelijke tribune van Riet van Deursen. Het vult De lege tribunes bij Sparta van Joop van Vlies mooi aan. In het huis op de hoek van de Spartastraat en de Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 50

52 Coornhertstraat 1b stond voor elk raam een soort tribune. Je kunt dus precies zien waar de mannen en jongens zaten en hoe zij het Kasteel zagen. - Op deze website staat de lesbrief Wat valt er te lachen dan? Dat is informatie met opdrachten. Die kunnen in de klas of in groepjes gemaakt worden. Eén onderdeel heet Voor joden verboden. Het vestigt de aandacht op het boek Kaddisj met de namen van alle vermoorde joodse Rotterdammers en op Loods 24. Meer verhalen zijn te vinden op de website..????????????????? van de stichting Joods Kindermonument Rotterdam Nadere informatie Voor Joden verboden (door Joop van Vlies) Op 10 mei 1940 vallen de Duitse legers Nederland binnen. Al in dat jaar begint men met discrimineren, d.i. het onderscheid maken tussen mensen. Steeds vaker kom je in de krant advertenties tegen of zie je bordjes op straat met de tekst Voor Joden verboden. Stel je voor: je bent elf jaar en je mag niet zwemmen, niet naar school, niet buiten op een bankje zitten, niet naar de bioscoop en niet op straat van s avonds acht tot de volgende morgen zes uur Voor Joodse kinderen, zoals Rachel en Esther in dit boek was alles wat het leven leuk maakte verboden door de Duitse bezetter, die Nederland in zijn macht had van mei 1940 tot mei Een stukje van de omslagtekst achterop het boek Wie niet weg is wordt gezien van Ida Vos. o Geen Joden in overheidsdienst o Niet meer naar de bioscoop - Registratieplicht - Niet meer naar de universiteit - Geen bloeddonor meer zijn - Geen eigen bedrijf meer hebben - Je radio inleveren - Niet meer in cafés komen - Geen geld meer mogen hebben - Als joods kind naar aparte scholen moeten - Niet meer mogen zwemmen - Niet meer spelen in het park - Niet meer naar de bibliotheek - Niet meer naar de dierentuin - Niet meer naar de schouwburg, een museum, de markt - Geen lid van een vereniging meer zijn - Niet meer reizen of verhuizen zonder toestemming - Geen niet-joods huishoudelijk personeel meer hebben o Niet meer trouwen met niet-joden - Jodenster dragen Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 51

53 - Niet meer vissen - Je fiets inleveren - Niet meer sporten - Verboden op te bellen - Alleen naar de winkel tussen 3 en 5 uur s middags - Niet meer naar de kapper - Niet meer op een openbaar bankje zitten o Niet meer mogen leven in Nederland alle joden moeten naar Westerbork en verder o Laatste transport uit Westerbork Inzoomen op Voor Joden Verboden - gebruik het smartboard om de verboden te illustreren. - lees uit Wie niet weg is, wordt gezien van Ida Vos een aantal hoofdstukjes, bijv. Verstoppertje, U ook een ster meneer?, Fietsen, Rita. - Eventueel toon je via een smartboard bij bepaalde verboden een afdruk van een krantenbericht, een foto van de bordjes die overal in Nederland verschenen, een kind met een Jodenster, etc. - Als verwerking: zie het fotoblad zonder het woord joden. Ter afsluiting kun je met de leerlingen doorpraten over discriminatie. - Lees de column Miepje van Joop van Vlies (zie ) Als je een ui pelt, wordt deze steeds dunner. Elke losgekomen rok zou je kunnen vergelijken met één van de verordeningen, die door de nazi s aan de joodse Nederlanders opgelegd werd. Elke nieuwe verordening beperkte de wereld van de joodse gemeenschap verder. Er bleef geen ruimte meer over. Het pellen van een ui gaat gepaard met tranen. Die steeds kleiner wordende wereld voor de Joodse kinderen en hun ouders veroorzaakte leed en waar het op uit liep, weten we! Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 52

54 Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 53

55 Over stilstaan, herdenken, nadenken Sta eens stil! Kijk wat dit monument jou zeggen wil! Het is een boog van staal met namen en leeftijden van 686 vermoorde joodse kinderen. Hé, denk je misschien, dat meisje is net zo oud als ik! En hier, die jongen ook. Bij elke naam hoort een gezicht van iemand zoals jij. Een leerling van een Rotterdamse basisschool en ook van jongere kinderen. Joh, dit jongetje is net zo oud als mijn zusje. De boog wil hen in herinnering houden, jou en mij aan hen laten denken. Op het moment dat tijdens de Tweede Wereldoorlog de joodse gezinnen met de kinderen uit hun huizen werden gehaald en werden weggevoerd, wist men nog niet dat zij zouden worden vermoord. Daarom staat dit monument er! Niet alleen om die 686 kinderen te herdenken, maar ook om ons na te laten denken. Hoe heeft zoiets afschuwelijks kunnen gebeuren? Is er niemand die er iets van gezegd heeft of het heeft kunnen voorkomen? Wat hadden die kinderen dan gedaan, dat zij niet meer mochten leven? Het begint met kleine dingen. Jij doet iets niet goed, dat is vervelend. Wie geef je de schuld? Jezelf of wijs je naar iemand anders? Of: je speelt in de pauze op het schoolplein. Iemand mag niet meedoen. Je zegt er niets van, want je bent blij, dat jij wel mee mag spelen. Er wordt een kras op iemands tekening gezet, een jas op de grond gegooid iedereen ziet het, iedereen zwijgt. Kleine dingen een juf heeft heel wat jaren geleden haar leerlingen hierover laten nadenken. Zonder dat zij zei waarom ze dat deed, trok zij jongens en meisjes met blond haar voor. Ze hoefden niet te vragen of ze naar het toilet mochten. Als ze zaten te kletsen, werd er niets van gezegd. Ook niet, als ze zomaar door de klas liepen. Weet je wat er gebeurde? Die kinderen gingen zich anders gedragen. Ze lieten merken: Zie je het? Ik mag dat wel en jij lekker niet. Jij hebt geen blond haar. Zij gingen bij elkaar staan en de anderen een beetje pesten. Wat schrokken zij na de pauze, toen de juffrouw de rollen ineens omdraaide. Zij mochten niets meer en de kinderen met donker haar werden ineens voorgetrokken. De juf zag hun vingers niets. Zij reageerde alleen op kinderen met donker haar. De blonde kinderen begrepen er niets van, net als de kinderen met donker haar voor de pauze. Nu is het genoeg! Vanaf nu maak ik geen verschil meer. Iedereen is gelijk. Jullie zijn allemaal kinderen, die er mogen zijn. Het was best lastig. Je snapte de juf niet. Maar ik hoop, dat je er iets van gaat begrijpen. Niemand is meer, niemand is minder. Blond haar staat prachtig; donker haar is mooi. Jullie en ik zijn allemaal mensen. Al hebben wij een andere haarkleur of huidskleur. Dat is de buitenkant. Al die verschillen maken het juist mooi! Het is soms best moeilijk. Maar jullie zijn een fijne klas, waarin iedereen evenveel telt. Niemand mag worden buiten gesloten, iedereen mag meedoen. De een kan goed voetballen, de ander heel mooi zingen. De een komt Nederland, de ander uit Suriname, Turkije, Marokko of een ander land. Dat is ook zo met wat je gelooft. Of je nu een christen, Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 54

56 jood of moslim bent of niet weet wat geloven is niemand wordt buiten gesloten, op niemand wordt neergekeken. Je mag er zijn! Samen zijn jullie deze klas. Wij praten met elkaar en zeggen geen lelijke dingen over elkaar! Iedereen telt! Gelukkig is niet iedereen hetzelfde, dat maakt het juist leuk! Dat wil het Joods Kindermonument ook zeggen! Sluit niemand om welke reden ook buiten! Samen leven jullie in Rotterdam! Het was maar kort (UIT: L.B. v.d. Kamp, Het was maar kort, 1994) Over de Joodse Gemeenten in Nederland Rotterdam (p.55-56) Bij de poort slaan we links af en rijden het bouwterrein op. De auto wordt geparkeerd op de grote kale zandvlakte. In de verte worden de contouren van een nieuwe woonwijk zichtbaar. Je hoort het lawaai van de heistellingen. Aan de overkant staan enkele havenloodsen. Daarvoor, naast de hijskranen, staan goederenwagons in lange rijen opgesteld. Het zal niet zo lang meer duren en dan is ook deze plek, aan de Entrepotstraat waar eens Loods 24 stond, door nieuwe woningen voor altijd aan het oog onttrokken. Dan bestaat de plek niet meer, waar eens duizenden joodse Rotterdammers hun laatste nacht doorbrachten vóór dat zij via Westerbork naar het oosten abgeschoben werden. Andere herinneringen zijn al eerder uitgewist. In 1921 was Koningin Wilhelmina nog te gast in de Helmersstraat. Erepoorten met daarin het Davidschild werden door de joodse bewoners voor haar opgericht. Majesteit verklaarde verbluft te zijn over de uitermate schoone versiering'. De kleine Mirjam Waterman bood de vorstin een bloemenhulde aan. De Duitsers vielen, bijna twintig jaar later, in mei 1940 ons land binnen. De koningin vertrok naar Engeland en het bombardement op de stad Rotterdam maakte naast de verwoesting van de stad, dus ook van de sjoels aan de Boompjes en de Botersloot, eveneens voorgoed een einde aan het leven in de Helmerstraat. Banketbakkerij Vroon staat er op de winkelruit. Het is geen koosjere bakkerij. Toch gingen veel joden destijds hier naar binnen. Niet om gebakjes of taarten te kopen. Nee, om hun gebed te verrichten. Voordat hier de deegrol en slagroomspuiten gehanteerd werden was hier één van de Rotterdamse sjoels gevestigd, Hamerkaz. Niets verraadt dat het pand ooit eens een dergelijke functie had. Hetzelfde geldt overigens ook voor die andere joodse gebouwen in de stad. Ooit moet er Lev Jom-sjoel' op het huis in de Joost van Geelstraat hebben gestaan. Ook deze sjoel is er niet meer. De bezoekers werden op de tram gezet die naar Rotterdam-Zuid reed, richting loods 24. Nu spelen hier de leden van de Dam- en Schaakclub Caballo Blanco. Althans dat verraadt het bordje op de wat bruin geverfde deur. Vanaf deze plek is het slechts enkele minuten gaans naar die andere joodse punten in de binnenstad. Niets is meer zichtbaar van het grote drama dat zich daar op 26 februari 1943 moet hebben afgespeeld. Op die bewuste dag werden de patiënten van het Joodse Ziekenhuis aan de Schietbaanlaan, de bewoners van het daaraan grenzende Gesticht voor Oudelieden aan de Claes de Vrieslaan Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 55

57 en de in de nabijheid wonende kinderen van het joodse Weeshuis aan de Mathenesserlaan opgepakt. Ook zij gingen naar Loods 24 en verder. De patiënten, bejaarden en weeskinderen, kwamen niet terug. De gebouwen zijn verdwenen of hebben een andere functie gekregen. Alleen de poort van het ziekenhuis staat er nog. Het fraaie monument in het stadhuis probeert de herinnering aan joods Rotterdam levend te houden. Tot in heel kleine details heeft de beeldhouwer het afschuwelijke van de jodenvervolging geprobeerd weer te geven. Zoals de nazibeul die zijn slachtoffer aftuigt of zoals de kar waarop de vermoorde joden door medegevangen in het kamp worden weggedragen. Tenminste één plekje in die grote stad waar duidelijk herinnerd wordt aan de tienduizend joodse medeburgers die zijn weggehaald. Op weg naar buiten passeren wij het gemeentelijk informatiebord. Het moet de Rotterdammers wegwijs maken in hun stadhuis. De aankondigingen staan er in het Nederlands, Turks en Arabisch. Ja, de geschiedenis gaat tenslotte verder. Voordat het bouwterrein wordt opgereden passeren we het oude havengebouw. Enkele jaren geleden dreigde dat gebouw in gebruik te worden genomen als bordeel. Protestacties van de omwonenden konden dat voorkomen. Een dergelijk instituut wenste men niet in de naaste omgeving. De aanwezigheid van loods 24, het voorportaal voor de hel van Auschwitz, heeft nooit geleid tot enig protest. Misschien woonden er toen andere buren. Of misschien kwam het omdat de joden toch niet zolang in de loods zouden blijven. Zij werden meestal na enkele dagen al op transport gezet. Door de wind stuift het zand alle kanten op. Hoog torent de boom boven de binnenkort vol te bouwen vlakte uit. Samen met het overgebleven stukje van de omringende muur is zij de enige getuige van het drama dat zich in en rond loods 24 moet hebben afgespeeld. Konden zij beiden spreken dan zouden zij vertellen over de immense radeloosheid en het verdriet dat zich meester maakte van joods Rotterdam. Zij zouden verhalen over de grote stilte die viel toen de laatste trein met bewoners van loods 24 naar het oosten vertrok. De boom en muur mogen niet aan de nieuwbouw worden opgeofferd. Het zijn de laatste zichtbare herinneringen aan het verdriet van joods Rotterdam, op de plaats zelf. Met toestemming van de uitgever overgenomen uit Het was maar kort, L.B. van de Kamp, uitgeverij Boekencentrum 1994, Shoah (door Drs.Dirk Varwijk) De Shoah is de benaming van de ramp die in de moderne tijd het Jodendom is overkomen: massale wegvoering naar de vernietigingskampen. Maar het woord is oud, we komen het al in de Bijbelse tijd tegen. Het begrip shoah kan men het beste omschrijven als een plotseling losbarstende en verwoestende stormachtige gebeurtenis. Het NBG (= Nederlands Bijbel Genootschap) vertaalt het in Ezechiël 38:9 met onweer. De NBV (= Nieuwe BijbelVertaling) geeft hier stormwind. De Statenvertaling spreekt van eene onstuymige verwoestinge'. Bij de profeet Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 56

58 Sefanja (1:15) lezen we over de grote dag des Heeren: Die dag is een dag van verbolgenheid, een dag van benauwdheid en van angst, een dag van vernieling en van vernietiging jom shoàh oe-me-shoàh. Twee aanduidingen Naast het woord shoah wordt de benaming holocaust gebezigd. Het gebruik van deze term stamt uit onze tijd. Het is een Engelse term die uit het Grieks komt en om die te begrijpen moeten we toch ook ver terug. We moeten denken aan het brandoffer in Oud-Israël. Dat werd aangeduid als olah : het opstijgende, namelijk in rook. Van het brandoffer weten we dat het ging om het volledig verbranden van het offerdier. Niets ervan ging naar de priester of naar de brenger van het offer, afgezien van de huid. Vanwege dat volledig verbranden van het geofferde vertaalde men het in de Septuagint met holocaust. In 1 Samuël 7:9 lezen we: Toen nam Samuël een melklam en offerde het in zijn geheel de Here tot een brandoffer. De Septuagint zegt hier: holok-autoosin. Zo ook in het volgende vers: Terwijl Samuël bezig was het brandoffer te brengen kai èn Samoe èl anaferoon tèn holokautoosin. Nu, in Leviticus 1:9 wordt voor het brandoffer voorgeschreven: De priester zal alles op het altaar in rook doen opgaan. De benaming holocaust is feitelijk gebaseerd op twee facetten van het brandoffer. Ten eerste het feit dat het offer in zijn geheel werd verbrand, en ten tweede dat het in rook opging. Dat laatste wordt letterlijk zo gezegd: vehiktír hakohèn et hakol. Dit was dan ook de gruwelijke praktijk in de crematoria. Als de gaskamers waren leeggehaald, werden vervolgens de lijken verbrand. Jesaja en shoah Ook de profeet Jesaja gebruikt het begrip shoah, en wel in hoofdstuk 47:11: Maar u overkomt een onheil, dat gij niet weet te bezweren, u overvalt een verderf, dat gij niet vermoogt te verzoenen; u overkomt plotseling een verwoesting, waarvan gij geen vermoeden hadt. In dit letterlijk onheilspellende vers wordt het een op het ander gestapeld: onheil, verderf, en dan verwoesting shoah. Psalm 35 In deze Psalm roept David tot God om wraak over wie zijn vijand is. Vers 8: Moge het verderf over hem komen zonder dat hij het merkt; het net dat hij verborgen had, vanwege hemzelf; hij valle in het verderf. De Herziene Statenvertaling geeft hier: verwoesting. Job In het boek Job treffen we de term shoah eveneens aan. We citeren hier met opzet uitgebreid. Als je deze regels goed leest, proef je onmiskenbaar het gevoel van de Joden in de benauwdheid van de oorlog. Job 30:12-14: Aan de rechterkant staat gespuis op; zij stoten mijn voeten weg en banen tegen mij hun wegen naar de ondergang; zij breken mijn pad af. Zij bevorderen mijn ellende, geen helper is er onder hen. Zij komen aan als door een wijde bres, onder verwoesting komen zij aangolven. Het hoeft daarom niemand te verwonderen dat het woord shoah in gebruik raakte om de verschrikkingen van de oorlog aan te duiden. Het gaat hier om een huiveringwekkende combinatie: gespuis, wegstoten, ondergang, het pad afbreken, onder verwoesting komen aangolven. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 57

59 De dichter Paul Celan spreekt van een graf in de lucht voor zijn in de crematoria in rook opgegane volksgenoten: Ein Grab in den Lüften'. Het is door sommigen gezien als beeldspraak, maar de dichter zegt dat hij er de werkelijkheid mee heeft beschreven. Zijn gedicht Fuga van de dood beschrijft het brandoffer van de twintigste eeuw: holocaust, geheel verbrand, en in rook opgegaan. Uit: israëlaktueel, juli-augustus 2012, p Kaddisj (door Albert Oosthoek) In 2000 verscheen op initiatief van de Stichting Comité Loods 24 en met medewerking van de gemeente Rotterdam het gedenkboek Kaddisj. Ter nagedachtenis van de joodse Rotterdamse burgers De titel Kaddisj is gekozen als passend bij de inhoud van dit boek. Het Kaddisj wordt veelal uitgesproken als gebed bij een overlijden en als algemeen rouwbeklag. In feite is het een lofprijzing en een hymne aan Gods koningschap. Kaddisj is vaak de inleiding tot het Jizkor -gebed, dat een herinneringsgebed is: Le Zecher, ofwel ter nagedachtenis. Het monumentale boek Kaddisj is het resultaat van een uitgebreid onderzoek in het bevolkingsregister van Rotterdam. Het bevat namen van de joden die in de periode tussen 10 mei 1940 en 5 mei 1945 Rotterdam als laatste woonplaats hebben gehad, gedeporteerd zijn en omgekomen. Van joden die gedurende de oorlog naar een andere woongemeente zijn vertrokken en van joden die in Rotterdam zijn overleden is geen melding gemaakt. Ongeveer joodse inwoners raakten op 14 mei 1940 als gevolg van het grote bombardement op Rotterdam dakloos. Zij werden geëvacueerd. Dit geldt ook voor enige honderden buitenlandse joodse vluchtelingen die in september 1940 op last van de bezetter de stad moesten verlaten. Deze joden werden opgenomen in de bevolkingsregisters van de gemeenten waar zij zich vestigden. Vanuit hun nieuwe woonplaatsen werden de meesten van hen later op transport gesteld. De namen van deze slachtoffers zal men door deze omstandigheid niet aantreffen in deze publicatie. Dit geldt ook voor de honderden andere joodse inwoners die gedurende de oorlog om andere redenen uit Rotterdam zijn verhuisd. De namen van de omgekomen joodse Rotterdamse burgers tref je aan op de website van het Stadsarchief Rotterdam ( Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 58

60 4.6. De Vreedzame school Lessuggesties uit De Vreedzame School De lessuggesties hieronder komen uit het programma De Vreedzame School, een programma voor sociale competentie en democratisch burgerschap. Dit programma laat de klas en de school functioneren als een democratische gemeenschap, als een oefenplaats waarin democratie door de kinderen op een vanzelfsprekende manier wordt beleefd. Hiermee leren kinderen al op jonge leeftijd kennis, attituden en vaardigheden die ze nodig hebben voor de democratic way of life'. De Vreedzame School beschouwt de klas en de school als een leefgemeenschap, waarin kinderen zich gehoord en gezien voelen, een stem krijgen, en waarin kinderen leren wat het betekent om een democratisch burger te zijn: open staan voor en kunnen overbruggen van verschillen tussen mensen, een bijdrage leveren aan het algemeen belang, en actief verantwoordelijk willen zijn voor de gemeenschap. Daarmee ervaren kinderen dat het uitmaakt dat ze er zijn, dat ze er toe doen. Op het niveau van de leerlingen streeft het programma ernaar om kinderen te leren: op een democratische manier met elkaar beslissingen te nemen constructief conflicten op te lossen verantwoordelijkheid te nemen voor elkaar en voor de gemeenschap een open houding aan te nemen tegenover verschillen tussen mensen volgens welke principes onze democratische samenleving is ingericht, en de sociale, emotionele en communicatieve vaardigheden die nodig zijn voor bovenstaande doelen. Op het niveau van de school realiseert het programma een positief sociaal en moreel klimaat, waarin: - iedereen op een positieve manier met elkaar omgaat - de eigen kracht van kinderen benut wordt - leerkrachten en leerlingen zich veilig voelen en prettig werken - handelingsverlegenheid bij leerkrachten voorkomen wordt. Het hart van De Vreedzame School wordt gevormd door het basiscurriculum. Deze lessenserie bestaat uit een wekelijkse les of activiteit in alle groepen van minuten. Er zijn 38 lessen verdeeld over zes blokken: 1. We horen bij elkaar groepsvorming en een positief sociaal klimaat 2. We lossen conflicten zelf op - conflicthantering 3. We hebben oor voor elkaar communicatie 4. We hebben hart voor elkaar gevoelens 5. We dragen allemaal een steentje bij verantwoordelijkheid 6. We zijn allemaal anders diversiteit. De onderstaande suggesties komen uit dit laatste blok. De doelstelling van dit blok is: Een open houding bij de leerlingen ten aanzien van verschillen tussen mensen. Van groep 1 tot en met groep 8 wordt dit thema anders ingevuld. Er zijn tot slot ook enkele activiteiten opgenomen die uit blok 1 komen: We horen bij elkaar. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 59

61 We zijn allemaal anders Doel: De leerlingen leren door onderstaande activiteiten dat er verschillen tussen mensen en gezinnen zijn, maar ook overeenkomsten. En betrekken dit ook op de eigen groep. Overeenkomsten De leerkracht noemt een paar namen van leerlingen die voor de klas moeten komen staan of in de kring. De leerkracht noemt rustig één voor één een naam en geeft ondertussen denktijd aan de klas. Dan vraagt de leerkracht: waarom moeten deze leerlingen allemaal voor de klas of in de kring komen staan? Wat hebben ze hetzelfde? Bijvoorbeeld: spijkerbroek, rokje, paardenstaart, veters in de schoen, oorbellen. Degene die de overeenkomst ontdekt, mag vervolgens zelf een overeenkomst bedenken en leerlingen met die overeenkomst voor de klas of in de kring sturen. Degene die de overeenkomst ontdekt mag vervolgens een overeenkomst bedenken. Face to face Geef alle leerlingen een potlood en een papiertje. Gebruik de coöperatieve werkvorm In de Rij om tweetallen te maken: - Vorm een rij op lengte. - Klap de rij dubbel: de langste tegenover de kortste, enzovoort. - Ze krijgen 3 minuten om 5 dingen te vinden waarin ze verschillen van hun partner, en 5 overeenkomsten. Laat ze ze even opschrijven. Daarna een leerling doorschuiven en herhalen. Verschillen en overeenkomsten Deel werkblad A uit, en bekijk samen met de leerlingen de foto s: drie Koninklijke families: meisjes jongens meisjesgezin, maar ook: van formeel (ouders staan letterlijk boven de kinderen) tot informeel (groepering, kleding). Bespreek ook wie dit zijn. We gaan eens kijken naar de verschillen die we op de foto s zien. Dat doen we met behulp van TweePraat (om alle leerlingen actief te maken): o Maak tweetallen en bij oneven aantal een drietal. o Demonstreer kort met een leerling de bedoeling van TweePraat: om en om kort iets noemen. o Vertel de leerlingen dat ze TweePraat doen over de volgende vraag: Welke verschillen zie je op de foto s? o Geef kort denktijd. o Degene met de grootste handen van het tweetal mag beginnen. Laat de leerlingen een halve minuut brainstormen. Observeer of de tweetallen goed van beurt wisselen. o Doe nog een ronde over de volgende vraag: Welke overeenkomsten zie je op de foto s? Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 60

62 Bespreek met elkaar een aantal verschillen (arm, rijk, gezinssamenstelling, kleding, religie) en overeenkomsten (ouders, kinderen). Wie zorgen voor de kinderen? Denk je dat de ouders van de kinderen houden? En de kinderen van de ouders? Ik kwam een keer ergens Deel werkblad B uit en geef de schrijfopdracht naar aanleiding van de zin: Ik kwam een keer ergens, en toen dacht ik: het is hier heel anders dan bij mij thuis. Geef hier 10 minuten voor. Laat na afloop enkele leerlingen voorlezen. Zoek naar verschillende verhalen. Onze groep Zijn er ook verschillen binnen onze groep? Maak twee kolommen op het (digi)bord en schrijf daarboven: overeenkomsten en verschillen. Bedenk eerst samen welke overeenkomsten er in onze groep zijn, bijvoorbeeld: allemaal ongeveer zelfde leeftijd, wonen allemaal in.., zitten allemaal op deze school. Schrijf op het bord. Dat zijn dingen die we gemeen hebben. Gemeen betekent hier: gemeenschappelijk. Dat is: dezelfde eigenschap hebben. Dan: welke verschillen zijn er? Denk aan wat je kunt zien, maar ook wat je niet meteen kunt zien. Schrijf op het bord. Vraag: Wat vinden jullie leuker? Anders zijn dan anderen of juist Vat samen: Gemeenschappelijk Iets met iemand gemeenschappelijk hebben betekent dat je eenzelfde eigenschap hebt iets gemeen hebben iets met iemand gemeenschappelijk hebben hetzelfde zijn als anderen? Houd hier een klassengesprek over zoals eerder is geleerd: o leerkracht nodigt uit tot het geven van meningen en redenen o ieder mag zijn of haar mening geven o iedere mening wordt serieus genomen o ieders mening wordt gerespecteerd. Mensen zijn verschillend. Ze komen uit verschillende gezinnen, situaties, culturen. Maar mensen hebben ook veel gemeen. Soms meer dan je denkt. Sommigen vinden het leuk om anders dan anderen te zijn. Sommigen vinden het leuk om op anderen te lijken. Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 61

63 We horen bij elkaar Doel: De leerlingen ervaren door onderstaande activiteiten dat ze bij elkaar horen en elkaar nodig hebben. Ruggesteun met vier of acht Gebruik de coöperatieve werkvorm In de Rij om tweetallen te maken: - Vorm een rij op lengte. - Maak tweetallen van leerlingen die naast elkaar staan; dus van redelijk gelijke lengte. Laat de koppels verspreid door het lokaal rug tegen rug gaan zitten, de benen gebogen, de armen ineengehaakt. Nu moeten ze proberen op te staan. Als dat gelukt is vormen ze viertallen. Twee paartjes gaan rug aan rug zitten, benen gebogen, armen ineengehaakt, en proberen ook overeind te komen. Als dat lukt, dan kan het nog met acht geprobeerd worden, en op het laatst zelfs met de hele klas. Regenstorm Leerlingen staan in een kring. Leg uit dat we samen het geluid van een regenstorm gaan nadoen. De leerkracht begint met zijn of haar handen langs elkaar te wrijven. Hij of zij gaat daarbij tegenover iemand in de kring staan. Die mag de beweging nadoen. De rest nog niet. De leerkracht gaat de kring rond, en de anderen mogen om de beurt meedoen pas nadat de leerkracht hem of haar in de ogen heeft gekeken. Bij het tweede rondje knipt de leerkracht met zijn of haar vingers, en gaat weer tegenover de eerste van de kring staan. Die neemt het over. De rest gaat door met handen schuiven. Ieder mag pas weer het vingers knippen overnemen als de leerkracht is langs geweest. De derde keer gaat de leerkracht rond met het klappen van de handen op de dijen. De vierde keer met het stampen van de voeten. Tot nu toe heeft de wind de blaadjes doen ruisen, is de regen voorzichtig begonnen, is het harder gaan regenen, en is het een echte donderende regenstorm geworden. Nu gaat de storm weer afnemen. Na het stampen, komt het klappen op de dijen weer terug, vervolgens het vingers knippen, en tot slot het handen schuiven, tot het weer stil is. Evenwicht Maak een rij op lengte. Maak tweetallen van bijna gelijke grootte. Ga tegenover elkaar staan. Ze zetten de tenen tegen elkaar en houden de handen vast. De tweetallen leunen nu beide rustig achterover, lichaam recht, armen aan het eind gestrekt. Laat twee Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 62

64 leerlingen het even voordoen. Wieg vervolgens zachtjes heen en weer, terwijl je elkaar een mop of verhaaltje vertelt. Dezelfde tweetallen strekken hun armen naar voren en plaatsen hun handpalmen naar elkaar en leunen nu rustig naar voren. Lichaam gestrekt houden. Laat twee (andere) leerlingen het even voordoen. Dezelfde tweetallen gaan met de schouders tegen elkaar aan staan, zij aan zij, met de armen over elkaar. Ze leunen tegen elkaar. Nu tillen ze het binnenste been op en kruisen dat over hun buitenste been, zodat ze beiden nog maar op één been staan. Laat twee (andere) leerlingen het even voordoen. Dezelfde tweetallen gaan met de ruggen plat tegen elkaar aan staan en leunen naar achter. Ze steunen tegen elkaar. Ze zetten nu kleine stapjes vooruit, de ruggen blijven plat tegen elkaar. Laat twee (andere) leerlingen het even voordoen. Ze maken nu samen een praatje, of vertellen een leuke mop aan elkaar. Zie verder: Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 63

65 Werkblad A Verschillen Welke verschillen zie je tussen deze drie gezinnen? En tussen deze gezinnen? Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 64

66 Werkblad B Ik kwam een keer ergens Ik kwam een keer ergens, en toen dacht ik: het is hier heel anders dan bij mij thuis. Schrijf op: Waar was dat? Wat was er anders dan bij jou thuis? Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 65

67 5. En verder Aan het einde van het cursusjaar Het zou mooi zijn als namen van de Joodse kinderen een blijvende plaats krijgen in uw school. Laat de kinderen van groep 7 (of 8) deze definitieve plek samen inrichten. Zij zijn de rest van het jaar verantwoordelijk voor het onderhoud en zij dragen de verantwoordelijkheid aan het eind van het jaar over aan de volgende groep 7 (of 8). Maak er een bijzonder moment van aan het eind van het jaar. Hierbij kunnen leerlingen van groep 7 (8) aan de nieuwe groep vertellen over de geschiedenis van de Joodse kinderen en de altijd durende strijd tegen discriminatie. De namen van de Joodse kinderen worden gelezen, een gedicht kan worden voorgelezen, het lied wordt gezongen en dan wordt het officieel aan de volgende groep overgedragen. Gedurende dat nieuwe cursusjaar zal de docent van elke groep 7 (of 8) tijdens geschiedenislessen aandacht schenken aan het project. Deze nieuwe klas bezoekt dan ook het monument. Op die manier kan de herinnering levend gehouden worden, zolang de school bestaat! Deze klas kan informatie over dezelfde kinderen verzamelen, maar ook een selectie maken van andere namen. In dit project hebben de joodse kinderen hun naam terug gekregen: we zien waar ze hebben gewoond, hoe oud ze waren en ook wanneer ze werden vermoord. Een deel van hun identiteit is daarmee hersteld, en als er ook foto s van hen te vinden waren worden zij nog meer zichtbaar: het waren kinderen van vlees en bloed, zoals jij en ik! Door hen een plaats in de school te geven, kunnen we met de kinderen van onze tijd een klein stukje bijdragen aan een wereld waar dit nooit meer mag gebeuren, een wereld van recht, vrijheid en vrede! wie wordt herinnerd is niet spoorloos neergelegd in vergeten zonder teken om te gedenken bindt een stalen lint jullie bij ons leven in de handen van ons hart dragen wij jullie mee andries van der wal Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 66

68 6. Literatuur en websites o Abram, I., (2011), Buren, Amsterdam: Stichting Leren o Asscher-Pinkhof, C. (1946), Sterrekinderen, Kampen: Kok 11e druk o Eduniek, (2009), De vreedzame school, Utrecht: CEDgroep, Eduniek o Frank, Anne (2009), Het Achterhuis, Amsterdam: Anne Frank Stichting o Heyl, B. (2206), Het vergeten hoofdstuk, Nieuwerkerk aan den IJssel o Kamp, L.v.d., Het was maar kort, Amsterdam: Boekencentrum o Korczak, J. Vertaling Görtzen. R., (2001) In het ghetto van Warschau, Amsterdam: SWP o Lipschits, I., (2007), Onbestelbaar, uitg. Verbum o Luijters, G. (2012), In Memoriam, Amsterdam: Nieuw Amsterdam o Luijters, G. (2012), In Memoriam Addendum, Amsterdam: Nieuw Amsterdam o Manneke, N. (2003), Ongehoord spraakmakend, Rotterdam o Oosthoek, A.,(2000) Kaddisj, Ter nagedachtenis van de joodse Rotterdamse burgers , Rotterdam o Pauw, J.L. van der, (2011, 3e druk), Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog, uitg. Boom o Vandormael, H. (2012), Kinderen van Theresiënstadt, Tielt: Lannoo o Vos, Ida, (2001), Wie niet weg is wordt gezien, Amsterdam: Leopold 6e druk o Wal, A.v.d., Zee, D. v.d., (2009), De strepen van een zebra, Rotterdam: Zeewal kinderrechten.nu (= Oorlogs- en verzetsmuseum Rotterdam) Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 67

69 Bijlage De kinderen Hier vindt u de alfabetische lijst van namen van de vermoorde joodse kinderen uit Rotterdam. Hierbij vindt u ook hun laatste adressen, hun geboortedatum en plaats. Vermeld wordt verder hoe lang zij verbleven in Westerbork. Tenslotte wordt de plaats waar zij zijn vermoord en op welke datum opgenomen. Hoewel zeer grote zorgvuldigheid betracht is bij het samenstellen van deze lijst is niet uit te sluiten dat er toch fouten in staan of dat bepaalde namen ontbreken. We vragen u dan ook dringend om eventuele aanvullingen aan ons door te geven. nr. namen op monument/leefijd adres: wijk: geboorteplaats/-datum: Westerbork van - tot overlijdensplaats/- datum 001. aandagt, marianne 8 jr Van Houtenstraat 20 C Blijdorp Rotterdam / Auschwitz aandagt, sophia 10 jaar Van Houtenstraat 20 C Blijdorp Rotterdam / Auschwitz abas, alice 4 maanden Sourystaat 22 C Blijdorp Rotterdam / Auschwitz abas, henderika 1 jaar Bas Jungeriusstraat 200 C Tarwewijk (zuid) Rotterdam / Auschwitz abas, henderika 9 jaar Ramlehweg 3 C Kralingen Oost Rotterdam / Auschwitz abas, marianna 6 jaar Ramlehweg 3 C Kralingen Oost Rotterdam / Auschwitz allemans, betje 10 jaar Eerste Pijnackerstraat 63 A Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz alter, helena 12 jaar Beukelaarsstraat 87 Hillesluis (zuid) Gouda of / Auschwitz alter, henny 6 jaar Beukelaarsstraat 87 Hillesluis (zuid) Rotterdam of / Auschwitz alter, max 6 jaar Gordelweg 212 D Centrum Noord Den Haag / Sobibor altschul, sara 11 jaar Bergsingel 77 Bergpolder Rotterdam / Auschwitz appelboom, jacob 1 jaar Wilgenstraat 17 A Oude Noorden Rotterdam / Sobibor aptroot, mary 8 jaar Heemraadssingel 179 Middelland Rotterdam ? / Auschwitz aptroot, pauline 12 jaar Heemraadssingel 179 Middelland Rotterdam ? / Auschwitz arend den, dora 4 jaar Witte van Haemstedestraat 38 Middelland Rotterdam / Auschwitz arend den, jaantje 11 jaar Insulindestraat 51 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz arend van, sonja 2 jaar Bellevoysstraat 32 Middelland Rotterdam / Sobibor bamberg, henri 9 jaar Nobelstraat 89 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz bamberg, lena 6 jaar Nobelstraat 89 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz bannet, jansje 11 jaar G.v.d. Lindestraat 11 A Middelland Rotterdam / Auschwitz bannet, louise 10 jaar Eerste Middellandstraat 31 Middelland Rotterdam / Auschwitz bartels, hans 5 jaar Oudedijk 57 A Kralingen Oost Rotterdam / Auschwitz batist, gisella 10 jaar Aelbrechtskade 35 A Spangen Rotterdam / Sobibor baum, elvire 5 jaar Nieuwe Binnenweg 412 B Oude Westen Antwerpen / Westerbork baum, georges 9 jaar Nieuwe Binnenweg 412 B Oude Westen Antwerpen / Auschwitz beckers, barend 1 jaar Rubroekstraat 33 A Crooswijk Rotterdam / Auschwitz beckers, ellen 3 jaar Rubroekstraat 33 A Crooswijk Rotterdam / Auschwitz beek, john 10 jaar Statenweg 121 B Blijdorp Amsterdam of / Auschwitz beek, mary 12 jaar Rochussenstraat 51 C Nieuwe Westen Rotterdam Auschwitz been van, abraham 11 jr Nolensstraat 85 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor been van, cili 7 jaar Bergselaan 354 C Bergpolder Rotterdam / Auschwitz been van, kitty 4 jaar Bergselaan 354 C Bergpolder Rotterdam / Auschwitz been van, leentje 5 jaar Nolensstraat 85 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz been van, max 12 jaar Bergselaan 354 C Bergpolder Rotterdam / Auschwitz been van, sylvia 5 mnd Nolenstraat 85 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor behr, andries 3 jaar Stationssingel 63 A Provenierswijk Groningen / Auschwitz bekkers, abraham 10 mnd Polderstraat 98 B Hillesluis Rotterdam / Auschwitz bekkers, joël 6 jaar Polderstraat 98 B Hillesluis Rotterdam / Auschwitz bella de la, roza 11 jaar Mathenesserlaan 468 A Middelland Rotterdam / Auschwitz benjamins, jack 7 mnd Noorderhavenkade 123 B Centrum Noord Rotterdam / Auschwitz berg van den, anna 8 jaar Haverlandstraat 17 A Rubroek Rotterdam / Sobibor berg van den, frits 8 jaar Henegouwerlaan 16 B Middelland Rotterdam / Sobibor Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 68

70 043. berg van den, leo 10 jaar Heemskerkstraat 60 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz berg van den, philippus 10 jr Haverlandstraat 17 A Rubroek Rotterdam / Sobibor berg van den, roosje 7 jaar Heemskerkstraat 60 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz berg van den, ruth 11 jaar Henegouwerlaan 16 B Middelland Rotterdam / Sobibor berkelouw, hartog 11 jaar Schepenstraat 83 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz bever van, jacob 8 jaar Bergpolderstraat 3 Bergpolder Rotterdam / Auschwitz bever van, samuel 1 jaar Adrianastraat 65A Oude Noorden Rotterdam / Sobibor bever van, wilhelmina 1 jr Tweebosstraat 75 Afrikaanderbuurt Rotterdam / Westerbork bierschenk, benedictus 12 jr Brede Hilledijk 161 A Afrikaanderbuurt Rotterdam / Sobibor bierschenk, esther 9 jaar Brede Hilledijk 161 A Afrikaanderbuurt Rotterdam / Sobibor bierschenk, marianne 11 jr Zwaanshals 344 A Oude Noorden Rotterdam ? / Auschwitz bierschenk, rebekka 11 jr Brede Hilledijk 161 A Afrikaanderbuurt Rotterdam / Sobibor billet, abraham 7 jaar Vrouw Jannestraat 17 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz billet, leo 8 jaar Vrouw Jannestraat 17 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz blazer, selma 11 jaar Straatweg 6 Hillegersberg Rotterdam via Apeldbos Auschwitz blijdenstijn van, abraham 10 jr Agniesestraat 18 B Agniesebuurt Tiel / Auschwitz blitz, abraham 8 maanden Jonker Fransstraat 5 B Centrum Rotterdam / Sobibor blitz, freddy 3 jaar Jonker Fransstraat 5 B Centrum Rotterdam / Sobibor blitz, joseph 9 jaar Schiekade 270 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz bloemendal, marcus 7 jaar Meidoornstraat 51 B Oude Noorden Rotterdam / Sobibor bloemendal, selina 3 jaar Meidoornstraat 51 B Oude Noorden Rotterdam / Sobibor blok, aäron 2 jaar Vlaggemanstraat 36 A Bergpolder Amsterdam / Sobibor blok, henriëtta 7 jaar J. van Avennesstraat 38 A Middelland Rotterdam / Sobibor blok, hijman 11 jaar Beukelsweg 5 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz blok, jacob 10 maanden J. van Avennesstraat 38 A Middelland Rotterdam / Sobibor blok, simon 11 jaar J. van Avennesstraat 38 A Middelland Rotterdam / Sobibor blom, marion 1 jaar Lisstraat 52 A Liskwartier Rotterdam / Auschwitz blom, ronny 4 jaar Lisstraat 52 A Liskwartier Rotterdam / Auschwitz bobbe, asscher 1 jaar Josephlaan 51 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz bobbe, jetje 8 jaar J.van Avennesstraat 40 B Middelland Rotterdam / Auschwitz bobbe, joël 2 jaar W. Buytewechstraat 187 A Delfshaven Rotterdam / Sobibor bobbe, joël 5 jaar Josephlaan 51 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz bobbe, joël 6 jaar Essenburgstraat 27 I Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz bobbe, karel 3 jaar Essenburgstraat 27 I Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz boekbinder, josef 5 jaar Schiekade 141 Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz boekbinder, meijer 10 jaar Schiekade 141 Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz boekbinder, meijer 10 jaar Lumeystraat 30 Blijdorp Rotterdam / Auschwitz bon, geertruida 7 jaar Schiedamsedijk 164 B Centrum Rotterdam / / Auschwitz bon, salomon 11 jaar Schiedamsedijk 164 B Centrum Rotterdam / / Auschwitz bon, samuel 6 maanden Schiedamsedijk 164 B Centrum Rotterdam / / Auschwitz bon, sara 3 jaar Schiedamsedijk 164 B Centrum Rotterdam / / Auschwitz bon, simon 1 jaar Erasmusstraat 41 A Oude Noorden Rotterdam / / Auschwitz bosman, arnold 8 jaar Graaf Florisstraat 100 A Middelland Rotterdam / Sobibor bosman, jehoedith 5 jaar Graaf Florisstraat 100 A Middelland Rotterdam / Sobibor bosman, mirjam 9 jaar Graaf Florisstraat 100 A Middelland Rotterdam / Sobibor bouwman, mary 3 jaar Hogerbeetsstraat 21 C Blijdorp Rotterdam / Sobibor braasem, branca 9 jaar Mathenesserdijk 317 B Spangen Amsterdam / Auschwitz braasem, johanna 12 jaar Mathenesserdijk 317 B Spangen Amsterdam / Auschwitz braasem, johanna 5 jaar Mathenesserdijk 317 B Spangen Rotterdam / Auschwitz braasem, samuel 2 jaar Mathenesserdijk 317 B Spangen Rotterdam / Auschwitz brand, gely 4 jaar Van Speijkstraat 97 A Oude Westen Rotterdam / Sobibor brandel, jacob 12 jaar Pieter de Raadtstraat 49 Provenierswijk Rotterdam / Sobibor bremer, eva 10 jaar Pijnackerplein 42 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz bremer, joseph 3 jaar Pijnackerplein 42 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 69

71 097. bremer, joseph 3 jaar Nieuwe Binnenweg 196 B Oude Westen Rotterdam / / Auschwitz broekman, ella 7 jaar Mathenesserlaan 208 weeshuis Middelland Deventer / Sobibor broekman, hans 5 jaar Mathenesserlaan 208 weeshuis Middelland Hilversum / Sobibor cleeff van, albert 11 jaar Wassenaar Rotterdam ? Auschwitz coeverden van, daniel 6 jaar Vijverhofstraat 89 a Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor coeverden van, daniel 9 jaar Schiedamseweg 15 B Oud Mathenesse Rotterdam / Westerbork coevorden van, leonore 5 jaar Josephstraat 85 C Oude Westen Rotterdam / / Sobibor coevorden van, roza 3 jaar Ridderspoorstraat 71 B Hillegersberg Rotterdam / Auschwitz cohen de heer, jacob 3 jaar Woelwijkstraat 6 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz cohen, adriana 6 jaar Agniesestraat 75 B Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor cohen, benedictus 4 jaar Schiedamseweg 150 Oud Mathenesse Rotterdam / Auschwitz cohen, bob 8 jaar Rechter Rottekade 163 Centrum Noord Rotterdam / Auschwitz cohen, clara 12 jaar Lambertusstraat 36 A Kralingen Oost Rotterdam / Auschwitz cohen, gretha 9 jaar Nieuwe Crooswijkseweg 53 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz cohen, harry 2 jaar Spoorsingel 49 Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz cohen, herman 9 jaar Rubroekstraat 28 A Crooswijk Groningen / Auschwitz cohen, hetty 2 jaar Spoorsingel 49 Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz cohen, hetty 6 jaar Rechter Rottekade 163 Centrum Noord Rotterdam / Auschwitz cohen, isack 11 jaar Prins Hendrikkade 58 A Noordereiland Rotterdam / Auschwitz cohen, jakob 12 jaar Spiegelnisserkade 13 A Crooswijk Rotterdam / Auschwitz cohen, josephine 10 jaar Van de Dussenstraat 16 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz cohen, kaatje 9 jaar Schiedamseweg 150 Oud Mathenesse Rotterdam Auschwitz cohen, leo 5 jaar Van de Dussenstraat 16 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz cohen, levie 1 jaar Rubroekstraat 28 A Crooswijk Rotterdam / Auschwitz cohen, levie 2 jaar Schiedamseweg 150 Oud Mathenesse Rotterdam / Auschwitz cohen, levie 9 jaar Agniesestraat 75 B Agniesebuurt Rotterdam Sobibor cohen, louis 10 jaar Nolensstraat 6 B Blijdorp Breda / Sobibor cohen, pauline 1 jaar Schiedamseweg 150 Oud Mathenesse Rotterdam / Auschwitz cohen, rebecca 4 jaar Prins Hendrikkade 58 A Noordereiland Rotterdam / Auschwitz cohen, regine 7 jaar geen informatie Groningen / Auschwitz cohen, rudolf 1 jaar Spiegelnisserkade 13 A Rubroek Rotterdam / Auschwitz cohen, sara 8 jaar Spiegelnisserkade 13 A Rubroek Rotterdam / Auschwitz coster, izak 10 jaar Burg. Meineszplein 14 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz creveld van, eva 11 jaar Oostzeedijk 130 A Kralingen Rotterdam / Auschwitz creveld van, ruby 7 jaar Oostzeedijk 130 A Kralingen Rotterdam / Auschwitz creveld van, sophie 10 jaar Oostzeedijk 130 A Kralingen Rotterdam / Auschwitz dagloonder, abraham 12 jaar Zijdewindestraat 84 A Oude Westen Rotterdam / Auschwitz dagloonder, jacob 8 jaar Zijdewindestraat 84 A Oude Westen Rotterdam / Auschwitz dagloonder, joseph 4 jaar Zijdewindestraat 84 A Oude Westen Rotterdam / Auschwitz dagloonder, mirjam 11 mnd Zijdewindestraat 84 A Oude Westen Rotterdam / Auschwitz dam van, benjamin 11 jaar Boezemkade 36 A Rubroek Rotterdam / / Auschwitz dam van, carla 4 jaar Virulystraat 2 Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz dam van, carolina 6 jaar Docotor de Visserstraat 26 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz dam van, frouktje 9 jaar Boezemkade 36 A Rubroek Rotterdam / / Auschwitz dam van, klaartje 8 jaar Kleiweg 180 Schiebroek Schiebroek / Auschwitz dam van, klaartje 8 jaar Virulystraat 2 Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz dam van, klara 8 jaar Doctor de Visserstraat 26 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz dam van, louis 5 jaar Doctor de Visserstraat 26 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz dam van, philip 3 jaar Doctor de Visserstraat 26 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz dam van, regina 3 jaar Boezemkade 36 A Rubroek Rotterdam / / Auschwitz dam van, rose 12 jaar Breitnerstraat 61 B Dijkzigt Berlijn / Auschwitz dam van, salomon 7 jaar Doctor de Visserstraat 26 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz dam van, sophia 5 jaar Essenburgsingel 4 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz danielson, léon 2 jaar Abraham Kuyperlaan 93 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 70

72 151. dasberg, henri 1 jaar Pleinweg 90 B Tarwewijk Rotterdam nr Vught Vught dasberg, isaac 6 jaar Bloemstraat 77 A Centrum Rotterdam / Auschwitz davidson, abraham 8 mnd Azaleastraat 71 B Hillegersberg Rotterdam / / Auschwitz davidson, rieca 4 jaar Azaleastraat 71 B Hillegersberg Rotterdam / / Auschwitz degen, rebecca 11 jaar Rösener Manzstraat 56 B Tussendijken Rotterdam / Auschwitz diependaal, joseph 12 jaar Willem v. Hildegaersbergstr. 68 Hillegersberg Rotterdam / Sobibor diependaal, salomon 7 jaar Willem v. Hildegaersbergstr. 68 Hillegersberg Schiedam / Sobibor digtmaker, emanuel 5 jaar Straatweg 83 II Hillegersberg Amsterdam ?? / Sobibor dobraszijcki, jacob 10 jaar Zegwaardstraat 32 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz drees, saul 7 jaar Jacobusstraat 14 B Centrum Rotterdam / Auschwitz drees, susanna 9 jaar Jacobusstraat 14 B Centrum Rotterdam / Auschwitz drielsma, antoinette 11 jaar Rijksweg 296 Overschie Rotterdam / Auschwitz drielsma, delphine 3 jaar Rijksweg 296 Overschie Rotterdam / Auschwitz drielsma, jacqueline 9 jaar Rijksweg 296 Overschie Batavia (N-I) / Auschwitz ca droomer, anna 6 jaar Doornstraat 9 Hoek van Holland Rotterdam / Auschwitz droomer, leendert 4 jaar Mierlostraat 42 Centrum Rotterdam / Sobibor droomer, levie 1 jaar Doornstraat 9 Hoek van Holland Rotterdam Auschwitz droomer, manuël 7 jaar Mierlostraat 42 Centrum Rotterdam / Sobibor droomer, wolf 4 jaar Doornstraat 9 Hoek van Holland Rotterdam / Auschwitz eliasar, rica 4 jaar Borgesiusstraat 99 B Bergpolder Rotteram / Auschwitz eliazar, levie 9 jaar Almondestraat 29 B Agniesebuurt Rotterdam ?? Auschwitz eljon, rosette 3 jaar Sonmansstraat 107 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz embden van, jacqueline 2 jr Jan van Ghestellaan 50 Hillegersberg Rotterdam / Sobibor emrik van, klara 3 jaar Tweebosstraat 26 B Afrikaanderbuurt Rotterdam / / Auschwitz ensel, jacob 11 jaar Katendrechtsestraat 49 A Katendrecht Rotterdam Auschwitz ensel, kaatje 10 jaar Zwaanshals 292 A Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz ensel, saartje 7 jaar Vlietkade 20 A Oud Verlaat Rotterdam / Sobibor fierlier, abraham 3 jaar Stieltjesstraat 14 A Feijenoord Rotterdam / Auschwitz Hoog 179. fierlier, abraham 4 jaar Woensdrechtstraat 24 Zestienhoven Rotterdam / Auschwitz fierlier, betje 7 jaar Stieltjesstraat 14 A Feijenoord Rotterdam / Auschwitz fierlier, charlotte 5 jaar Stieltjesstraat 14 A Feijenoord Rotterda / Auschwitz Hoog 182. fierlier, heiman 5 maanden Woensdrechtstraat 24 Zestienhoven Rotterdam / Auschwitz fierlier, mietje 8 jaar Stieltjesstraat 14 A Feijenoord Rotterdam / Auschwitz fierlier, saartje 12 jaar Stieltjesstraat 14 A Feijenoord Rotterdam / Auschwitz Hoog 185. fierlier, saartje 5 jaar Woensdrechtstraat 24 Zestienhoven Rotterdam / Auschwitz flora, anna 12 jaar Heer Arnoldstraat 45 Bloemhof Rotterdam / Auschwitz flora, rebecca 10 jaar Heer Arnoldstraat 45 Bloemhof Rotterdam / Auschwitz frank, branca 7 jaar Buitenhofstraat 33 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz frank, eva 10 jaar Topaastraat 11a Schiebroek Rotterdam / Sobibor Brambauer (Du.) frank, georg 6 jaar Tiendstraat 9 B Oude Westen / Auschwitz frank, hartog 8 jaar adres onbekend Rotterdam / Auschwitz frank, isaak 9 maanden Pleinweg 126 A Tarwewijk Rotterdam / Westerbork frank, klara 11 jaar Buitenhofstraat 33 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz frank, louis 7 jaar Schieweg 201 B Bergpolder Rotterdam Auschwitz fransman, elizabeth 7 jaar Boergoensevliet 205 C Charlois Rotterdam / Auschwitz fransman, jacob 1 jaar Noordplein 24 A Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz fransman, judith 5 jaar Noordplein 24 A Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz fransman, simon 9 jaar Boergoensevliet 205 C Charlois Rotterdam / Auschwitz frenk, benjamin 10 jaar Nieuwe Binnenweg 442 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz frenk, eduard 3 jaar Nieuwe Binnenweg 442 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz frenk, germaine 7 jaar Javastraat 107 Den Haag - Rotterdam / Sobibor frenkel, elizabeth 5 jaar Bergweg 290 B Bergpolder Rotterdam / Auschwitz fresco, abraham 3 jaar Stadhoudersweg 110 C Blijdorp Rotterdam / Sobibor Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 71

73 204. fresco, john 10 maanden Stadhoudersweg 110 C Blijdorp Rotterdam / Sobibor friedmann, rachel 11 jaar geen informatie Essen (Du.) / Auschwitz frieser, matthijs 6 jaar Oranjeboomstraat 329 A Feijenoord Rotterdam / Sobibor Semarang (N.I.) fruitmann, eleonora 12 jaar Bentincklaan 37 C Blijdorp / Sobibor furmanski, regina 11 jaar Adrien Mildersstraat 60 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz furmanski, rudolf 4 jaar Adrien Mildersstraat 60 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz ganz, jochebed 8 jaar Jan van Avennesstraat 21 B Oude Westen Amsterdam / Auschwitz geldere van, hartog 7 jaar Russischestraat 94 B Oud Mathenesse Rotterdam / Sobibor geldere van, henriette 6 jaar Russischestraat 94 B Oud Mathenesse Rotterdam / Sobibor gelderen van, bernardine 11 jr Taandersstraat 5 A Tussendijken Rotterdam / / Auschwitz gelderen van, isaac 12 jaar Taandersstraat 40 Tussendijken Rotterdam / Auschwitz gelderen van, sally 11 jaar Van Vlooswijkstraat 13 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz gelkopf, maria 1 jaar Willebrordusstraat 15 B Liskwartier Rotterdam / Auschwitz geus de, simon 9 jaar Landzichtstraat 38 Zestienhoven Rotterdam / Auschwitz gich van, bernard 4 jaar Vierambachtstraat 93 C Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz gich van, isaac 9 jaar Vierambachtstraat 93 C Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz gigh van, lion 7 jaar Van der Werffstraat 49 a Vlaardingen Rotterdam / Auschwitz gobets, felix 9 jaar Sprundelstraat 2 Oude Westen Rotterdam / Auschwitz gobets, levie 11 jaar Sprundelstraat 2 Oude Westen Rotterdam / Auschwitz godschalk, jansje 8 jaar Anna Paulownastraat 56 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz godschalk, rebecca 1 jaar Anna Paulownastraat 56 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz goldsteen, louis 4 jaar Schiedamseweg 199 B Tussendijken Rotterdam / Auschwitz Krimpen a/d 226. gottlob, bernard 4 jaar Noorderstraat 32 b IJssel Rotterdam / Sobibor goudeketting, willem 1 jaar Tweebosstraat 26 B Afrikaanderbuurt Rotterdam / / Auschwitz goudsmit, charlotte 3 jaar Van Cittersstraat 34 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz goudsmit, heintje 5 jaar Van Cittersstraat 34 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz greenman, barnett 2 jaar Harddraversstraat 15 B Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz grijsaart, alexander 10 jaar Maashaven 36 A Tarwewijk Rotterdam / Sobibor grijsaart, barend 12 jaar Maashaven 36 A Tarwewijk Rotterdam / Sobibor grijsaart, betje 3 jaar Maashaven 36 A Tarwewijk Rotterdam / Sobibor grijsaart, greta 7 jaar Maashaven 36 A Tarwewijk Rotterdam / Sobibor grijsaart, louis 5 jaar Maashaven 36 A Tarwewijk Rotterdam / Sobibor groen, jacob 5 jaar Blokmakersstraat 79 B Tussendijken Rotterdam / Sobibor groen, jettie 9 jaar Blokmakersstraat 79 B Tussendijken Rotterdam / Sobibor grootkerk, grietje 8 jaar Agniesestraat 19 B Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor gurka, chaja 12 jaar Van der Schellingstraat 12 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz haagman, jonas 7 jaar Anna Paulownastraat 44 B Oude Westen Rotterdam / / Sobibor haagman, jozua 11 jaar Anna Paulownastraat 44 B Oude Westen Rotterda / / Sobibor haagman, jozua 6 jaar Van der Schellingstraat 2 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz haagman, sara 3 jaar Van der Schellingstraat 2 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz hahn, else 8 jaar Samuel Mullerstraat 34A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz hahn, sally 12 jaar Samuel Mullerstraat 34A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz hamburger, john 10 jaar Schieweg 69 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz harpman, jonas 4 jaar Van de Dussenstraat 12 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor hartog, herman 3 jaar D.Smitstraat 50 Rubroek Rotterdam / Auschwitz hartogh den, josephine 3 jaar Adrien Mildersstraat 69 a Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz hasselt van, andries 12 jaar Diergaardesingel 79 B Oude Westen Rotterdam / Sobibor hasselt van, sara 4 jaar Ochterveltstraat 24 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz hasselt van, sara 4 jaar Bajonetstraat 29 A Oude Westen Rotterdam / Auschwitz heer de, doortje 8 jaar Van der Sluijsstraat 78 A Blijdorp Merksem (B.) / Auschwitz heer de, irene 1 jaar Van der Sluijsstraat 78 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz heijden van der, henk 2 jaar Pleinweg 56 A Tarwewijk Rotterdam / Auschwitz heimans, jacob 12 jaar Pieter de Hoochstraat 43 B Delfshaven Rotterdam / Auschwitz Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 72

74 257. hertog, anna 5 jaar Pleretstraat 250 Crooswijk Rotterdam ? / Auschwitz hertog, barend 7 jaar Pleretstraat 250 Crooswijk Rotterdam ? / Auschwitz hertog, henri 3 jaar Pleretstraat 250 Crooswijk Rotterdam ? / Auschwitz hertog, jacob 6 jaar Pleretstraat 250 Crooswijk Rotterdam ? / Auschwitz hertog, jeanette 10 jaar Pleretstraat 250 Crooswijk Rotterdam ? / Auschwitz hertog, margaretha 9 mnd Pleretstraat 250 Crooswijk Rotterdam ? / Auschwitz hertog, sonja 2 jaar Pleretstraat 250 Crooswijk Rotterdam ? / Auschwitz herzberg, dawid 11 jaar Bergweg 226 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz hesse van, elisabeth 7 jaar Van de Dussenstraat 15 B Blijdorp Rotterdam / Sobibor hijmans, gabriël 7 jaar Groeninxstraat 1 Blijdorp s Gravenhage / Auschwitz himmelstern, manfred 8 jaar Rochussenstraat 67 Delfshaven Rotterdam Auschwitz hönig, sara 9 jaar Aelbrechtskade 33 A Nieuwe Westen Rotterdam / Sobibor hönig, slome 3 jaar Aelbrechtskade 33 A Nieuwe Westen Rotterdam / Sobibor hornemann, robert 4 jaar Schieweg 99 c Bergpolder Rotterdam / Sobibor horst van der, doortje 10 jaar Vrouw Jannestraat 17 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz horst van der, mathilda 2 jaar Vrouw Jannestraat 17 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz horst van der, samuel 4 jaar Vrouw Jannestraat 17 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz houtkamp, john 2 jaar Spaansebocht 88 Spangen Rotterdam / Sobibor huisman, cato 7 jaar Schiedamseweg 207 B Tussendijken Rotterdam / Auschwitz huisman, rolie 2 jaar Schiedamseweg 207 B Tussendijken Rotterdam / Auschwitz ijer, kaatje 10 jaar Josephstraat 45 C Oude Westen Rotterdam / Sobibor ijer, leendert 8 jaar Josephstraat 45 C Oude Westen Rotterdam / Sobibor ijsselstein van, carla 4 jaar geen informatie Amsterdam israël, elisabeth 10 jaar Aleidisstraat 75 Middelland Rotterdam / Auschwitz israël, esther 11 jaar adres onbekend Rotterdam / / Auschwitz izaaks, levi 8 maanden Van Weelstraat 30 A Nieuwe Westen Rotterdam / ?/ Auschwitz izaaks, salomon 2 jaar Van Weelstraat 30 A Nieuwe Westen Rotterdam / ?/ Auschwitz jacobs, berendina 5 jaar Willem Buytewechstraat 120 A Delfshaven Rotterdam / Sobibor jacobs, betsy 11 jaar Klein Coolstraat 9 B Blijdorp Rotterdam / Sobibor jacobs, daniel 2 jaar Rubroekstraat 138 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz jacobs, elisabeth 8 jaar Rubroekstraat 138 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz jacobs, harriët 9 jaar Klein Coolstraat 9 B Blijdorp Rotterdam / Sobibor jacobs, hester 10 jaar Rubroekstraat 138 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz jacobs, hester 10 jaar Josephlaan 55 C Oude Westen Rotterdam / Sobibor jacobs, louis 2 jaar Texelsestraat 38 B Carnisse Rotterdam / / Auschwitz jacobs, samuel 11 jaar Walenburgerweg 110 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz jacobs, schoontje 9 maanden Texelsestraat 38 B Carnisse Rotterdam / Auschwitz jacobsen, henriëtte 1 jaar Mathenesserlaan 273 B Middelland Rotterdam / Auschwitz jacobsen, sara 3 jaar Mathenesserlaan 273 B Middelland Rotterdam / Auschwitz jacobsohn, jacob 2 jaar Almondestraat 17 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz jakubowicz, sonja 7 jaar Schermlaan 59 A Middelland Rotterdam / Sobibor jong de, andries 8 jaar Noorderkanaalweg F3 Liskwartier Rotterdam / Auschwitz / jong de, isaac 6 jr Josephstraat 120 A Oude Westen Rotterdam Sobibor jong de, jacob 6 jaar Aleidisstraat 54 A Middelland Rotterdam / / Sobibor jong de, jonas 12 jaar Noorderkanaalweg F3 Liskwartier Rotterdam / Auschwitz Frankfurt am M jong de, kurt 10 jaar Vliesridderstraat 15 B Blijdorp / / Auschwitz jong de, roosje 8 maanden Van der Sluysstraat 93 B Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz jong de, samuel 4 jaar Van der Sluysstraat 93 B Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz kaanis, lodewijk 6 jaar Bloemkwekersstraat 34 A Oude Westen Rotterdam / Sobibor kadiks, jacqueline 3 jaar Statenweg 93 C Blijdorp Rotterdam / Sobibor kalkoen, frieda 10 jaar Hamelstraat 37 C Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz kalkoen, gretha 9 jaar Hamelstraat 37 C Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz kalkoen, léon 12 jaar Hamelstraat 37 C Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz kalkoene, betje 10 jaar Jonker Fransstraat 25 A Rubroek Rotterdam / Auschwitz ca Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 73

75 311. kalkoene, betje 4 jaar Agniesestraat 26 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz kalkoene, judith 5 jaar Jonker Fransstraat 25 A Rubroek Rotterdam / Auschwitz ca kaminski, lia 9 jaar Noordmolenstraat 42 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz kar van de, david 1 jaar Goudsedwarsstraat 10 Centrum Rotterdam / / Auschwitz kar van de, eva 2 maanden Goudsedwarsstraat 10 Centrum Rotterdam / / Auschwitz kar van der, engeltje 1 jaar Sprundelstraat 35 Centrum Delft / Auschwitz kar van der, grietje 4 jaar Sprundelstraat 35 Centrum Rotterdam / Auschwitz kar van der, marcus 3 jaar Sprundelstraat 35 Centrum Rotterdam / Auschwitz kar van der, sientje 2 jaar Sprundelstraat 35 Centrum Rotterdam / Auschwitz katan, elisabeth 7 jaar Linker Rottekade 4 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz kaufman, betti 11 jaar Schieweg 197 B Bergpolder Rotterdam / Auschwitz keller, israel 3 jaar 1e Middellandsestraat 63 C Middelland Rotterdam / Sobibor keller, lea 2 jaar 1e Middellandsestraat 63 C Middelland Rotterdam / Sobibor keller, mozes 1 jaar 1e Middellandsestraat 63 C Middelland Rotterdam / Sobibor kesner, léon 6 jaar Pleretstraat 88 A Crooswijk Rotterdam / Auschwitz kesner, maud 4 jaar Pleretstraat 88 A Crooswijk Rotterdam / Auschwitz kets de vries, arnold 12 jaar Vierambachtstraat 108 B Nieuwe Westen Rotterdam ? / Auschwitz kets de vries, rob 8 jaar Schiedamseweg 65 B Oud Mathenesse Rotterdam / Auschwitz ca khonraad, levie 12 jaar Groeninxstraat 17 C Blijdorp Rotterdam ?? / Auschwitz klein van der, alida 6 jaar Klosstraat 10 A Afrikaanderwijk Rotterdam / / Auschwitz klein van der, grietje 12 jaar Klosstraat 10 A Afrikaanderwijk Rotterdam / / Auschwitz klein van der, isaäc 9 jaar Klosstraat 10 A Afrikaanderwijk Rotterdam / / Auschwitz klein van der, jettie 2 jaar Klosstraat 10 A Afrikaanderwijk Rotterdam / / Auschwitz klein, sientje 5 jaar Harddraverstraat 82 B Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz klisser, leo 7 jaar Amsterdam Amsterdam ?? / Auschwitz kloeten van, abraham 11 jaar Van der Meydestraat 8 C Blijdorp Rotterdam / Sobibor kloeten van, bernard 12 jaar Van Weelstraat 39 B Nieuwe Westen Rotterdam ? / Auschwitz kloeten van, hartog 7 jaar Van Weelstraat 41 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz kloeten van, nathan 8 jaar Van der Meydestraat 8 C Blijdorp Rotterdam / Sobibor koekoek, bennie 8 jaar Banierstraat 70 A Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor koekoek, eduard 10 jaar Banierstraat 70 A Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor koekoek, joseph 3 jaar Banierstraat 70 A Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor kokernoot, rosette 11 mnd Van der Horststraat 5 Blijdorp Rotterdam / Auschwitz koning de, philip 11 jaar West Varkenoordseweg 85 Hillesluis Rotterdam / Sobibor koning de, simon 5 jaar West Varkenoordseweg 85 Hillesluis Pijnacker / Sobibor koningswinter, meijer 11 jaar Josephstraat 178 A Oude Westen Ukkel (B.) / Sobibor koningswinter, willem 6 jaar Josephstraat 178 A Oude Westen Ukkel (B.) / Sobibor kool, mattheo 10 jaar Tweebosstraat 26 B Afrikaanderwijk Amsterdam / / Auschwitz kool, simon 8 jaar Tweebosstraat 26 B Afrikaanderwijk Amsterdam / / Auschwitz koperberg, elisabeth 10 jaar Beukelsdijk 152 A Nieuwe Westen Rotterdam / Sobibor koppels, julie hannah 8 jaar Lumeystraat 11 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor koppels, mijntje 11 jaar Lumeystraat 11 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor kornalijnslijper, leentje 1 jaar Van Speykstraat 33 C Oude Westen Rotterdam / Auschwitz korte te, cato 8 jaar Jan van Ghestellaan 17 Hillegersberg Rotterdam / / Auschwitz korte te, mietje 12 jaar Jan van Ghestellaan 17 Hillegersberg Rotterdam / / Auschwitz koster, aron 2 jaar Renswoudestraat 2 Centrum Rotterdam / Auschwitz koster, barend 8 jaar Burgemeester Hoffmanplein 67 A Noordereiland Rotterdam / Auschwitz koster, bert 5 jaar Hillegondalaan 20 B Hillegersberg Rotterdam / Sobibor koster, betje 10 jaar Renswoudestraat 2 Centrum Rotterdam / Auschwitz koster, bloempje 9 jaar Renswoudestraat 2 Centrum Rotterdam / Auschwitz koster, david 9 jaar Burgemeester Hoffmanplein 67 A Noordereiland Rotterdam / Auschwitz koster, eva 1 jaar Burgemeester Meineszlaan 25 B Nieuwe Westen Rotterdam / / Auschwitz koster, herman 8 jaar Schielandstraat 36 Overschie Rotterdam / / Auschwitz koster, izaak 10 jaar Vlaggemanstraat 36 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 74

76 365. koster, jacob 10 jaar 1e IJzerstraat 26 B Delfshaven Rotterdam / Auschwitz koster, marianne 6 jaar Versijdenstraat 15 B Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz koster, mathilda 5 jaar Burgemeester Hoffmanplein 67 A Noordereiland Rotterdam / Auschwitz koster, rachel 10 jaar Schielandstraat 36 Overschie Rotterdam / / Auschwitz kroon, paulina 12 jaar Jacob Catsstraat 126 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz kruk van der, levie 4 jaar Beatrijsstraat 20 B Middelland Amsterdam / Sobibor kruk van der, rozette 1 jaar Beatrijsstraat 20 B Middelland Rotterdam / Sobibor laden, bernard 2 jaar Jacob Loisstraat 12 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz laden, david 6 jaar Jacob Loisstraat 12 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz laden, ethel 3 jaar Jacob Loisstraat 12 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz lagrand, sophia 7 jaar Schieweg 11 A Bergpolder Rotterdam / Sobibor lavino, meijer 2 jaar Mathenesserdijk 395 C Tussendijken Rotterdam ? / Auschwitz leeuw de, sonja 7 jaar Boezemsingel 73 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz ca leeuwe de, barend 5 jaar Landzichtstraat 17 Zestienhoven Rotterdam / Sobibor leeuwe de, joseph 2 jaar Landzichtstraat 17 Zestienhoven Amsterdam / Sobibor leeuwe de, louis 7 jaar Adrianadwarsstraat 10 Oude Westen Rotterdam / Auschwitz leeuwe de, marianne 1 jaar Katendrechtsche Lagedijk 191 B Tarwewijk Rotterdam / Sobibor leeuwe de, philip 3 jaar Landzichtstraat 17 Zestienhoven Rotterdam / Sobibor leeuwe de, sientje 7 jaar Landzichtstraat 17 Zestienhoven Utrecht / Sobibor leeuwen van, abraham 11 jaar Nieuwe Kuijkstraat 10 Centrum Rotterdam / / Auschwitz leeuwen van, benjamin 1 jaar Schildstraat 3 Feijenoord Rotterdam / Auschwitz leons, meijer 10 jaar Mauritsstraat 103 A Centrum Rotterdam / Auschwitz leons, michiel 8 jaar Wolstraat 52 B Oude Noorden Rotterdam / / Auschwitz leons, sara 9 jaar Jacobusstraat 4 E Centrum Rotterdam / Auschwitz levi, herman 4 jaar Van Vlooswijkstraat 9 B Blijdorp Rotterdam / Sobibor levi, rosa 1 jaar Aleidisstraat 71 B Middelland Rotterdam / Auschwitz levi, sara 9 jaar Van Vlooswijkstraat 9 B Blijdorp Rotterdam / Sobibor levij, henderine 11 jaar Ackersdijkstraat 37 A Liskwartier Hoensbroek / Auschwitz levij, joseph 10 jaar Ackersdijkstraat 37 A Liskwartier Hoensbroek / Auschwitz levij, josephina 12 jaar Ackersdijkstraat 37 A Liskwartier Rotterdam / Auschwitz levit, keetje 12 jaar Nieuwe Binnenweg 256 A Middelland Rotterdam / Auschwitz levy, esther 10 jaar Delflandstraat 15 Zestienhoven Rotterdam / Auschwitz lewi, mathel 6 jaar geen informatie Trier / Auschwitz ca lewi, ruth 8 jaar geen informatie Trier / Auschwitz lezer, isedoor 7 jaar Bilderdijkstraat 22 B Spangen Rotterdam / Sobibor lier van, esther 9 jaar Burg. Meineszlaan 101 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz lindenbaum, cato 7 jaar Van Heusdestraat 3 B Nieuwe Westen Rotterdam / Sobibor lipschits, levi 2 jaar Almondestraat 47 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz liver de, anita 10 maanden Statenweg 125 B Blijdorp Rotterdam / Sobibor ca lopes cardozo, marjolijn 10md Statenweg 106 C Blijdorp Rotterdam / Auschwitz maarssen, henri 3 jaar Schieweg 213 B Bergpolder Rotterdam / Auschwitz ca maks, elias 2 jaar Josephstraat 122 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz maks, gerard 8 jaar Josephstraat 122 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz maks, lea 12 jaar Josephstraat 122 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz marcussen, carla 4 jaar Breitnerstraat 89 A Oude Westen Rotterdam / Sobibor maritz, bernard 6 jaar Zaagmolenkade 36 C Oude Noorden Rotterdam / Sobibor maritz, izaak 10 maanden Zaagmolenkade 36 C Oude Noorden Rotterdam / Westerbork matteman, garçon 12 jaar Schieweg 65 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz meijer, saartje 12 jaar Aleidisstraat 60 A Middelland Rotterdam / / Sobibor messcher, carola 6 jaar Statenweg 34 D Blijdorp Rotterdam / Auschwitz messcher, frits 7 jaar Statenweg 34 D Blijdorp Meppel / Auschwitz messcher, jozef 12 jaar Schieweg 166 A Bergpolder Rotterdam Sobibor messcher, martha 5 mnd Statenweg 34 D Blijdorp Rotterdam Westerbork messcher, martijn 10 jaar Statenweg 34 D Blijdorp Meppel / Auschwitz Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 75

77 419. messcher, sophia 8 jaar Schieweg 166 A Bergpolder Rotterdam Sobibor millet, abraham 9 jaar Oranjeboomstraat 51 A Feijenoord Rotterdam / Auschwitz millet, clara 4 jaar Oranjeboomstraat 51 A Feijenoord Rotterdam / Auschwitz millet, izaak 1 jaar Oranjeboomstraat 51 A Feijenoord Rotterdam / Auschwitz millet, regina 11 jaar Oranjeboomstraat 51 A Feijenoord Rotterdam / Auschwitz minc, gizela 10 jaar Lumeystraat 18 A Blijdorp Danzig (P.) / Auschwitz mok, leentje 10 jaar Ossenweistraat 19 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz monczki, gusto 8 jaar Willem Buytenwechstraat 139 A Delfshaven Rotterdam / Auschwitz monczki, jakob 12 jaar Willem Buytenwechstraat 139 A Delfshaven Schiedam / Auschwitz monderer, benjamin 4 jaar Spoorsingel 64 B Provenierswijk Rotterdam / / Auschwitz monderer, isidor 7 jaar Spoorsingel 64 B Provenierswijk Rotterdam / / Auschwitz monderer, jakob 9 jaar Walenburgerweg 93 A Blijdorp Mannheim (Du.) / Auschwitz monderer, jenny 2 jaar Walenburgerweg 93 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz monderer, julius 10 jaar Walenburgerweg 93 A Blijdorp Mannheim (Du.) / Auschwitz monderer, sidi 7 jaar Walenburgerweg 93 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz mosbach, eliazar 4 jaar Zwaanshals 330 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz mug, abraham 10 jaar Westkruiskade 85 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz moses, elza 2 jaar Scheveningsestraat 30 B Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor mug, abraham 8 jaar Vrouw Jannestraat 30 A Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor mug, betsy 5 maanden adres ouders:doezastr. 29 a Blijdorp Westerbork / Sobibor mug, esther 3 jaar Vrouw Jannestraat 30 A Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor mug, levie 3 jaar Agniesestraat 97 B Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor naftalie, hans 12 jaar Mathenesserlaan 208 (weeshuis) Middelland Bochum (Du.) / Sobibor nagiel, ragmila 11 jaar Goudse Rijweg 188 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz nagiel, sija 7 jaar Goudse Rijweg 188 B Rubroek Rotterdam / Auschwitz nagiel, simon 4 jaar Goudse Rijweg 188 B Rubroek Rotterdam / Auschwitz nagiel, smil 9 jaar Goudse Rijweg 188 B Rubroek Rotterdam / Auschwitz neter, emanuel 8 jaar Jan van Avennesstraat 13 A Middelland Rotterdam / Auschwitz neuberger, conny 11 jaar Mathenesserlaan 208 (weeshuis) Middelland Rotterdam Auschwitz nooitrust, joseph 9 maanden Agniesestraat 2 A Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz nooitrust, sara 5 jaar Agniesestraat 2 A Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz onderwijzer, abraham 6 jaar Mathenesserlaan 208 (weeshuis) Middelland Amsterdam / Sobibor os van, levie 4 jaar Katendrechtse Lagedijk 367 A Charlois Rotterdam / Sobibor os, carolina 2 jaar Zwaanshals 321 B Oude Noorden Rotterdam / Westerbork ossedrijver, abraham 10 jaar Mathenesserdijk 102 B Spangen Rotterdam / Auschwitz ossedrijver, hartog 9 jaar Mathenesserdijk 102 B Spangen Rotterdam / Auschwitz ossendrijver, david 11 jaar Schieweg 91 C Bergpolder Rotterdam / Auschwitz ossendrijver, levie 7 jaar Aleidisstraat 75 A Middelland Rotterdam / Auschwitz pakkedrager, maurits 10 jaar Boreelstraat 49 A Blijdorp Rotterdam / / Auschwitz pakkedrager, rudolf 6 jaar Boreelstraat 49 A Blijdorp Rotterdam / / Auschwitz parser, betje 3 jaar Aleidisstraat 97 B Middelland Rotterdam / Auschwitz parser, mietje 6 jaar Aleidisstraat 97 B Middelland Rotterdam / Auschwitz peekel, michel 12 jaar Jan van Avennesstraat 44 B Middelland Rotterdam / Auschwitz philipse, esther 5 jaar Agniesestraat 18 B Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor philipse, robert 5 maanden adresouders:hugomolenaarstraat Centrum Noord Westerbork / Sobibor philipse, samuel 10 jaar Virulyplein 11 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz philipse, samuel 8 jaar Agniesestraat 18 B Agniesebuurt Rotterdam / Sobibor philipson, ruth 1 maand Mathenesserlaan 273 B Middelland Rotterdam / Sobibor pijpeman, kaatje 12 jaar adres onbekend Rotterdam / Sobibor pijpeman, mietje 7 jaar Zaagmolendrift 53 C Oude Noorden Rotterdam / Sobibor pijpeman, samuel 9 jaar Zaagmolendrift 53 C Oude Noorden Rotterdam / Sobibor pijpeman, wolf 5 jaar adres onbekend Rotterdam / Sobibor pinhashick, aaron 1 jaar Westzeedijk 13 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz pinhashick, jozef 3 jaar Westzeedijk 13 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 76

78 474. ploeg van, david 3 jaar Almondestraat 49 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz ploeg van, barend 8 jaar Agniesestraat 97 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz pinhashick, rebecca 2 jaar Westzeedijk 13 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz ploeg van, betje 7 maanden Almondestraat 49 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz ploeg van, grietje 12 jaar Almondestraat 19 Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz ploeg van, judik 10 jaar Agniesestraat 97 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz ploeg van, mathilde 5 jaar Almondestraat 49 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz polak, betje 6 jaar Rechthuisstraat 23 B Katendrecht Amsterdam / Auschwitz polak, johanna 8 jaar Hoevestraat 22 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz pomeranc, baruch 1 jaar Heemsteestraat 22 A Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz pomeranc, david 3 maanden Heemsteestraat 22 A Agniesebuurt Rotterdam Vught posner, abraham 12 jaar Amsterdam Rotterdam / / Auschwitz posner, abraham 9 jaar Herman Costerstraat 12 B Afrikaanderwijk Rotterdam / Sobibor posner, joseph 2 jaar Herman Costerstraat 12 B Afrikaanderwijk Rotterdam / Sobibor posner, sophia 5 jaar Herman Costerstraat 12 B Afrikaanderwijk Rotterdam / Sobibor post, betty 5 jaar Bellevoysstraat 32 Middelland Rotterdam / Sobibor post, sara 10 jaar Bellevoysstraat 32 Middelland Rotterdam / Sobibor praagh van, helena 4 jaar Stationsweg 22 A Hoek van Holland Rotterdam ? / Auschwitz praagh van, johan 3 jaar Stationsweg 22 A Hoek van Holland Rotterdam / Auschwitz querido, israel 3 jaar Loeffstraat 4 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor raap, rosetta 6 jaar Messchertstraat 21a Nieuwe Westen Rotterdam ? Sobibor raap, saartje 2 jaar Sonmansstraat 142 Centrum Noord Rotterdam / Sobibor reens, hetty 6 jaar Straatweg 68 A Hillegersberg Rotterdam / / Auschwitz reens, marianne 8 jaar Straatweg 68 A Hillegersberg Rotterdam / / Auschwitz rhijn van, elias 9 jaar Dahliastraat 1B Hillegersberg Rotterdam / / Auschwitz ricardo, mietje 12 jaar Crooswijksekade 26 B Rubroek Rotterdam / Auschwitz rokach, issachar 11 jaar Schieweg 34 B Bergpolder Stanislaw (P.) / Auschwitz rokach, mirjam 4 jaar Schieweg 34 B Bergpolder Rotterdam / Auschwitz rokach, schalom 10 maanden Schieweg 34 B Bergpolder Rotterdam / Auschwitz rokach, szejna 6 jaar Schieweg 34 B Bergpolder Lemberg (P.) / Auschwitz roodfeld, jacob 5 jaar Laanzichtstraat 18 B Rubroek Rotterdam ? / Auschwitz roodfeld, willem 8 jaar Schijndelstraat 40 Oude Westen Rotterdam / Auschwitz roodschild, frederika 7 jaar Azaleastraat 5 B Hillegersberg Hillegersberg / Auschwitz roodschild, louise 4 jaar Azaleastraat 5 B Hillegersberg Rotterdam / Auschwitz roodschild, marianne 9 jaar Azaleastraat 5 B Hillegersberg Hillegersberg / Auschwitz rooij de, mozes 1 jaar Noorderkanaalweg 8 Liskwartier Rotterdam / Sobibor roos, samuel 2 jaar Essenburgsingel 90 A Nieuwe Westen Rotterdam ????? Europa rooy de, esther 3 jaar Jutphaasstraat 18 Centrum Rotterdam / Sobibor rooy de, mozes 6 jaar Jutphaasstraat 18 Centrum Rotterdam / Sobibor rozman, andor 8 jaar Sint Mariastraat 43 B Oude Westen s-gravenhage / Auschwitz Haydunama 513. rozman, eva 10 jaar Sint Mariastraat 43 B Oude Westen (Hon)23/5/ / Auschwitz rozman, lili 2 jaar Sint Mariastraat 43 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz rozman, taba 7 jaar Sint Mariastraat 43 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz rubens, jacob 11 maanden Rembrandtstraat 8 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz salomons, menno 4 jaar Van Weelstraat 30 A Nieuwe Westen Rotterdam / / Auschwitz sanders, abraham 10 jaar Stadhoudersweg 138 D Blijdorp Rotterdam / Sobibor sanders, hanna 1 jaar M. van Nispenstraat 15 Spijkenisse Rotterdam / Sobibor sanders, hinda 10 jaar Stadhoudersweg 138 D Blijdorp Rotterdam / Sobibor sanders, jacob 10 jaar W. van Zuylenstraat 36 A Tussendijken Schiedam / Auschwitz sanders, jozef 12 jaar Stadhoudersweg 138 D Blijdorp Rotterdam / Sobibor sanders, leendert 4 jaar Jan van Vuchtstraat 47 B Middelland Rotterdam / Auschwitz sanders, saartje 8 jaar Jan van Vuchtstraat 47 B Middelland Rotteram / Auschwitz sanders, sophia 2 jaar M. van Nispenstraat 15 Spijkenisse Rotterdam / Sobibor schaufel, micha 4 jaar Josephstraat 123 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 77

79 527. schaumberg, joachim 10 jaar Mathenesserlaan 208 (weeshuis) Middelland Dinslaken (Du.) / Sobibor schelvis, arie 12 jaar Ooievaarstraat 58 B Oude Noorden Amsterdam / Sobibor schelvis, elsje 2 jaar Crooswijksekade 23 B Rubroek Rotterdam / Sobibor schelvis, ephraim 6 jaar Ooievaarstraat 58 B Oude Noorden Amsterdam / Sobibor schelvis, gompert 9 jaar Ooievaarstraat 58 B Oude Noorden Amsterdam / Sobibor schelvis, marianne 7 jaar Ooievaarstraat 58 B Oude Noorden Amsterdam / Sobibor schelvis, mozes 2 jaar Ooievaarstraat 58 B Oude Noorden Rotterdam / Sobibor schielaar, bertha 10 jaar Pieter de Hoochstraat 43 B Delfshaven Rotterdam / Auschwitz schielaar, roelof 1 jaar Pieter de Hoochstraat 43 B Delfshaven Rotterdam / Auschwitz schielaar, sophia 12 jaar Pieter de Hoochstraat 43 B Delfshaven Rotterdam / Auschwitz schlösser, hertha 10 jaar Vlaggemanstraat 8 A Bergpolder Schiedam / Auschwitz sitters, joël 1 jaar Landzichtstraat 16 Zestienhoven Amsterdam / Auschwitz sitters, rebecca 6 jaar Landzichtstraat 16 Zestienhoven Rotterdam / Auschwitz sitters, salomon 2 jaar Landzichtstraat 16 Zestienhoven Rotterdam / Auschwitz sluijs van der, henriette 1 jaar Scheveningsestraat 32 A Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz sluijs van der, marcus 4 jaar Zaagmolenkade 43 C Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz sluijs van der, saartje 10 jaar Zwaanshals 200 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz sluis van der, abram 6 jaar Doesburgstraat 14 Zevenhuizen Rotterdam / Sobibor sluis van der, duifje 11 jaar Schietbaanstraat 13 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz ca sluis van der, heiman 12 jaar Zwartepaardenstraat 60 A Centrum Rotterdam / Auschwitz sluis van der, israel 5 mnd Doesburgstraat 14 Zevenhuizen Rotterdam / Sobibor sluis van der, jacob 2 jaar Voorburgstraat 150 B Bergpolder Rotterdam / Auschwitz sluis van der, margaretha 6 jr Van der Sluysstraat 7 B Provenierswijk Rotterdam / Sobibor sluis van der, margaretha 9 jr Doesburgstraat 14 Zevenhuizen Rotterdam / Sobibor soesman, eduard 3 jaar Hoevestraat 10 A Provenierswijk Rotterdam / Sobibor soesman, johanna 6 maanden Hoevestraat 10 A Provenierswijk Rotterdam / Westerbork spanjar, jacob 12 jaar Van Beuningenstraat 8 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor ca spetter, elisabeth 7 jaar Bergselaan 176 A Bergpolder Rotterdam / Sobibor spetter, elizabeth 11 jaar Burg. Meineszlaan 27 A Nieuwe Westen Rotterdam / Sobibor spetter, sally 11 jaar Bergselaan 176 A Bergpolder Rotterdam / Sobibor spreekmeester, josef 7 mnd Jan van Avennesstraat 38 Middelland Rotterdam / Sobibor staal van der, rudolphina 2 jr Bajonetstraat 46 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz stad, abraham 3 jaar Schieweg 245 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz stad, betsy 6 jaar Tidemanstraat 55 A Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz stad, elisabeth 5 jaar Schieweg 245 A Bergpolder Rotterdam / Auschwitz stad, esther 4 jaar Josephlaan 20 B Oude Westen Rotterdam / Sobibor stad, isaac 8 jaar Josephlaan 20 B Oude Westen Rotterdam / Sobibor stad, karel 5 jaar Busken Huetstraat 18 B Spangen Rotterdam / Auschwitz stad, levie 3 jaar Zwartepaardenstraat 46 A Centrum Rotterdam / Auschwitz stad, margaretha 8 jaar Hondiusstraat 28 B Middelland Rotterdam / Sobibor stad, roosje 7 maanden Busken Huetstraat 18 B Spangen Rotterdam / Auschwitz stad, salomon 3 jaar Hamelstraat 30 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz stam van der, bep 2 jaar Stadhoudersweg 112 D Blijdorp Rotterdam / Auschwitz stam van der, eliazar 11 jaar Anna Paulownastraat 45 D Oude Westen Rotterdam / Auschwitz stam van der, helena 7 jaar Noorderhavenkade 136 C Centrum Noord Rotterdam / Sobibor stein, lea 5 maanden Sonoystraat 15 C Blijdorp Rotterdam / Sobibor stern, rolf 10 jaar Artilleriestraat 1 Breda Crefeld (Du.) / Sobibor suesan, juda 12 jaar Boreelstraat 18 Blijdorp Amsterdam / Auschwitz suiskind, henri 8 jaar Nolensstraat 11 B Blijdorp Rotterdam / Sobibor swaab, arend 8 jaar Agniesestraat 40 A Agniesebuurt Rotterdam / / Auschwitz swaab, ferdinand 10 jaar Agniesestraat 40 A Agniesebuurt Rotterdam / / Auschwitz swaab, louis 11 jaar Agniesestraat 40 A Agniesebuurt Rotterdam / / Auschwitz swaluw, isaac 7 jaar Zwaanshals 376 B Oude Noorden Rotterdam / Sobibor swaluw, jacques 10 maanden Spaansebocht 88 Spangen Rotterdam / Sobibor Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 78

80 582. tammerijn, abraham 9 jaar Witte van Haemstedestraat 38 C Middelland Rotterdam / Sobibor swaluw, maria 6 jaar Spaansebocht 88 Spangen Rotterdam / / Sobibor tammerijn, abraham 9 jaar Hommelstraat 16 A Kralingen West Rotterdam / Auschwitz tenenbaum, maijer 5 jaar Jan Porcellistraat Middelland Rotterdam / Sobibor tokkie, esther 12 jaar Agniesestraat 57 A Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz tokkie, lenie 10 jaar Agniesestraat 57 A Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz trommel van, heintje 3 jaar Zijdewindestraat 112 Oude Westen Rotterdam / Auschwitz trommel van, heintje 6 jaar Noorderkanaalweg B 12 Kleiwegkwartier Rotterdam / Auschwitz trommel van, izak 4 jaar Noorderkanaalweg B 12 Kleiwegkwartier Rotterdam / Auschwitz trytel, hartog 6 jaar Obreenstraat 23 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz trytel, jacob 7 jaar Obreenstraat 23 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz trytel, roosje 8 jaar Bajonetstraat 55 A Oude Westen Rotterdam / Auschwitz tunninge, isaäc 11 jaar 1e Pijnackerstraat 12 Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz vas nunes, clara 9 jaar Adrien Mildersstraat 19 A Nieuwe Westen Antwerpen / Auschwitz veen van der, louis 12 jaar Claes de Vrieselaan 71 B Middelland Rotterdam / / Auschwitz veldman, alida 8 jaar Vijverhofstraat 55 A Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz velleman, alexander 11 mnd adres onbekend Rotterdam / / Sobibor velleman, alexander 8 jaar Texelsestraat 38 A Carnisse Rotterdam / Auschwitz velleman, betje 10 jaar Texelsestraat 38 A Carnisse Rotterdam / Auschwitz velleman, katharina 10 jaar Pieter de Raadtstraat 46 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwitz velleman, louis 12 jaar Pieter de Raadtstraat 46 A Provenierswijk Rotterdam / Auschwits vieyra, jacob 7 jaar Rozenburglaan 17 Kralingen Oost Rotterdam ?? / Auschwitz vigevino, eduard 12 jaar Nieuwe Kerkstraat 22 B Hillegersberg Rotterdam Sobibor visser, jesayes 3 jaar Essenburgstraat 81 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz vleeschhouwer, esriel 1 jaar Essenburgsingel 146 B Nieuwe Westen Rotterdam / Westerbork vleeschhouwer, herman 8 jaar Vliesridderstraat 11 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz vleeschhouwer, sarah 7 jaar Vliesridderstraat 11 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz vollenhoven van, hester 4 jaar Schieweg 50 D Bergpolder Rotterdam / Auschwitz vollenhoven van, jacqueline jr Schieweg 50 D Bergpolder Rotterdam / Auschwitz vos, johnny 11 jaar Veerhaven 17 Nieuwe Werk Rotterdam / Auschwitz vries de, aron 8 maanden Bergselaan 374 C Centrum Noord Rotterdam / Auschwitz vries de, benjamin 11 jaar Van de Dussenstraat 19 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz vries de, bernard 3 jaar Vlaggemanstraat 26 B Bergpolder Rotterdam / / Auschwitz vries de, betty 3 maanden Nolensstraat 27 B Centrum Noord Rotterdam / Sobibor vries de, david 3 jaar Bergselaan 374 C Centrum Noord Rotterdam / Auschwitz vries de, heijman 4 jaar Van de Dussenstraat 19 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz vries de, jansje 2 jaar Bijlwerffstraat 39 A Blijdorp Rotterdam / Sobibor vries de, jozef 2 jaar Crooswijkseweg 161 B Rubroek Rotterdam ?? / Auschwitz vries de, rudolf 11 jaar Beukelsweg 39 B Nieuwe Westen Rotterdam / Sobibor vries de, salomon 5 jaar Schepenstraat 95 C Blijdorp Rotterdam / Sobibor vries de, sieny 8 jaar Graaf Florisstraat 90 A Middelland Rotterdam / / Auschwitz vriesland van, jetty 4 jaar Mathenesserlaan 208 (weeshuis) Middelland Gorinchem / Sobibor vriesland van, line 11 jaar Achter de kerk Gorinchem Gorinchem / Sobibor vromen, jacob 10 jaar Kortenaerstraat 15 A Centrum Rotterdam / Sobibor wachsman, benno 9 jaar Jan Sonjéstraat 30 B Middelland Rotterdam / Sobibor wachsman, ilan 7 jaar Jan Sonjéstraat 30 B Middelland Rotterdam / Sobibor walg, abraham, 9 jaar Schieweg 142 A Bergpolder Rotterdam / / Sobibor walg, betsy 7 jaar Schieweg 142 A Bergpolder Rotterdam / / Sobibor walg, henrietta 5 jaar Jan van Avennesstraat 13 A Middelland Rotterdam / Auschwitz walg, henry 11 jaar Schieweg 142 A Bergpolder Rotterdam / / Sobibor walg, juda 9 jaar Walenburgerweg 4 C Blijdorp Rotterdam / / Auschwitz walg, marcus 6 jaar Jan van Avennesstraat 13 A Middelland Rotterdam / Auschwitz wallega, henriette 7 jaar Josephstraat 85 B Oude Westen Rotterdam / Auschwitz walvis, jonas 7 jaar Adrianastraat 70 B Oude Westen Rotterdam / Sobibor Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 79

81 635. walvis, jonas 6 jaar Anna Paulownastraat 35 A Oude Westen Rotterdam / Sobibor walvis, elizabeth 10 jaar Adrianastraat 70 B Oude Westen Rotterdam / Sobibor walvis, jonas 9 jaar Wolphaertsbocht 14 C Charlois Rotterdam / / Sobibor walvis, levie 9 maanden Wolphaertsbocht 70 B Charlois Rotterdam / Sobibor walvis, sara 10 jaar Wolphaertsbocht 70 B Charlois Rotterdam / Sobibor waterman, ephraim 7 jaar Erasmusstraat 25 B Oude Noorden Rotterdam / Sobibor waterman, lodewijk 4 jaar Erasmusstraat 25 B Oude Noorden Rotterdam / Sobibor waterman, sophia 3 jaar Stadhoudersweg 147 B Blijdorp Rotterdam / Auschwitz weiman, aaron 12 jaar Zwaanshals 251 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz weiman, levie 7 jaar Zwaanshals 251 B Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz weiman, mietje 12 jaar Snellemanstraat 36 Oude Noorden Rotterdam / Auschwitz weissmann, ino 1 jaar Stadhoudersweg 121 A Blijdorp Rotterdam / Westerbork werij, antoine 7 jaar 1e Middellandstraat 108 Middelland Rotterdam / / Auschwitz wessel, josephine 3 jaar Beukelsdijk 80 B Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz wien van, lotje 8 jaar Mathenesserstraat 186 A Spangen Rotterdam / / Auschwitz wijmans, david 11 jaar Almondestraat 59 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz wijnberg, wilhelmina 11 jaar Bergselaan 368 a Bergpolder Rotterdam ?? / Auschwitz winter de, flora 10 jaar Voorschoterlaan 130 A Kralingen Oost Rotterdam / Sobibor winter de, grietje 5 jaar Noordmolenstraat 86 A Oude Noorden Goes / Auschwits winter de, hendrijntje 12 jaar 1e Middellandstraat 17 A Middelland Rotterdam / Auschwitz winter de, israel 7 jaar Tamboerstraat 30 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz winter de, maurits 3 jaar Tamboerstraat 30 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz winter de, max 9 maanden Tamboerstraat 30 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz winter de, sientje 7 jaar Almondestraat 29 B Agniesebuurt Rotterdam / Auschwitz winter de, sophie 6 jaar Karmelweg 3 C Kralingen West Rotterdam / Auschwitz winter, betje 6 jaar 1e Middellandstraat 100 A Middelland Rotterdam / Auschwitz winter, rebecca 2 jaar Zaagmolenkade 20 C Oude Noorden Rotterdam /2of27/2/43-2/3/43 Sobibor wit de, grietje 1 jaar Van Speykstraat 113 C Oude Westen Gouda / / Auschwitz witt de, abraham 8 jaar Haringpakkersstraat 37 A Tussendijken Rotterdam / Auschwitz witzenhausen, sonja 8 jaar Tidemanstraat 75 C Nieuwe Westen Rotterdam / Auschwitz wolf de, alexander 6 jaar Catharina Beersmansstraat 72 B Bospolder Rotterdam / Auschwitz wolf de, hendrika 12 jaar Catharina Beersmansstraat 72 B Bospolder Rotterdam / Auschwitz wolf de, maria 3 maanden West Kruiskade 30 A Centrum Rotterdam / Sobibor wolf de, salomon 9 jaar Catharina Beersmansstraat 72 B Bospolder Rotterdam / Auschwitz wolf, rebecca 10 jaar Jericholaan 49 A Kralingen Oost Rotterdam / / Auschwitz wolff de, aaltje 11 jaar Sumatraweg 14 A Katendrecht Rotterdam / Auschwitz wolff de, abraham 8 jaar Sumatraweg 14 A Katendrecht Rotterdam / Auschwitz wolff de, clara 9 jaar Heemsteestraat 28 B Agniesebuurt Amsterdam / Sobibor wolff de, maria 12 jaar Jan Vrijlandtsingel 16 Smeetsland Rotterdam / Auschwitz wolff de, sientje 11 jaar Heemsteestraat 28 B Agniesebuurt Amsterdam / Sobibor wolff, abraham 9 jaar Aleidisstraat 73 B Middelland Rotterdam / / Auschwitz wurms, eliazar 11 jaar Rottestraat 14 A Oude Noorden Rotterdam / / Auschwitz wurms, isaäc 4 jaar Adrianalaan 165 Schiebroek Rotterdam / Auschwitz zeehandelaar, david 9 jaar Koepelstraat 38 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz zeehandelaar, henriette 12 jr Koepelstraat 38 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz zeehandelaar, mietje 6 jaar Koepelstraat 38 B Crooswijk Rotterdam / Auschwitz zoest, bernhard 9 jaar Walenburgerweg 20 A Blijdorp Rotterdam / Auschwitz zuiden van, regina 12 jaar Schepenstraat 97 C Blijdorp Hoogeveen / Auschwitz zurel, bloeme 12 jaar Hofplein 15 B Centrum Rotterdam / Auschwitz zwart, benjamin 12 jaar Aleidisstraat 63 A Middelland Rotterdam / / Auschwitz zwart, henri 6 jaar Aleidisstraat 63 A Middelland Rotterdam / / Auschwitz zwart, jacob 10 jaar Aleidisstraat 63 A Middelland Rotterdam / / Auschwitz Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 80

82 Met dank aan...dit onderwijsproject is tot stand gekomen met medewerking van: Stichting Joods Kindermonument Rotterdam Secretariaat: Oostmaaslaan DE Rotterdam +31(0) Stadsarchief Rotterdam Hofdijk 651, 3032 CG Rotterdam tel Dwerggras PC Rotterdam Telefoon: (010) (Met speciale dank aan: Frank Rote, Froukje Joosten, Ernst Keijsers) Werkgroep Onderwijs stichting Joods Kindermonument Rotterdam: Mariet Brouwers, Arie de Bruin (vz), Ria Kruidenier, Tineke van der Linden, Albert Oosthoek, Andries van der Wal Crooswijksesingel CH Rotterdam Leerlingen van groep 7 /8 van CBS De Watertoren, Snelfilterweg 270, 3063 JJ Rotterdam Handleiding project Jij hoort in onze klas (2 e druk) 81