OUTLOOK GRONDSTOFFEN MONDIALE SCHAARSTE TE LIJF SPECIAL DEZE SPECIALE UITGAVE IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR

Transcriptie

1 OUTLOOK GRONDSTOFFEN MONDIALE SCHAARSTE TE LIJF DEZE E UITGAVE IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR

2 IEDER PRODUCT IS

3 en paar jaar geleden zag ik in de buurt van het gebouw waar mijn architectenbureau gevestigd is, een enorme berg verwarmingselementen liggen. Die kwamen uit een nagenoeg nieuw woongebouw en lagen klaar om weggegooid te worden. De achteloze verspilling van kostbare grondstoffen lag letterlijk op straat. Ik realiseerde mij dat we vroeger apparaten net zolang gebruikten totdat ze kapot of versleten waren. Nu doen we spullen veel eerder weg, en de fabrikanten ervan juichen dit van harte toe. Dit geldt vooral voor nieuwe modellen computers en mobiele telefoons die op de markt komen. Daardoor vernietigen we onnodig veel, want de oude apparaten gooien we weg, waardoor het tekort aan grondstoffen steeds nijpender zal worden. Het wordt daarom tijd dat we hier op een geheel andere manier mee omgaan. Ik bedacht mij ook dat duurzaamheid een onderwerp waar ik mij als architect vanaf het eerste uur mee bezighoudt een achterhaald en leeg containerbegrip is geworden. We kunnen veel beter denken in termen van levensvatbaarheid. Dat is waar het nu om gaat. Want waarom moesten die verwarmingselementen zo snel weer vervangen worden? Waarom zijn ze niks meer waard als ze afgedankt op de stoep liggen? Ze verdwijnen zo goed als zeker in verbrandingsovens, die de warmte leveren voor bepaalde woonwijken. Helaas is dit type huisverwarming daardoor afhankelijk geworden van wegwerpproducten. Wat voor duurzaamheid doorgaat, staat de levensvatbaarheid van producten dan in de weg. Bovendien kunnen we veel beter heel andere energiebronnen gebruiken om aan onze energiebehoefte te voldoen. We hebben, in tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, namelijk geen energieprobleem. We wonen op een vulkaan (de aarde) en leven onder een gigantische kernreactor (de zon) die ons voortdurend van energie kunnen voorzien. De aarde en de zon bieden ons oneindig veel energie, die we alleen maar hoeven te oogsten. Er zijn voldoende technieken en ervaringen bekend en beproefd om dit ook daadwerkelijk te doen. Het probleem is alleen dat we ons nog steeds laten domineren door een systeem dat de groeiende energievraag beantwoordt met schaarste en zich richt op eindige bronnen, zoals gas en olie. Terwijl gebouwen die meer energie opleveren dan ze verbruiken al lang bestaan. Zoals ik bijvoorbeeld met mijn eigen bureau meermalen heb aangetoond. We hebben dus geen energieprobleem, maar wel een grondstoffenprobleem. Want we gaan zeer inefficiënt om met onze hulpbronnen. We bedrijven grondstoffenkolonialisme door met veel moeite materialen uit andere delen van de wereld te halen, kortstondig te gebruiken en vervolgens te vernietigen. We betalen daar een hoge prijs voor. Niet alleen financieel, maar ook wat het milieu betreft. We zijn immers bezig onze voorraden kostbare grondstoffen in hoog tempo te laten verdwijnen. En dan heb ik het niet alleen over olie en gas, maar juist ook over mineralen die voor alle mogelijke technische apparaten essentieel zijn. Dit moet dus anders! Ik wil mij hier vooral richten op het gebruik van grondstoffen voor bijvoorbeeld auto's, computers, mobiele telefoons, wasmachines en lampen. Ik noem dat de technische kringloop. Producenten van dergelijke gebruiksvoorwerpen beginnen door te krijgen dat zij met een probleem komen zitten als zij er niet voor zorgen dat zij de noodzakelijke grondstoffen voor hun producten behouden of terugkrijgen. Neem de toegenomen aandacht voor elektrische auto's. Als we miljoenen van dergelijke auto's de weg op willen hebben, kan er een oplossing gevonden worden voor de benodigde energie. Maar veel lastiger is het probleem van de hoeveelheid koper die daarvoor nodig is. Het wordt voor autofabrikanten daarom van belang eigenaar te blijven van hun producten, zodat zij dat koper opnieuw kunnen gebruiken in een nieuwe variant. Daar zit de crux van de circulaire economie die ik bepleit. Door ervoor te zorgen dat grondstoffen in de kringloop blijven, zijn de producenten verzekerd van de grondstoffen die zij nodig hebben. Maar ook het milieu heeft hier baat bij en de consument betaalt ook nog eens minder geld. In tijden van schaarste en crisis is dat geen overbodige luxe. DUURZAAMHEID IS EEN LEEG BEGRIP, HET GAAT OM LEVENSVATBAARHEID ESSAY 35

4 ESSAY 36 In het denken over de circulaire economie die ook de wereld spaart, ben ik schatplichtig aan William McDonough en Michael Braungart. Zij bedachten de cradle-to-cradle-filosofie. Deze wieg-tot-wieggedachte gaat ervan uit dat een gebruikt product, net als in de natuur voeding is voor een nieuw en beter product. Afval bestaat dan niet meer. McDonough en Braungart wijzen erop dat mensen meer consumeren dan ze met de huidige productie van goederen kunnen bijbenen. Consuminderen zal uiteindelijk niet de oplossing bieden, omdat dat te weinig oplevert. Producten moeten zo gemaakt worden dat de onderdelen later, in een volgend product, volledig hergebruikt kunnen worden. Dit vereist een slimme manier van produceren en innovaties voor het scheiden van materialen die samen tijdelijk een stoel of gebouw vormen. De cradle-to-cradle-gedachte is de basis van de circulaire economie. Hoewel er al cradle-to-cradle-bouwmaterialen en -producten bestaan, zijn de ideeën van McDonough en Braungart vooral een wetenschappelijke benadering, een filosofie. Er is nog een vervolgstap nodig om het voor producenten en consumenten aantrekkelijk te maken om die filosofie ook werkelijkheid te laten worden. Dit is wat ik in praktijk probeer te brengen met Turntoo. Turntoo is zowel een organisatie als een financieel model van het cradle-to-cradle-concept. Turntoo legt de verantwoordelijkheid bij de producent en de macht bij de gebruiker, omdat de gebruiker kan profiteren van de schaarste van grondstoffen. Het grote voordeel voor de producent is, dat hij ervan verzekerd is dat kostbare grondstoffen uiteindelijk weer bij hem terechtkomen. Elk product kan worden gezien als een tijdelijke samenstelling van verschillende grondstoffen. Ieder product is daarom op te vatten als een grondstoffenbank, een tijdelijke opslag van waardevolle grondstoffen. Dit in tegenstelling tot de afgedankte verwarmingselementen op de stoep. Tegelijkertijd ben ik als consument helemaal niet geïnteresseerd in het bezit van dat product of die grondstoffen. Ik wil alleen maar de prestatie die het product levert. Ik heb een lamp nodig voor het licht dat hij produceert. Ik wil geen armatuur bezitten, ik wil het onderhoud van die lamp niet hebben, ik heb alleen licht nodig. De lamp is het medium waarmee de leverancier de performance kan leveren waar ik voor betaal. Het is logisch dat het dan ook aan de producent is om voor die lamp te zorgen, niet aan mij. Dit idee leidde mede tot de vorming van Turntoo. Turntoo wil een circulaire economie bewerkstelligen en daarbij optreden als buffer tussen producent en gebruiker. De producent levert aan Turntoo en Turntoo levert aan de gebruiker. De gebrui- DE CONSUMENT IS GEïNTERESSEERD IN PRESTATIE, NIET IN BEZIT VAN PRODUCT ker betaalt alleen voor de prestatie en niet meer voor de grondstoffen, waardoor hij goedkoper uit is. Iemand die tv kijkt, betaalt uitsluitend kijkuren. Het apparaat heeft hij niet meer in bezit. Voor diefstal of verlies kan hij zich verzekeren en net als in de huidige situatie is geen enkele gebruiker erbij gebaat producten te beschadigen of stuk te maken. Het is vooral van belang dat de producent eigenaar én dus ook eindverantwoordelijke van het product blijft. Hij wordt daardoor gestimuleerd voortaan producten te maken die lang meegaan en na hun gebruik volledig herbruikbaar zijn. Dit scheelt ook in reparatie- en vervangingskosten. Neem de gloeilampen van Philips. Al decennia geleden was duidelijk dat Philips die zo kon maken, dat ze heel lang mee konden. Maar in het huidige systeem zou het elektronicabedrijf zichzelf daarmee uit de markt prijzen. In de circulaire economie van Turntoo is dit niet het geval. Philips maakt zich zorgen of het bedrijf over tien jaar nog wel lampen kan fabriceren, want tegen die tijd zijn sommige grondstoffen op of veel te duur geworden. Het bedrijf is dan ook enthousiast over het model en levert sinds vorig jaar licht aan Turntoo, zonder dat het een lamp heeft verkocht. Ik betaal alleen voor de prestatie. Philips zorgt voor de rest: voor de lamp, voor de energie, voor alles wat nodig is om mij lichturen te geven. Omdat een producent winst wil maken, zal hij zuinige apparaten maken waardoor hij minder kosten heeft. Op die manier worden innovatie en energiezuinigheid gestimuleerd. Dit leidt automatisch tot maatschappelijk verantwoord produceren en consumeren. De essentie is dat de producent degene is die werkelijke verandering tot stand kan brengen, omdat hij weet hoe een product in elkaar zit. Voor de consument geldt dit niet: hij wordt nu nog opgezadeld met een product waar hij geen kennis van heeft. Turntoo brengt daar verandering in. Op deze manier is het ook moge-

5 lijk om in een reeks sociale huurwoningen wasmachines op Turntoobasis neer te zetten. Wasuren worden voortaan onderdeel van de huur. De aankoop van een wasmachine is voor veel mensen een flinke uitgave. Die hoeven ze nu niet te doen en ze hebben ook de zorg van het onderhoud niet. De gebruiker profiteert, omdat hij alleen voor de prestatie (en niet voor de grondstoffen van de machine) betaalt. Maar ook omdat hij ontzorgd wordt en verzekerd is van de laatste modellen en prestaties. Hoewel het Turntoo-systeem niet op alle producten toepasbaar is, zijn de mogelijkheden legio. Zo zijn we nu ook bezig om een volledig Turntoo-gemeentehuis te bouwen. Over twintig jaar is het gebouw niet meer nodig, en dan nemen wij de grondstoffen weer terug. Als dit eerder was bedacht, hadden we de leegstand van kantoorgebouwen, zoals we nu overal om ons heen zien, kunnen voorkomen. Die gebouwen blijven nu ongebruikt, omdat ze voor te hoge bedragen in de boeken staan en afgeschreven moeten worden. Met Turntoo blijft een gebouw, of welk ander product dan ook, even waardevol. Alleen de optelsom van de prijs van de grondstoffen wordt anders berekend. Afschrijven tot een nulwaarde is er dan niet meer bij; de grondstofwaarde blijft. Die kan niet tot nul gereduceerd worden. DOOR VERSCHUIVING VAN VERBRUIK NAAR GEBRUIK VERDWIJNT VERSPILZUCHT We kunnen met een gerust hart blijven consumeren. De kwaliteit van de producten wordt immers hoger en de verspilzucht die in het oude economisch systeem juist wordt beloond, wordt doorbroken. Ik noemde eerder de koopzucht die ontstaat als weer een nieuw type mobiele telefoon op de markt verschijnt. Als de gebruiker alleen voor de prestatie zou betalen, levert hij zijn oude telefoon in en worden de grondstoffen daadwerkelijk hergebruikt. In ruil daarvoor krijgt hij het nieuwe model en betaalt daar maandelijks een prijs voor. Producenten zullen het bovendien veel gemakkelijker gaan maken om apparaten simpelweg te upgraden naar de nieuwste standaard. Turntoo betekent een verschuiving van verbruik naar gebruik. Als het lukt meer mensen en bedrijven hiervan te overtuigen, betekent dit dat we efficiënter omgaan met onze grondstoffen. Mogelijk komt er dan een einde aan bezit als statussymbool en wordt het voldoende te kunnen laten zien dat je het hipste mobieltje gebruikt. Uiteindelijk hoop ik ook dat dit leidt tot een andere benadering van de wereld en tot een andere zingeving van ons bestaan. Namelijk dat we deze wereld niet bezitten, maar tijdelijk mogen gebruiken. Voor wie dat als te ambitieus in de oren klinkt, wil ik Martin Luther King in gedachten brengen. Hij zei ook niet: o ja, ik heb nog een idee. Hij zei: I have a dream. Als we onze droom willen verwezenlijken, dan moeten we nú ons gedrag en vooral ons economisch systeem veranderen. n MEER WETEN? Towards The Circular Economy, Ellen MacArthur Foundation, Cowes, Isle of Wight, 2012 Chandran Nair, Consumptionomics; Asia's Role in Reshaping Capitalism and Saving the Planet, Infinite Ideas, Oxford, 2010 William McDonough & Michael Braungart, Cradle to Cradle; Remaking the Way We Make Things, North Point, New York,