Beschermingsdossier. Duitse bunker munitiedepot uit de Eerste Wereldoorlog in Zedelgem (Loppem) Monument. Agentschap Onroerend Erfgoed

Transcriptie

1 Beschermingsdossier Duitse bunker munitiedepot uit de Eerste Wereldoorlog in Zedelgem (Loppem) Monument Agentschap Onroerend Erfgoed

2 Beschermingsdossier: Duitse bunker munitiedepot uit de Eerste Wereldoorlog, Zedelgem (Loppem), Zeedijkweg zonder nummer monument INHOUDELIJK DOSSIER Dossiernummer: 4.001/31040/102.1 Hannelore Decoodt 26/09/2016 Pagina 2 van 9

3 INHOUDSTAFEL 1. Beschrijvend gedeelte Situering Historisch overzicht Historische context Pionierparks en munitiedepots Het Pionierpark en munitiedepot van Loppem Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Fysieke toestand van het onroerend goed Evaluerend gedeelte Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Technische waarde Culturele waarde Motivering van het type bescherming Motivering van de afbakening van de bescherming Juridische toestand Onroerend Erfgoed: Ruimtelijke Ordening: Beheersvisie Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Bronnen Bijlagen bij het inhoudelijk dossier Omgevingsplan bij de bescherming Fotobijlage Documentatie Criterianota... 9 Dossiernummer: 4.001/31040/102.1 Pagina 3 van 9

4 1. BESCHRIJVEND GEDEELTE Dit beschermingsdossier maakt deel uit van het thematische beschermingspakket Bunkers uit de Eerste Wereldoorlog in het Duitse hinterland, dat op zijn beurt kadert in de reeks beschermingsdossiers van het erfgoed van beide wereldoorlogen in Vlaanderen. Meer duiding over dit thematische pakket is terug te vinden in de criterianota in bijlage. Hierin worden de belangrijkste krijtlijnen van de Eerste Wereldoorlog geschetst, evenals het belang en de evolutie van de Duitse bunkerbouw tijdens de Grooten Oorlog. Ten slotte worden de erfgoedwaarden en criteria besproken, die aan de basis liggen van de selectie van beschermingswaardige bunkers. Op 7 mei 2013 werd door Johan Braet, archivaris van de gemeente Zedelgem, een ad hoc beschermingsaanvraag ingediend voor de bunkers uit de Eerste Wereldoorlog op grondgebied Zedelgem Situering Duitse betonnen constructie, nu gelegen in een bosje net ten noorden van de spoorlijn Brugge-Torhout, ten westen van de Zeedijkweg. Op een akker op 400 meter ten noorden van deze bunker ligt een tweede betonnen constructie Historisch overzicht Duitse bunker, tijdens de Eerste Wereldoorlog opgetrokken als onderdeel van een munitiedepot Historische context Loppem lag tijdens de Eerste Wereldoorlog op de grens van het Operationsgebiet, het Marinegebiet en het Etappengebiet. Het noordelijke deel van Loppem behoorde tot het Marinegebiet, het meer zuidelijk gelegen deel tot het Operationsgebiet. Vanaf 18 juli 1917 werd de gemeente verdeeld in twee Kommandanturen: één voor het deel dat binnen het Marinegebiet viel en één voor de rest van het grondgebied van Zedelgem dat rechtstreeks onder het 4. Armee ressorteerde (1). Bewoners van de ene Kommandantur konden zich niet zo maar naar de andere Kommandantur begeven. Loppem lag op ongeveer twintig kilometer van het front aan de IJzer en van het kustfront verwijderd. De regio lag buiten het bereik van de vijandelijke artillerie en kon zo een belangrijke logistieke rol in het Duitse hinterland vervullen. Bijkomende troeven hiervoor waren de spoorlijn Brugge-Kortrijk en de tramlijn Brugge-Leke (2). Groot-Zedelgem speelde dan ook een belangrijke rol inzake de bevoorrading van het front. Zo werden in de omgeving van het station van Zedelgem verschillende munitiedepots ingericht (3). Ten noorden van het station werden ook barakken opgericht die dienden als stapelplaatsen en bevoorradingsmagazijnen. Voor de ontsluiting van deze depots werden bijkomende spooraftakkingen van de spoorlijn Brugge-Kortrijk gerealiseerd. In het station van Zedelgem zou bijvoorbeeld een belangrijk deel van het materiaal aangevoerd worden dat nodig was voor de uitbouw van de Flandern II Stellung voor de Gruppe Diksmuide (4). Specifiek in en rond Loppem verschenen eveneens heel wat Duitse militaire installaties en diensten. In het kasteel van Loppem bijvoorbeeld, op twee kilometer ten noordoosten van onderhavige bunker, werd vanaf december 1917 het hoofdkwartier van het reserve 1 Verstraete R. 1964, 32; Verhoye D. 2015, 64 2 Verhoye D. 2015, Verhoye D. 2015, Vancoillie J. & Blieck K. 2016, 282. Dossiernummer: 4.001/31040/102.1 Pagina 4 van 9

5 legerkorps gevestigd (5). In februari 1918 werd hier gestart met de bouw van een bunker. In het ouderlingengesticht van Loppem, dat ontruimd werd, werd een telefooncentrale voor dit hoofdkwartier ingericht. In de jongensschool werd een elektriciteitscentrale geïnstalleerd die stroom moest leveren voor de plaatsen waar militairen ingekwartierd werden. Enzovoort Pionierparks en munitiedepots Een Pionierpark was een depot van de Duitse genietroepen (Pioniere) waar grondstoffen en materialen werden opgeslagen ten behoeve van het front en de stellingenbouw (6). Pionierparks waren volgens de hiërarchische organisatie van het leger (Armee, Gruppe, Division, Regiment, ) georganiseerd. Vanuit deze genieparken werden de materialen en grondstoffen stapsgewijs verder verdeeld naar het front. Soms werden er bij deze geniedepots ook specifieke onderdelen gefabriceerd, die nodig waren voor de stellingenbouw, zoals betonstenen, het vlechtwerk voor loopgraven, enzovoort. Een munitiedepot vormt een specifieke vorm van een geniepark. Net zoals bij de Pionierparks werd de munitie ook vanuit de grote opslagdepots in het hinterland volgens een logistieke keten verdeeld naar de lagere echelons, tot de projectielen terechtkwamen bij de artilleriebatterijen aan het front (7). Munitiedepots waren heel vaak bij Pionierparks ingericht. Om het risico zoveel als mogelijk te verspreiden, werd de munitie in kleinere hoeveelheden en op voldoende afstand van elkaar opgeslagen. Zo poogde men te voorkomen dat, indien één opslagplaats met munitie werd geraakt door de vijandelijke artillerie, ook omliggende opslagplaatsen de lucht in zouden vliegen Het Pionierpark en munitiedepot van Loppem In de loop van werd tussen de spoorlijn Brugge-Kortrijk en de Zeedijkweg een Pionierpark aangelegd (8). Ten westen van de Zeedijkweg werd een munitiedepot ingericht, met kleine opslagplaatsjes die op regelmatige afstand van elkaar waren aangelegd. Via een ontdubbeling en aftakkingen van de spoorlijn, vanaf juni 1917 gerealiseerd door een Eisenbahn-Bau-Kompagnie, kon de aan- en afvoer van materieel en munitie gerealiseerd worden. Een Kleinbahn (één-meterspoor) komende uit Oostkamp moest de spoorlijn kruisen. Hiervoor diende de Kerkebeek over een afstand van honderd meter rechtgetrokken te worden. In het station moest de bestaande loskaai uitgebreid te worden. Bij deze infrastructuurwerken werden ook arbeiders uit Oudenaarde, Blankenberge en Frankrijk ingezet. Vrouwen uit Brugge werden vanaf 8 oktober 1917 ingezet voor het rechttrekken van de Kerkebeek. Vrouwen uit de gemeente zelf werden onder meer aan het werk gezet bij de aanleg van spoorlijnen. Ook Franse vluchtelingen en enkele Italiaanse krijgsgevangenen werden bij deze werken ingezet. Er waren barakken opgericht om arbeiders uit andere gemeenten te slapen te leggen. Het geniepark en munitiedepot waren op 24 februari 1918 afgewerkt, maar mogelijk werden er ook nog later opslagplaatsen voor munitie toegevoegd worden. Beide bunkers dienden wellicht als schuilplaats voor de manschappen die er werkzaam waren. De bunker ten oosten van de Zeedijkweg, die behoorde tot het Pionierpark, is op een luchtfoto van 30 mei 1918 goed te zien. In de omgeving van de kleinere bunker van het munitiedepot, net ten oosten van de aftakking van de spoorlijn, waren meerdere structuren opgericht die eveneens te zien zijn op de luchtfoto van 30 mei 1918 (9). 5 Verstraete R. 1964, Vancoillie J. & Blieck K. 2016, ; Verdonck A., Vermeiren E. & Troubleyn R. 2011, Stichelbaut B. & Chielens P. 2013, Verstraete R. 1964, 25-27, Britse luchtfoto 30/5/1918 (Ref. No. 2986, 13 SW M19.20 No 202). Dossiernummer: 4.001/31040/102.1 Pagina 5 van 9

6 1.3. Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Halfondergrondse betonnen militaire constructie met min of meer vierkant grondplan en gebogen dak. Het beton is aan de buitenzijde gegoten tegen rijshout, behalve aan zuidelijke zijde. Twee toegangen aan zuidelijke en westelijke zijde vormen de uiteinden van een L-vormige gang, met toegang tot een binnenruimte. De plafonds zijn voor zover zichtbaar, versterkt met stalen profielen en boven de toegangen schuin afgewerkt. Op het schuine vlak boven de toegang aan westelijke zijde zijn inscripties aangebracht, die vooralsnog niet ontcijferd zijn. Aan noordelijke zijde is nog een kleine, schuine opening zichtbaar. Het is eigen aan bunkers dat er in de ondergrond in en rond de bunker constructieve elementen of militaire infrastructuur zitten die rechtstreeks verband houden met de bunker, zoals vloerplaten, waterafvoersystemen of bekabeling Fysieke toestand van het onroerend goed De fysieke toestand van het onroerend goed waarvoor dit beschermingsdossier wordt opgemaakt is vastgesteld tijdens plaatsbezoeken op 20 maart 2013 en 8 april De fysieke toestand is op dat moment fotografisch gedocumenteerd. Deze registratie is als bijlage bij het ministerieel besluit gevoegd en geeft een beeld van de toestand van het onroerend goed op het moment van de bescherming. De betonnen constructie bevindt zich, voor zover zichtbaar, in een vrij goede toestand voor een constructie van honderd jaar oud. De constructie kon niet betreden worden. 2. EVALUEREND GEDEELTE 2.1. Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Het betreft één van twee Duitse bunkers die getuigen van de inrichting van een Pionierpark en een aanpalend munitiedepot in het Duitse hinterland. De contextwaarde is hoog, aangezien dit Pionierpark en munitiedepot waren ingericht net ten westen van de spoorlijn Brugge-Kortrijk. Via spooraftakkingen kon het materiaal efficiënt aangevoerd en overgeladen worden. Onderhavige bunker maakte deel uit van het munitiedepot. Dit munitiedepot was aangelegd ten westen van de huidige Zeedijkweg, met kleine opslagplaatsjes die op regelmatige afstand van elkaar waren aangelegd. De tweede bewaarde bunker maakte deel uit van het Pionierpark, een Duits geniepark, waar materialen en grondstoffen werden opgeslagen ten behoeve van het front en de stellingenbouw. Deze materialen, grondstoffen en munitie werden van hieruit verder richting front en stellingen verdeeld. Aangezien munitiedepots en genieparken vaak bij elkaar werden aangelegd, vormen beide bunkers bijgevolg een waardevol ensemble. Het geniepark met munitiedepot in Loppem was één van de vele genie- en munitiedepots achter het front. Beide bunkers getuigen van het belang van het Duitse hinterland als essentiële en enorme logistieke draaischijf om het front te kunnen uitbouwen en te bevoorraden, uiteraard ook van munitie. De representativiteit is dan ook hoog, aangezien beide bunkers verwijzen naar de vele munitie- en genieparken in het Duitse achterland. En net zoals elders in het Duitse hinterland werden bij de infrastructuurwerken die nodig waren voor de inrichting van dit geniepark met munitiedepot krijgsgevangenen en burgers ingezet, waaronder vrouwen. De bunkers verwijzen naar de verregaande implicaties van oorlog op de burgerbevolking, ook in het verderaf gelegen gebied. Dossiernummer: 4.001/31040/102.1 Pagina 6 van 9

7 Technische waarde Als betonnen constructie, die specifiek voor militaire doeleinden werd opgetrokken. Deze betonnen constructie met zijn bouwtechnische kenmerken van zowel bovengrondse als ondergrondse aard, getuigt van het belang en de evolutie van de betonbouw in de stellingenoorlog, die de Eerste Wereldoorlog geworden was. Nooit eerder werden zo massaal betonnen verdedigingsconstructies opgetrokken als tijdens de Eerste Wereldoorlog. Daar waar er in de eerste oorlogsjaren werd geïmproviseerd en geëxperimenteerd met allerlei typologieën en toegepaste technieken in de betonbouw, evolueerde men geleidelijk naar zo sterk en efficiënt mogelijk uitgedokterde standaardontwerpen, die in sommige gevallen voor meerdere doelen konden gebruikt worden. Tijdens het interbellum en de Tweede Wereldoorlog zou dit leiden tot de massale uitbouw van heuse bunkerstellingen, met bunkers die tot in het kleinste detail waren gestandaardiseerd Culturele waarde Als materiële getuige van de Grooten Oorlog, die Vlaanderen jarenlang in zijn greep had en het leven van ontelbaar veel mensen ingrijpend tekende of volledig verwoestte. De Eerste Wereldoorlog was een internationale gebeurtenis bij uitstek, met West-Vlaanderen als één van de strijdtonelen waar honderdduizenden mannen uit de hele wereld vochten. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog kent nog steeds een breed maatschappelijk en internationaal draagvlak Motivering van het type bescherming De Duitse bunker munitiedepot uit de Eerste Wereldoorlog wordt beschermd als monument. Het Onroerenderfgoeddecreet definieert een monument als volgt: een onroerend goed, werk van de mens of van de natuur of van beide samen, met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen van algemeen belang wegens de erfgoedwaarde(n) Motivering van de afbakening van de bescherming De afbakening van het beschermd onroerend goed is opgenomen op het plan dat als bijlage bij het ministerieel besluit is gevoegd. Alle kadastrale percelen gevat door de bescherming zijn opgenomen in artikel 1 van het ministerieel besluit. In dit beschermingsvoorstel wordt de betonnen militaire post ter bescherming voorgesteld. Rond de bunker wordt een bijkomende perimeter van twee meter mee afgebakend, zodat uitstekende betonnen fundamentplaten, waterafvoersystemen of andere elementen die integraal deel uitmaken van de bunker maar niet bovengronds waarneembaar zijn, mee opgenomen zijn in de bescherming. Dit betekent een deel van de percelen 4D en Juridische toestand Onroerend Erfgoed: De bunker is opgenomen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed, met het ID nummer Ruimtelijke Ordening: De bunker is gelegen in agrarisch gebied (cf. Gewestplan). Dossiernummer: 4.001/31040/102.1 Pagina 7 van 9

8 3. BEHEERSVISIE De opmaak van de beheersvisie gebeurde in samenspraak met de afdeling Beheer West- Vlaanderen, op een overleg op dinsdag 17 mei Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed In het beschermingsbesluit zijn beheersdoelstellingen opgenomen. Je vindt die terug onder artikel 3 van het besluit. De beheersdoelstellingen moeten de zakelijkrechthouders (eigenaars, erfpachthouders, opstalhouders en leasinggevers) en gebruikers op weg helpen om de erfgoedwaarden maximaal in stand te houden of te verbeteren. Ze hebben de optimale verwezenlijking van de erfgoedwaarden voor ogen. Ze geven richting aan of vormen een kader voor toekomstig beheer van het beschermd onroerend goed. Zakelijkrechthouders en gebruikers dienen rekening te houden met deze beheersdoelstellingen als ze werken wensen uit te voeren aan het beschermd goed. Ook de overheid houdt met deze doelstellingen rekening als ze over deze werken advies moet geven of als ze toelating moet geven voor die werken. De beheersdoelstellingen spelen in op de erfgoedwaarden, erfgoedelementen en erfgoedkenmerken opgenomen in artikel 2 van het beschermingsbesluit Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Voor elk beschermd onroerend goed geldt het actief en passief behoudsbeginsel. Dit betekent dat de zakelijkrechthouders en gebruikers het beschermd goed in goede staat moeten houden door de nodige instandhoudings-, beveiligings-, beheers-, herstellingsen onderhoudswerken uit te voeren en dat het verboden is om een beschermd onroerend goed te ontsieren, te beschadigen, te vernielen of de erfgoedwaarden er van aan te tasten. Het betekent ook dat een zakelijkrechthouder en gebruiker verplicht is het beschermd onroerend goed als een goed huisvader te beheren en het dus niet te verwaarlozen. Alle voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van het beschermd onroerend goed die van toepassing zijn op het beschermd goed zijn opgenomen in artikel 4 van het beschermingsbesluit. In het Onroerenderfgoeddecreet en Onroerenderfgoedbesluit zijn een aantal algemene voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van beschermd onroerend erfgoed opgenomen. Dat zijn deze: - Het goed als een goed huisvader beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind of water; - De toestand van het goed regelmatig controleren; - Regulier onderhoud uitoefenen; - Onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen nemen in geval van nood Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Voor sommige werken aan het beschermd onroerend goed moet een toelating worden gevraagd. Sommige werken kunnen namelijk een negatief effect hebben op de erfgoedwaarden. Voor alle werken die stedenbouwkundig vergunningsplichtig zijn, of waarvoor een verkavelingsvergunning, milieuvergunning of natuurvergunning nodig is vraagt de vergunningverlener (de gemeente of de Vlaamse overheid) advies aan het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid. Voor een aantal werken die niet vergunningsplichtig zijn, moeten de zakelijkrechthouders en gebruikers, voorafgaand aan de uitvoering van de werken, toelating vragen aan het agentschap Onroerend Erfgoed of aan de erkende Onroerenderfgoedgemeente. Een Dossiernummer: 4.001/31040/102.1 Pagina 8 van 9

9 overzicht van alle erkende onroerenderfgoedgemeenten is te vinden op De werken waarvoor u toelating moet vragen zijn opgesomd in artikel 5 van het beschermingsbesluit. 4. BRONNEN - Koninklijk Legermuseum Brussel, Collectie militaire luchtfoto s Eerste Wereldoorlog, Britse luchtfoto Loppem, 30/5/1918 (Ref. No. 2986). - BLONTROCK B. 1998: Sporen door het operatiegebied van het 4 de Armee tijdens W.O. I, Wefis studiemagazine 80, juni september STICHELBAUT B. & CHIELENS P. 2013: De oorlog vanuit de lucht Het Front in België, Brussel. - VANCOILLIE J. & BLIECK K. 2016: Bouwen aan het front. Loopgraven, schuilplaatsen en betonbunkers van het Duitse leger aan het Ieperfront , Zonnebeke. - VERDONCK A., VERMEIREN E. & TROUBLEYN R. 2011: Zeldzame reminiscenties van de Grooten Oorlog: archivalisch en bouwtechnisch onderzoek van de legerbarakken in Jabbeke (prov. West-Vl), Relicta, 8, VERSTRAETE R. 1964: Loppem onder de oorlog , Loppem. - VERHOYE D. 2015: Ronse s oorlog. De eerste wereldoorlog in Zedelgem en omgeving [online], (geraadpleegd op 15/5/2016). - Informatie verstrekt door Johan Braet, 7/5/ BIJLAGEN BIJ HET INHOUDELIJK DOSSIER 5.1. Omgevingsplan bij de bescherming Zie afzonderlijk document Fotobijlage De fotobijlage bij het ministerieel besluit bevat alle relevante foto s voor dit dossier. Er is geen afzonderlijke fotobijlage bij het inhoudelijke dossier gevoegd Documentatie Zie afzonderlijk document Criterianota Zie afzonderlijk document. Dossiernummer: 4.001/31040/102.1 Pagina 9 van 9