Beschermingsdossier. Duitse bunker Ua3 uit de Eerste Wereldoorlog in Oudenburg. Monument. Agentschap Onroerend Erfgoed

Transcriptie

1 Beschermingsdossier Duitse bunker Ua3 uit de Eerste Wereldoorlog in Oudenburg Monument Agentschap Onroerend Erfgoed

2 Beschermingsdossier: Duitse bunker Ua3 uit de Eerste Wereldoorlog, Oudenburg, Goedeboterstraat zonder nummer - Monument INHOUDELIJK DOSSIER Dossiernummer: 4.001/35014/102.1 Hannelore Decoodt 25/09/2016 Pagina 2 van 11

3 INHOUDSTAFEL 1. Beschrijvend gedeelte Situering Historisch overzicht Historische context De Flandern II Stellung in Oudenburg Einheitsunterstände Tweede Wereldoorlog Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Fysieke toestand van het onroerend goed Evaluerend gedeelte Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Architecturale waarde Technische waarde Culturele waarde Motivering van het type bescherming Motivering van de afbakening van de bescherming Juridische toestand Onroerend Erfgoed: Ruimtelijke Ordening: Beheersvisie Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Bronnen Bijlagen bij het inhoudelijk dossier Omgevingsplan bij de bescherming Fotobijlage Documentatie Criterianota...11 Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 3 van 11

4 1. BESCHRIJVEND GEDEELTE Dit beschermingsdossier maakt deel uit van het thematische beschermingspakket Bunkers uit de Eerste Wereldoorlog in het Duitse hinterland, dat op zijn beurt kadert in de reeks beschermingsdossiers van het erfgoed van beide wereldoorlogen in Vlaanderen. Meer duiding over dit thematische pakket is terug te vinden in de criterianota in bijlage. Hierin worden de belangrijkste krijtlijnen van de Eerste Wereldoorlog geschetst, evenals het belang en de evolutie van de Duitse bunkerbouw tijdens de Grooten Oorlog. Ten slotte worden de erfgoedwaarden en criteria besproken, die aan de basis liggen van de selectie van beschermingswaardige bunkers. Op 18 januari 2012 diende de Schepen voor Cultuur van de Stad Oudenburg een ad hoc beschermingsaanvraag in voor de Duitse bunkers uit de Eerste Wereldoorlog in Oudenburg Situering Duitse bunker in een weide ten zuidoosten van Goedeboterstraat 39, de zogenaamde Bombeure hoeve, ten zuidwesten van het Bombeuregeleed. In de aanpalende weide op 200 meter ten zuidoosten van deze bunker ligt een gelijkaardige bunker, aangeduid met Ua4. Op 350 meter ten noordwesten ligt een derde bunker van hetzelfde type, aangeduid met Ua Historisch overzicht Duitse bunker van het type Einheitsunterstände, in de winter van opgetrokken langs de Flandern II Stellung. De bunker kreeg de aanduiding Ua3 mee op militaire stafkaarten Historische context Oudenburg lag tijdens de Eerste Wereldoorlog in het zogenaamde Marinegebiet. Hiermee wordt dat deel van de Duitse frontzone en het hinterland bedoeld, dat bezet werd door het Marinekorps Flandern. In vogelvlucht lag het dorp op bijna vijftien kilometer van het front bij de IJzer verwijderd, en op ongeveer acht kilometer van het kustfront bij Oostende. Dichter bij het front waren reeds verschillende opeenvolgende stellingen en Riegel uitgebouwd, met tal van bunkers. Eind juni 1917 werd aan het 4. Armee (waaronder het Marinekorps Flandern ressorteerde) gevraagd om het tracé van meer achteruit gelegen stellingen en Riegel (grendelstellingen) te onderzoeken. De Flandern IV Stellung diende te lopen van Oostende, over Torhout, Izegem, ten westen van Kortrijk, Moeskroen, Wattrelos tot ten westen van Toufflers, waar ze aansluiting diende te vinden op de Wotan III-Stellung bij het 6. Armee (1). Na de Derde Slag bij Ieper (31 juli 10 november 1917) was de frontsituatie voor het Duitse leger sterk gewijzigd, waardoor de stellingen herbekeken dienden te worden. De Flandern IV Stellung werd vanaf eind november 1917 hernoemd naar de Flandern II Stellung. Mogelijk zijn de voorbereidingen voor de uitbouw van deze stelling in het Marinegebiet begonnen in oktober 1917, net zoals in het Operationsgebiet meer zuidwaarts het geval was (2). Het tracé van de Flandern II Stellung was uiteindelijk vastgelegd op een lijn die begon net ten westen van Oostende via Oudenburg, voor Torhout tot ten oosten van Beveren- Roeselare, over De Tasse, Kachtem, Izegem, Lendelede, Gullegem naar Wevelgem. Deze stelling was tegen het einde van de oorlog maar ten dele uitgebouwd. 1 Vancoillie J. & Blieck K. 2016, Vancoillie J. & Blieck K. 2016, 177. Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 4 van 11

5 De Flandern II Stellung in Oudenburg In Oudenburg werd voorzien dat de Flandern II Stellung uit twee verdedigingslijnen zou bestaan, elk voorzien van bunkers (3). De meest westelijke verdedigingslijn diende uit gewone Unterstände bestaan, terwijl de tweede lijn ook enkele commandoposten zou bevatten. Net vóór de meest westelijke verdedigingslijn werden meerdere rijen versperringen opgeworpen. In Oudenburg, waar onder meer een Pionierpark op divisieniveau was ingericht, werd tijdens de oorlog een spoorwegnetwerk aangelegd. Hierbij werden zowel sporen van het type Kleinbahn als het type Förderbahn aangelegd (4). Met Kleinbahn werd een éénmeterspoor bedoeld. Deze liep onder meer van aan de noordelijke zijde van het kanaal Plassendale-Nieuwpoort, over een brug en via de velden richting Goedeboterstraat, die ze kruiste ter hoogte van onderhavige bunker om vervolgens via de velden ten westen van en parallel met de Westkerksestraat richting Westkerke te lopen, waar ze aansloot op een west-oost georiënteerde lijn. Deze Kleinbahn was in ieder geval al in september 1917 aangelegd (5). Met Förderbahnen werden sporen van 60 centimeter breed of smaller bedoeld, waarop karretjes handmatig geduwd moesten worden. Die Förderbahnen takten af van de Kleinbahn, telkens naar de sites waar de bunkers werden opgetrokken. Volgens een kaart van december 1917 was de bouw van een hele reeks bunkers, waaronder de bewaarde exemplaren, in december 1917 reeds gaande (6). Op de kaart van januari 1918 werden de bunkers van de eerste verdedigingslijn aangeduid met Ua (U voor Unterstand, a voor eerste verdedigingslijn), gevolgd door een nummer, die van de tweede lijn met Ub, gevolgd door een nummer (7). De 3. Landwehr Pionier Kompagnie was betrokken bij de bouw van deze bunkers. Deze genie-eenheid bevond zich tussen december 1917 en begin februari 1918 bij Oudenburg en Zandvoorde, waar ze hoofdzakelijk werd ingezet bij de bouw van betonnen constructies en bij ontwateringswerken (8). Vermoedelijk werden ook burgers of krijgsgevangenen al dan niet verplicht ingezet bij de uitvoering van deze werken. Op de Duitse stafkaarten van december 1917 en januari 1918 wordt de stand van zaken van de bunkerbouw in Oudenburg weergegeven (9). De bouw van vijf bunkers in de eerste verdedigingslijn was in december 1917 gaande. Dit gold eveneens voor vier bunkers in de tweede lijn. Daarnaast waren er nog een groot aantal andere bunkers voorzien. Wellicht zijn deze nooit opgetrokken. Vanaf maart 1918 bereidde het Duitse leger namelijk een aantal voorjaarsoffensieven voor, waardoor dergelijke defensieve stelling strategisch gezien geen nut meer zou hebben en de bunkerbouw werd stilgelegd (10). Enkel de constructies die op de stafkaarten gemarkeerd staan als Im Bau zijn effectief te zien op luchtfoto s uit mei en juni 1918 (11). De bewaarde bunkers werden op de militaire stafkaart van januari 1918 aangeduid met Ua3, Ua4 en Ub1. Onderhavige bunker was aangeduid met Ua3. De eveneens bewaarde bunker tussen Ua1 en Ua3, die logischerwijze met Ua2 zou moeten worden aangeduid en ook al als een in bouw zijnde bunker wordt gemarkeerd op de militaire stafkaart van december 1917, is niet aangeven op de kaart van januari 1918, maar dit is ongetwijfeld een vergetelheid L.Pi.K. 13, Stellung Flandern II, december 1917; 3. L. Pi. K13, Stellung Flandern II, januari DHAEZE W. & VELLE P. 2010, Leffinghe, Target Map No. 4, 1/9/ L.Pi.K. 13, Stellung Flandern II, december L. Pi. K13, Stellung Flandern II, januari Knies L. 1927, L.Pi.K. 13, Stellung Flandern II, december 1917; 3. L. Pi. K13, Stellung Flandern II, januari Vancoillie J. & Blieck K. 2016, Belgische luchtfoto 20/5/1918, Britse luchtfoto 7/6/1918. Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 5 van 11

6 Einheitsunterstände De Duitse bewaarde bunkers Ua2, Ua3, Ua4 en Ub1 betreffen zogenaamde Einheitsunterstände, soms ook aangeduid als Gruppenunterstände (12). Dit betreft een gestandaardiseerd ontwerp dat in het najaar van 1917 in zwang kwam. Dergelijke Einheitsunterstand kon voor diverse doeleinden gebruikt worden: als commandopost of als communicatiepost of als verblijfplaats voor twee groepen infanterie of voor één groep infanterie en twee mitrailleurs met bediening, enzovoort. Het grote voordeel van dergelijk standaardontwerp was de vereenvoudiging van het bouwproces en de verregaande standaardisatie van de benodigdheden. Ook het feit dat de bouw probleemloos kon verdergezet worden door andere eenheden, was een groot voordeel. Einheitsunterstände werden vanaf eind 1917 massaal opgetrokken in de meer achterwaarts gelegen stellingen, zowel in de Ieperboog als aan het IJzerfront en het Marinegebiet. Een Einheitsunterstand bestond uit een dubbele betonnen schuilplaats, eventueel met aanpalende observatiepost. Het grondplan bestond uit twee L-vormige (gebroken) toegangen aan de achterzijde, die de uiteinden vormden van één gang, waarop op zijn beurt twee ruimtes uitgaven. Gebroken toegangen dienden te voorkomen dat de binnenruimtes rechtstreeks getroffen konden worden door granaatscherven. Elke buitentoegang kon via een smalle, verticale schietgleuf vanuit de respectievelijke verblijfsruimte geobserveerd en desnoods onder vuur genomen worden. In de gang waren er normaal gezien één grote nis of meerdere nissen voorzien. De plafonds van de twee rechthoekige ruimtes bestonden ofwel uit zogenaamde Wellblechbogen (gebogen gegolfde plaatijzers) ofwel uit dicht bij elkaar geplaatste stalen balken of spoorrails, waartussen soms houten beplanking werd geplaatst. Gewelfde plafonds uit gewapend beton op Wellblechbogen hadden meer voordelen omdat ze een grotere weerstandskracht zouden genereren en gemakkelijker te hanteren waren. Anderzijds waren ruimtes, waarvan het plafond verstevigd was met stalen balken, overal even hoog en dus comfortabeler in vergelijking met ruimtes onder Wellblechbogen. De twee rechthoekige verblijfruimtes waren normaliter onderling met elkaar verbonden via een lage doorgang. Ze bevatten eventueel enkele nissen, onder meer voor een kachel, met bovenaan in de nis een buis voor rookafvoer die uitmondde aan de achterzijde van de bunker. Doorheen het plafond zaten doorgaans kleine verticale openingen, die fungeerden als verluchtingsgaten en periscoopopeningen. De binnenmuren waren voorzien van uitsparingen voor houten planken waarin haken of nagels staken waaraan bedrading, kledij, of ander materiaal opgehangen kon worden. Aan de achterzijde van de bunker bevond zich een betonnen trap en richel, waarop manschappen konden staan om een mitrailleur vanaf het dak te bedienen. Bij sommige Einheitsunterstände was er nog een bijkomend observatiegedeelte aan de bunker gebouwd, met een mangat doorheen het dak, dat via klimijzers of een ladder bereikt kon worden. Dit observatiegedeelte kon vanaf de gang of via een afzonderlijke, lage toegang bereikt worden. Een aparte toegang tot het observatiegedeelte zou veiliger zijn voor de manschappen in de bunker. 12 PH5-II/44: Zu A.O.K. 4. Einheitsunterstand aus Eisenbeton für Gefechtsstände oder [ ]; PH14/109: diverse schetsen Gruppe Wijtschate, oktober november Veel principes staan beschreven in PH3/1906: Vorschriften für den Stellungskrieg für alle Waffen. Ergänzungsheft zum Teil 1b vom Betonbauten. Vom 15 November 1917; PH3/1907: Vorschriften für den Stellungskrieg für alle Waffen. Teil 1b. Einzelheiten über Stellungsbau. Vom 26. August Zie ook Vancoillie J. & Blieck K. 2016, Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 6 van 11

7 Tweede Wereldoorlog Wellicht werden de Duitse bunkers uit de Eerste Wereldoorlog hergebruikt tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1943 was er in ieder geval een Duits hoofdkwartier gevestigd in het centrum van Oudenburg, meer bepaald van het derde bataljon van het 216 de Infanterie Regiment (171 ste Infanteriedivisie) (13). Mogelijk werden toen bakstenen elementen aan de Einheitsunterstände uit de Eerste Wereldoorlog toegevoegd, zoals de bakstenen sporen op het dak van deze bunker Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Nagenoeg volledig bovengrondse betonnen militaire constructie in een weide ten zuidoosten van Goedeboterstraat 39, ten zuidwesten van het Bombeuregeleed. De constructie is opgetrokken aan de hand van beton, dat gegoten is tegen een houten bekisting. Het betreft een constructie met een rechthoekige plattegrond, op het uitspringend gedeelte in de noordelijke hoek na (observatiepost). Het dak helt lichtjes af naar zuidwestelijke zijde. Aan noordoostelijke zijde vormt een uitspringend deel van de buitenmuur tussen de twee toegangen een richel met betonnen trap. Vanaf deze richel kon een mitrailleur bediend worden, waarbij het dak als borstwering fungeerde. Boven deze richel zitten twee kleine vierkante openingen (rookafvoer). Aan noordoostelijke zijde zit een derde, lage toegang tot het observatiegedeelte van de bunker, bestaande uit een vierkant mangat met klimijzers. Het mangat mondt in het dak uit in een dieperliggend vlak. In het dak zijn twee openingen te zien, één per binnenruimte (ventilatie- en periscoopopening). De randen van deze openingen zijn met baksteen afgezet. Tegen de dakrand zitten gebogen ijzers, voor de bevestiging van camouflagenetten. De twee grote toegangen aan noordoostelijke zijde vormen de L-vormige uiteinden van een gang, die op zijn beurt toegang verleent tot twee binnenruimtes. Het plafond van de gang is verstevigd met stalen balken waartussen houten beplanking is aangebracht. Ter hoogte van de buitentoegangen zit telkens een opening in de muur tussen gang en binnenruimte, die naar buiten toe verbreedt. Aan de binnenzijde van de noordoostelijke buitenmuur is een nis uitgewerkt. Het is eigen aan bunkers dat er in de ondergrond in en rond de bunker constructieve elementen of militaire infrastructuur zitten die rechtstreeks verband houden met de bunker, zoals vloerplaten, waterafvoersystemen of bekabeling Fysieke toestand van het onroerend goed De fysieke toestand van het onroerend goed waarvoor dit beschermingsdossier wordt opgemaakt, is vastgesteld tijdens een plaatsbezoek op 24 februari 2014 en van op afstand op 27 april De fysieke toestand is op dat moment fotografisch gedocumenteerd. Deze registratie is als bijlage bij het ministerieel besluit gevoegd en geeft een beeld van de toestand van het onroerend goed op het moment van de bescherming. Voor zover zichtbaar, bevindt de betonnen constructie zich in een goede toestand voor een constructie van 100 jaar oud. De constructie kon wegens de hoge waterstand niet betreden worden. Tegen de bunker is een afdakje aangebouwd. 13 Informatie meegedeeld door Frank Philippart, Simon Stevinstichting, werkgroep Moderne Fortificaties (13 september 2014). Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 7 van 11

8 2. EVALUEREND GEDEELTE 2.1. Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde De bunker Ua3 heeft net als drie gelijkaardige bunkers Ua2, Ua4 en Ub1 een belangrijke historische waarde, als onderdeel van de Flandern II Stellung, een Duitse stelling die vanaf de winter van werd opgetrokken. Behalve deze bunkers in Oudenburg zijn er nauwelijks nog bunkers gekend van deze Flandern II Stellung. Vooral de ensemblewaarde is bijzonder hoog. Het betreft namelijk één van vier Duitse bunkers van het type Einheitsunterstand die in Oudenburg bewaard zijn. Een dergelijke concentratie aan bunkers van hetzelfde type in één gemeente is zeldzaam. De bunker Ua3 werd opgetrokken in de eerste verdedigingslijn van de Flandern II Stellung. Het betreft meer bepaald de middelste van drie op één lijn gelegen bunkers die vandaag nog kunnen waargenomen worden als onderdeel van de eerste verdedigingslijn van de Flandern II Stellung. De historische contextwaarde is dus hoog. Een andere bewaarde bunker, die bedoeld was als commandopost, lag in de tweede verdedigingslijn van deze Flandern II Stellung. Ondanks het feit dat de Flandern II Stellung nooit is voltooid, tonen de bewaarde Einheitsunterstände hoe een stelling volgens Duitse strategische inzichten van diende opgebouwd te worden. Een stelling bestond met name uit twee verdedigingslijnen met bunkers, waarbij de commandoposten gesitueerd werden in de tweede lijn Architecturale waarde De bunker heeft een belangrijke architecturale waarde, omdat het een constructie betreft van het type Einheitsunterstand, een standaardtype bunker dat vanaf het najaar van 1917 veelvuldig werd opgetrokken in de meer achterwaarts gelegen stellingen. De bunker is representatief voor gelijkaardige Einheitsunterstände. Opvallend is de afwerking van het mangat in het dak, in een verdiept vlak. Authentieke elementen zoals de klimijzers in het mangat zijn bewaard Technische waarde Als betonnen constructie, die specifiek voor militaire doeleinden werd opgetrokken. Deze betonnen constructie met zijn bouwtechnische kenmerken van zowel bovengrondse als ondergrondse aard, getuigt van het belang en de evolutie van de betonbouw in de stellingenoorlog, die de Eerste Wereldoorlog geworden was. Nooit eerder werden zo massaal betonnen verdedigingsconstructies opgetrokken als tijdens de Eerste Wereldoorlog. Daar waar er in de eerste oorlogsjaren werd geïmproviseerd en geëxperimenteerd met allerlei typologieën en toegepaste technieken in de betonbouw, evolueerde men geleidelijk naar zo sterk en efficiënt mogelijk uitgedokterde standaardontwerpen, die in sommige gevallen voor meerdere doelen konden gebruikt worden. Tijdens het interbellum en de Tweede Wereldoorlog zou dit leiden tot de massale uitbouw van heuse bunkerstellingen, met bunkers die tot in het kleinste detail waren gestandaardiseerd Culturele waarde Als materiële getuige van de Grooten Oorlog, die Vlaanderen jarenlang in zijn greep had en het leven van ontelbaar veel mensen ingrijpend tekende of volledig verwoestte. De Eerste Wereldoorlog was een internationale gebeurtenis bij uitstek, met West-Vlaanderen als één van de strijdtonelen waar honderdduizenden mannen uit de hele wereld vochten. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog kent nog steeds een breed maatschappelijk en internationaal draagvlak. Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 8 van 11

9 2.2. Motivering van het type bescherming De bunker wordt beschermd als monument. Het Onroerenderfgoeddecreet definieert een monument als volgt: een onroerend goed, werk van de mens of van de natuur of van beide samen, met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen van algemeen belang wegens de erfgoedwaarde(n) Motivering van de afbakening van de bescherming De afbakening van het beschermd onroerend goed is opgenomen op het plan dat als bijlage bij het ministerieel besluit is gevoegd. Alle kadastrale percelen gevat door de bescherming zijn opgenomen in artikel 1 van het ministerieel besluit. In dit beschermingsvoorstel wordt enkel de bunker ter bescherming voorgesteld. Rond de bunker wordt een bijkomende perimeter van twee meter mee afgebakend, zodat uitstekende betonnen fundamentplaten, waterafvoersystemen of andere elementen die integraal deel uitmaken van de bunker maar niet bovengronds waarneembaar zijn, mee opgenomen zijn in de bescherming. De afbakening behelst met andere woorden een deel van het perceel 592. Het afdakje dat later tegen de bunker is geplaatst, heeft geen erfgoedwaarde en wordt bijgevolg niet mee beschermd Juridische toestand Onroerend Erfgoed: De bunker is opgenomen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed, met ID-nummer Ruimtelijke Ordening: Gelegen in agrarisch gebied (cf. Gewestplan). Dit betreft herbevestigd agrarisch gebied. 3. BEHEERSVISIE De opmaak van de beheersvisie gebeurde in samenspraak met de afdeling Beheer West- Vlaanderen, op een overleg op dinsdag 17 mei Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed In het beschermingsbesluit zijn beheersdoelstellingen opgenomen. Je vindt die terug onder artikel 3 van het besluit. De beheersdoelstellingen moeten de zakelijkrechthouders (eigenaars, erfpachthouders, opstalhouders en leasinggevers) en gebruikers op weg helpen om de erfgoedwaarden maximaal in stand te houden of te verbeteren. Ze hebben de optimale verwezenlijking van de erfgoedwaarden voor ogen. Ze geven richting aan of vormen een kader voor toekomstig beheer van het beschermd onroerend goed. Zakelijkrechthouders en gebruikers dienen rekening te houden met deze beheersdoelstellingen als ze werken wensen uit te voeren aan het beschermd goed. Ook de overheid houdt met deze doelstellingen rekening als ze over deze werken advies moet geven of als ze toelating moet geven voor die werken. De beheersdoelstellingen spelen in op de erfgoedwaarden, erfgoedelementen en erfgoedkenmerken opgenomen in artikel 2 van het beschermingsbesluit. Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 9 van 11

10 3.2. Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Voor elk beschermd onroerend goed geldt het actief en passief behoudsbeginsel. Dit betekent dat de zakelijkrechthouders en gebruikers het beschermd goed in goede staat moeten houden door de nodige instandhoudings-, beveiligings-, beheers-, herstellingsen onderhoudswerken uit te voeren en dat het verboden is om een beschermd onroerend goed te ontsieren, te beschadigen, te vernielen of de erfgoedwaarden er van aan te tasten. Het betekent ook dat een zakelijkrechthouder en gebruiker verplicht is het beschermd onroerend goed als een goed huisvader te beheren en het dus niet te verwaarlozen. Alle voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van het beschermd onroerend goed die van toepassing zijn op het beschermd goed zijn opgenomen in artikel 4 van het beschermingsbesluit. In het Onroerenderfgoeddecreet en Onroerenderfgoedbesluit zijn een aantal algemene voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van beschermd onroerend erfgoed opgenomen. Dat zijn deze: - Het goed als een goed huisvader beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind of water; - De toestand van het goed regelmatig controleren; - Regulier onderhoud uitoefenen; - Onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen nemen in geval van nood Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Voor sommige werken aan het beschermd onroerend goed moet een toelating worden gevraagd. Sommige werken kunnen namelijk een negatief effect hebben op de erfgoedwaarden. Voor alle werken die stedenbouwkundig vergunningsplichtig zijn, of waarvoor een verkavelingsvergunning, milieuvergunning of natuurvergunning nodig is vraagt de vergunningverlener (de gemeente of de Vlaamse overheid) advies aan het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid. Voor een aantal werken die niet vergunningsplichtig zijn, moeten de zakelijkrechthouders en gebruikers, voorafgaand aan de uitvoering van de werken, toelating vragen aan het agentschap Onroerend Erfgoed of aan de erkende Onroerenderfgoedgemeente. Een overzicht van alle erkende onroerenderfgoedgemeenten is te vinden op De werken waarvoor u toelating moet vragen zijn opgesomd in artikel 5 van het beschermingsbesluit. 4. BRONNEN - Domein Raversijde Oostende, Collectie militaire stafkaarten Eerste Wereldoorlog, Leffinghe, Target Map No. 4, 1/9/ Koninklijk Legermuseum Brussel, Fonds C.D.H., Inventaire QGT nr 27, map 533, grondplan nummer 284 met bijhorende doorsnede observatiepost. - Koninklijk Legermuseum Brussel, Collectie militaire luchtfoto s Eerste Wereldoorlog (geraadpleegd in het Kenniscentrum In Flanders Fields Museum Ieper), Belgische luchtfoto s 20/5/1918 (dianummer 7537 respectievelijk 7548, FID 6743 respectievelijk 7622), Britse luchtfoto 7/6/1918 (dianummer 7538, FID 6744). - Militärarchiv Freiburg, PH3/1906: Vorschriften für den Stellungskrieg für alle Waffen. Ergänzungsheft zum Teil 1b vom Betonbauten. Vom 15 November Herausgegeben vom Chef des Generalstabes des Feldheeres, Berlin; PH3/1907: Vorschriften für den Stellungskrieg für alle Waffen. Teil 1b. Einzelheiten über Stellungsbau. Vom 26. August Herausgegeben vom Chef des Generalstabes des Feldheeres, s.l.; PH5-II/44: Zu A.O.K. 4. Einheitsunterstand Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 10 van 11

11 aus Eisenbeton für Gefechtsstände oder Nachrichtenräume oder 2 Gruppen Infanterie oder 1 Gruppe Inf. Und 2 M.G. mit Bedienung; PH14/109: diverse schetsen Gruppe Wijtschate, oktober november Hauptstaatsarchiv Stuttgart, M203, nr. 100: 3. L.Pi.K. 13, Stellung Flandern II, december 1917; M203, nr. 101: 3. L. Pi. K13, Stellung Flandern II, januari DESEYNE A. 2007: De kust bezet , Brugge. - DHAEZE W. & VELLE P. 2010: Waarderend archeologisch onderzoek te Westkerke, site Vervlotenweg (1, 2, 6, 13, 26 en 27 april 2010), Archeologische Rapporten Oudenburg, 8, Oudenburg. - KNIES L. 1927: Das Württbg. Pionier-Bataillon im Weltkrieg , Stuttgart. - VANCOILLIE J. 2008: Het 4. Armee tijdens de eerste fase van de Abwehrschlacht in Flandern , Shrapnel, september VANCOILLIE J. & BLIECK K. 2016: Bouwen aan het front. Loopgraven, schuilplaatsen en betonbunkers van het Duitse leger aan het Ieperfront , Zonnebeke. - Informatie verkregen van Frank Philippart, Simon Stevinstichting, werkgroep Moderne Fortificaties (13 september 2014). 5. BIJLAGEN BIJ HET INHOUDELIJK DOSSIER 5.1. Omgevingsplan bij de bescherming Zie afzonderlijk document Fotobijlage De fotobijlage bij het ministerieel besluit bevat alle relevante foto s voor dit dossier. Er is geen afzonderlijke fotobijlage bij het inhoudelijke dossier gevoegd Documentatie Zie afzonderlijk document Criterianota Zie afzonderlijk document. Dossiernummer:4.001/35014/102.1 Pagina 11 van 11