Beschermingsdossier. Duitse ingebouwde observatiepost uit de Eerste Wereldoorlog in Middelkerke (Schore) Monument. Agentschap Onroerend Erfgoed

Transcriptie

1 Beschermingsdossier Duitse ingebouwde observatiepost uit de Eerste Wereldoorlog in Middelkerke (Schore) Agentschap Onroerend Erfgoed

2 Beschermingsdossier: Duitse ingebouwde observatiepost uit de Eerste Wereldoorlog, Middelkerke (Schore), Schorestraat 16 monument INHOUDELIJK DOSSIER Dossiernummer: 4.001/35011/105.1 Hannelore Decoodt 24/09/2016 Pagina 2 van 10

3 INHOUDSTAFEL 1. Beschrijvend gedeelte Situering Historisch overzicht Historische context Artillerieobservatieposten Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Fysieke toestand van het onroerend goed Evaluerend gedeelte Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Architecturale waarde Technische waarde Culturele waarde Motivering van het type bescherming Motivering van de afbakening van de bescherming Juridische toestand Onroerend Erfgoed: Ruimtelijke Ordening: Landinrichting / andere projecten: Beheersvisie Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Bronnen Bijlagen bij het inhoudelijk dossier Omgevingsplan bij de bescherming Fotobijlage Documentatie Criterianota...10 Dossiernummer:4.001/35011/105.1 Pagina 3 van 10

4 1. BESCHRIJVEND GEDEELTE Dit beschermingsdossier maakt deel uit van het thematische beschermingspakket Bunkers uit de Eerste Wereldoorlog in het Duitse hinterland, dat op zijn beurt kadert in de reeks beschermingsdossiers van het erfgoed van beide wereldoorlogen in Vlaanderen. Meer duiding over dit thematische pakket is terug te vinden in de criterianota in bijlage. Hierin worden de belangrijkste krijtlijnen van de Eerste Wereldoorlog geschetst, evenals het belang en de evolutie van de Duitse bunkerbouw tijdens de Grooten Oorlog. Ten slotte worden de erfgoedwaarden en criteria besproken, die aan de basis liggen van de selectie van beschermingswaardige bunkers Situering Betonnen militaire constructie in een stal van het zogenaamde t Blauwhof, op adres Schorestraat 16 in Middelkerke (Schore). Deze hoeve ligt op ongeveer 650 meter ten oosten van de IJzer, ten noordoosten van Schoorbakkebrug, op 800 meter ten zuidwesten van de kerk van Schore Historisch overzicht Historische context Duitse observatiepost uit de Eerste Wereldoorlog, tijdens de oorlog opgetrokken in een bestaand gebouw van een hoeve, die op Belgische militaire stafkaarten werd aangeduid met Ferme du Kabyle. Schore lag in het Marinegebiet. Hiermee wordt dat deel van de Duitse frontzone en het hinterland bedoeld, dat door het Marinekorps Flandern werd bezet. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vormde de noordoostelijke oever van de IJzer tussen Sint-Joris-aan-de-IJzer (Nieuwpoort) en Diksmuide min of meer de Duitse frontlijn. De geallieerde, voornamelijk Belgische frontlijn volgde grosso modo de bedding van de voormalige spoorlijn Nieuwpoort-Diksmuide. Het gebied ten oosten van deze spoorwegbedding en ten westen van de IJzer was grotendeels geïnundeerd en vormde een buffer tussen de vijandelijke fronten. In dit geïnundeerd gebied hadden beide partijen voorposten ingericht op hoger gelegen gebieden, doorgaans hoevesites. Deze voorposten waren bereikbaar door in hout aangelegde passerellen. Ook ter hoogte van Schore was de oostelijke IJzeroever uitgebouwd als Duitse frontlijn. In het gebied ten westen van de IJzer waren onder meer Duitse Feldwachen (voorposten) ingericht bij de hoeves Grote Hemme en Kleine Hemme. Deze voorposten konden bereikt worden via Brückenstegen (passerellen). De Belgische voorposten situeerden zich net ten westen van Hoeve Grote Hemme en meer zuidwaarts langs de Grote Beverdijkvaart. Ten oosten van de Duitse frontlijn langs de IJzer was een Artillerie-Schutz-Stellung aangelegd, een artilleriestelling die langs het dorpscentrum van Schore passeerde. Ferme du Kabyle lag tussen de Duitse frontlijn langs de IJzer en deze artilleriestelling in. In de omgeving van de hoeve werden blijkens Belgische militaire stafkaarten Duitse batterijen opgesteld. Op Belgische stafkaarten worden ook andere structuren bij de hoeve gesitueerd, waaronder munitiedepots. Er waren ook paden naar de hoeve aangelegd. Het betreft een betonnen observatiepost uit twee verdiepingen, bestaande uit een observatiepost bovenop een bunker. Deze observatiepost werd opgetrokken in de stalvleugel van de hoeve. Dit deel van de hoeve bleef wellicht het langst intact, de andere delen van de hoeve lijken op een luchtfoto van 28 april 1916 vernield (1). Door de observatiepost op te trekken in een bestaand gebouw of de ruïnes ervan, was de post 1 Zie luchtfoto 28/4/1916 (dianummer 1868, FID 4417). Dossiernummer:4.001/35011/105.1 Pagina 4 van 10

5 goed gecamoufleerd. Niettemin had de vijand het vermoeden dat er een observatiepost in de hoeve was geïnstalleerd, aangezien er op Belgische militaire stafkaarten een observatiepost wordt aangegeven, met een vraagteken. Het is onduidelijk wanneer de betonnen observatiepost werd opgetrokken. Mogelijk was er reeds vóór de bouw van deze betonnen observatiepost een niet versterkte observatiepost bij de hoeve ingericht. De observatiepost was gegoten tegen de randen van het dak van een vooroorlogs gebouw: in het betonnen dak zijn de afdrukken van de gordingen van dit vooroorlogse dak te zien, en is er zelfs een stuk van een keper bewaard. Dit bouwspoor van het vooroorlogse dak wijst erop dat het vooroorlogs gebouw smaller was dan de stal die na de oorlog werd heropgebouwd. Hoogstwaarschijnlijk zijn de beschadigingen in de westelijke zijde van de observatiepost het gevolg van beschietingen tijdens de oorlog. De bunker is in de jaren 1930 ingetekend door de Service Technique du Génie, onder het nummer 403. Deze tekening toont hoe de observatie diende te gebeuren via een opening bovenaan in het mangat. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de betonnen observatiepost naar verluidt gebruikt als schuilplaats voor omwonenden Artillerieobservatieposten Een goede observatie was essentieel om het geschut gericht te kunnen inzetten. Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebeurde dit via luchtobservatie, vanuit waarnemingsballonnen of via grondobservatie. Bij grondobservatie werden de vijandelijke activiteiten en stellingen met periscopen, spiegels en schaarverrekijkers in de gaten gehouden. Gezien een grote omgeving geobserveerd diende te worden, moesten de observatieposten voldoende hoog opgetrokken worden, wat de constructie kwetsbaar maakte. Dit verklaart het enorme belang dat gehecht werd aan goede camouflage bij hoge observatieposten: zolang deze niet door de vijand alsdusdanig herkend werden, konden ze efficiënt gebruikt worden. Want de vijand, die het belang van dergelijke observatieposten maar al te juist inschatte, ging actief op zoek naar de exacte locatie van de batterijen en bijhorende observatieposten. Bestaande bebouwing vormde in veel gevallen een goede camouflage: veel artillerieobservatieposten werden opgetrokken tussen of in bestaande gebouwen, zoals een hoevegebouw, een toren, enzovoort. In de hoeve Koude Schuur in Mannekensvere, in vogelvlucht zo n 4,5 kilometer ten noordwesten van deze observatiepost, werd bijvoorbeeld een gelijkaardige betonnen observatiepost opgetrokken (2). Zolang deze bestaande bebouwing niet volledig aan flarden geschoten was, bood ze efficiënte camouflage. Observatieposten ten behoeve van de artillerie bevonden zich zelden dichtbij de artilleriebatterijen zelf (3). Ze konden beter ook niet in de directe nabijheid van gevechtsconstructies van de infanterie opgetrokken worden, omdat ze zo al te gemakkelijk vernield konden worden. Vandaar dat veel artillerieobservatieposten werden opgetrokken bij hoeves tussen de stellingen in. Door de afstand tussen de batterijen, observatieposten en artilleriecommandoposten was een goede communicatie tussen deze posten van wezenlijk belang. Hierbij mocht niet louter gerekend worden op communicatie via bekabeling, omdat deze gemakkelijk kapotgeschoten kon worden. Er moest ook voldoende aandacht besteed worden aan draadloze communicatie. 2 Dominik H. 1929: Das Matrosen-Regiment Nr Nach den Kriegstagebüchern bearbeitet, Berlin. 3 Teil 1a. Allgemeines über Stellungsbau vom 10. August 1918, Dossiernummer:4.001/35011/105.1 Pagina 5 van 10

6 1.3. Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Duitse betonnen constructie in een stal van de hoeve t Blauwhof, op adres Schorestraat 16 in Schore. De constructie is opgetrokken uit beton, dat gegoten werd tegen een houten beplanking. Bovenaan is de constructie ten dele gegoten tegen kepers en gordingen van het vooroorlogse dakspant, een deel van een houten keper is bewaard. De dakranden van de betonnen constructie lopen schuin. Zichtbare wapeningsijzers in het dak en de muren illustreren de constructiemethode. De betonnen constructie bestaat uit twee verdiepingen, met name een betonnen bunker met daar bovenop een observatiepost. De gelijkvloerse verdieping bestaat uit een rechthoekige ruimte, met een deur- en vensteropening aan noordoostelijke zijde, met uitsparingen voor een (verdwenen) houten kader. Het plafond is vlak afgewerkt. In de zuidwestelijke binnenmuur zit een deuropening die toegang verschaft tot de schacht van de observatiepost. Deze schacht loopt over beide verdiepingen en is wellicht aan de bovenzijde open. In de schacht is houtwerk bewaard. Aan de achterzijde (noordoostelijke zijde) van de observatiepost zit een rechthoekige opening, met houten omlijsting. In de zuidwestelijke muur zijn inslagen te zien, evenals op de dakrand aan noordwestelijke zijde. De inslagen in de muur zijn vermoedelijk veroorzaakt door beschietingen tijdens de oorlog. De beschadiging bovenaan de observatiepost zou het gevolg kunnen zijn van een vergeefse poging om de bunker af te breken. Het is eigen aan bunkers dat er in de ondergrond in en rond de bunker constructieve elementen of militaire infrastructuur zitten die rechtstreeks verband houden met de bunker, zoals vloerplaten, waterafvoersystemen of bekabeling Fysieke toestand van het onroerend goed De fysieke toestand van het onroerend goed waarvoor dit beschermingsdossier wordt opgemaakt is vastgesteld tijdens een plaatsbezoek op 10 februari 2014 en 27 april De fysieke toestand is op dat moment fotografisch gedocumenteerd. Deze registratie is als bijlage bij het ministerieel besluit gevoegd en geeft een beeld van de toestand van het onroerend goed op het moment van de bescherming. De observatiepost verkeert in een relatief goede toestand voor een betonnen constructie van honderd jaar oud. 2. EVALUEREND GEDEELTE 2.1. Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Als zijnde een zeldzaam bewaarde Duitse observatiepost, die tijdens de Eerste Wereldoorlog was opgetrokken in bestaande hoevegebouwen niet ver achter de Duitse frontlijn aan de IJzer. De historische context van de observatiepost, met name de ligging ten aanzien van de frontlijn en de inplanting in bestaande gebouwen, is bijzonder waardevol. Om het geschut efficiënt te kunnen inzetten, was een goede observatie nodig. Om ver genoeg te kunnen observeren, dienden de observatieposten voor de artillerie voldoende hoog te zijn opgetrokken. Deze hoogte maakte hen echter tegelijk bijzonder kwetsbaar voor vijandelijke beschietingen. Observatieposten dienden bijgevolg zo verborgen mogelijk opgetrokken te worden, een goede camouflage was cruciaal. Vandaar dat er veelal gekozen werd voor de bouw van observatieposten in bestaande gebouwen. De observatiepost in Schore is representatief voor de vele observatieposten die in bestaande gebouwen werden opgetrokken. Dossiernummer:4.001/35011/105.1 Pagina 6 van 10

7 Hoogstwaarschijnlijk zijn de beschadigingen in de westelijke zijde van de observatiepost het gevolg van beschietingen tijdens de oorlog Architecturale waarde Als zijnde een gaaf bewaarde Duitse observatiepost uit twee verdiepingen, tijdens de oorlog opgetrokken in een bestaand hoevegebouw. De observatiepost bovenaan kon bereikt worden via een schacht. De vorm van het dak van de observatiepost is bepaald door de vorm van het vooroorlogse dak. In het betonnen dak zitten de afdrukken van gordingen en een stuk van een houten keper van het vooroorlogse dak Technische waarde Als betonnen constructie, die specifiek voor militaire doeleinden werd opgetrokken. Deze betonnen constructie met zijn bouwtechnische kenmerken van zowel bovengrondse als ondergrondse aard, getuigt van het belang en de evolutie van de betonbouw in de stellingenoorlog, die de Eerste Wereldoorlog geworden was. Nooit eerder werden zo massaal betonnen verdedigingsconstructies opgetrokken als tijdens de Eerste Wereldoorlog. Daar waar er in de eerste oorlogsjaren werd geïmproviseerd en geëxperimenteerd met allerlei typologieën en toegepaste technieken in de betonbouw, evolueerde men geleidelijk naar zo sterk en efficiënt mogelijk uitgedokterde standaardontwerpen, die in sommige gevallen voor meerdere doelen konden gebruikt worden. Tijdens het interbellum en de Tweede Wereldoorlog zou dit leiden tot de massale uitbouw van heuse bunkerstellingen, met bunkers die tot in het kleinste detail waren gestandaardiseerd Culturele waarde Als materiële getuige van de Grooten Oorlog, die Vlaanderen jarenlang in zijn greep had en het leven van ontelbaar veel mensen ingrijpend tekende of volledig verwoestte. De Eerste Wereldoorlog was een internationale gebeurtenis bij uitstek, met West-Vlaanderen als één van de strijdtonelen waar honderdduizenden mannen uit de hele wereld vochten. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog kent nog steeds een breed maatschappelijk en internationaal draagvlak Motivering van het type bescherming De bunker wordt beschermd als monument. Het Onroerenderfgoeddecreet definieert een monument als volgt: een onroerend goed, werk van de mens of van de natuur of van beide samen, met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen van algemeen belang wegens de erfgoedwaarde(n) Motivering van de afbakening van de bescherming De afbakening van het beschermd onroerend goed is opgenomen op het plan dat als bijlage bij het ministerieel besluit is gevoegd. Alle kadastrale percelen gevat door de bescherming zijn opgenomen in artikel 1 van het ministerieel besluit. In dit beschermingsvoorstel wordt enkel de betonnen observatiepost ter bescherming voorgesteld. Rond de bunker wordt een bijkomende perimeter van twee meter mee afgebakend, zodat uitstekende betonnen fundamentplaten, waterafvoersystemen of andere elementen, die integraal deel uitmaken van de bunker maar niet bovengronds waarneembaar zijn, mee opgenomen zijn in de bescherming. Dit betekent een deel van het perceel 333X. Dossiernummer:4.001/35011/105.1 Pagina 7 van 10

8 De hoevegebouwen, waaronder de stal waarin de betonnen observatiepost staat, worden niet mee beschermd. De hoevegebouwen zijn tijdens een plaatsbezoek op 27 april 2016 mee geëvalueerd in het kader van het waarderingsonderzoek naar wederopbouwhoeves. Het besluit is dat deze hoevegebouwen typologisch gezien wel waardevol zijn, maar dat de ensemblewaarde, namelijk de constellatie van stal/schuur/huis niet meer zo herkenbaar is. Door een problematische bouwfysische toestand is een bescherming van de hoevegebouwen bovendien niet verantwoord. Aangezien de stal waarin de betonnen bunker staat, pas na de oorlog is heropgebouwd, bovendien in een grotere versie, kan deze stal historisch gezien losgekoppeld worden van de observatiepost Juridische toestand Onroerend Erfgoed: De bunker is opgenomen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed, met ID-nummer De bunker maakt deel uit van de hoeve t Blauwhof, vastgesteld in de inventaris van het bouwkundig erfgoed met ID-nummer Hoeve t Blauwhof is opgenomen in de CAI, onder locatie 74345, als site met walgracht uit de late middeleeuwen Ruimtelijke Ordening: Gelegen in landschappelijk waardevol agrarisch gebied (cf. Gewestplan). Dit betreft herbevestigd agrarisch gebied Landinrichting / andere projecten: Gelegen in het ruilverkavelingsgebied Spermalie (nr. 7024, datum afwerking 21/12/1984). 3. BEHEERSVISIE De opmaak van de beheersvisie gebeurde in samenspraak met de afdeling Beheer West- Vlaanderen, op een overleg op dinsdag 17 mei Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed In het beschermingsbesluit zijn beheersdoelstellingen opgenomen. Je vindt die terug onder artikel 3 van het besluit. De beheersdoelstellingen moeten de zakelijkrechthouders (eigenaars, erfpachthouders, opstalhouders en leasinggevers) en gebruikers op weg helpen om de erfgoedwaarden maximaal in stand te houden of te verbeteren. Ze hebben de optimale verwezenlijking van de erfgoedwaarden voor ogen. Ze geven richting aan of vormen een kader voor toekomstig beheer van het beschermd onroerend goed. Zakelijkrechthouders en gebruikers dienen rekening te houden met deze beheersdoelstellingen als ze werken wensen uit te voeren aan het beschermd goed. Ook de overheid houdt met deze doelstellingen rekening als ze over deze werken advies moet geven of als ze toelating moet geven voor die werken. De beheersdoelstellingen spelen in op de erfgoedwaarden, erfgoedelementen en erfgoedkenmerken opgenomen in artikel 2 van het beschermingsbesluit Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Voor elk beschermd onroerend goed geldt het actief en passief behoudsbeginsel. Dit betekent dat de zakelijkrechthouders en gebruikers het beschermd goed in goede staat moeten houden door de nodige instandhoudings-, beveiligings-, beheers-, herstellingsen onderhoudswerken uit te voeren en dat het verboden is om een beschermd onroerend Dossiernummer:4.001/35011/105.1 Pagina 8 van 10

9 goed te ontsieren, te beschadigen, te vernielen of de erfgoedwaarden er van aan te tasten. Het betekent ook dat een zakelijkrechthouder en gebruiker verplicht is het beschermd onroerend goed als een goed huisvader te beheren en het dus niet te verwaarlozen. Alle voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van het beschermd onroerend goed die van toepassing zijn op het beschermd goed zijn opgenomen in artikel 4 van het beschermingsbesluit. In het Onroerenderfgoeddecreet en Onroerenderfgoedbesluit zijn een aantal algemene voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van beschermd onroerend erfgoed opgenomen. Dat zijn deze: - Het goed als een goed huisvader beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind of water; - De toestand van het goed regelmatig controleren; - Regulier onderhoud uitoefenen; - Onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen nemen in geval van nood. Om de erfgoedwaarden van het onroerend goed dat met dit besluit wordt beschermd in stand te houden legt het besluit een aantal bijkomende bijzondere voorschriften op. Deze zijn opgenomen in artikel 4 van het besluit Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Voor sommige werken aan het beschermd onroerend goed moet een toelating worden gevraagd. Sommige werken kunnen namelijk een negatief effect hebben op de erfgoedwaarden. Voor alle werken die stedenbouwkundig vergunningsplichtig zijn, of waarvoor een verkavelingsvergunning, milieuvergunning of natuurvergunning nodig is vraagt de vergunningverlener (de gemeente of de Vlaamse overheid) advies aan het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid. Voor een aantal werken die niet vergunningsplichtig zijn, moeten de zakelijkrechthouders en gebruikers, voorafgaand aan de uitvoering van de werken, toelating vragen aan het agentschap Onroerend Erfgoed of aan de erkende Onroerenderfgoedgemeente. Een overzicht van alle erkende onroerenderfgoedgemeenten is te vinden op De werken waarvoor u toelating moet vragen zijn opgesomd in artikel 5 van het beschermingsbesluit. 4. BRONNEN - Domein Raversijde Oostende, Collectie militaire stafkaarten Eerste Wereldoorlog, Stellungskarte f.d. Küstenabschnitt, Blatt IV, 18/5/ Koninklijk Legermuseum Brussel, Fonds C.D.H., Inventaire QGT nr 27, map 533, grondplan nummer Koninklijk Legermuseum Brussel, Collectie militaire luchtfoto s W.O. I (geraadpleegd in Kenniscentrum In Flanders Fields Museum Ieper), 16/3/1916 (dianummer 1866, FID 4415), 28/4/1916 (dianummer 1868, FID 4417), 19/5/1918 (dianummer 2106, FID 1844), 31/7/1918 (dianummer 1900, FID 4447). - Koninklijk Legermuseum Brussel, Collectie militaire stafkaarten W.O. I, Schore (Plan Directeur Armée Belge), 3/11/1915, 19/12/1917, 1/8/ Militärarchiv Freiburg, Großer Generalstab der Preußischen Armee / Oberste Heeresleitung des Deutschen Heeres, PH3/93K, Stellungskarte Diksmuide-Nord, Blatt XVIII, 14/1/1918; PH3-Karte/1827, Mannekensveer, 13/6/1918. PH3/1905: Teil 1b Einzelheiten über Stellungsbau, 15 Dezember 1916; PH3/1906: Ergänzungsheft zum Teil 1b vom Betonbauten vom 15 November 1917; PH3/1907: Teil 1b Einzelheiten über Stellungsbau vom 26. August Dossiernummer:4.001/35011/105.1 Pagina 9 van 10

10 - Captured German Trench and Operations Maps from the National archives [CD-rom uitgegeven door The Naval & Military Press], Übersichtskarte Gruppe Diksmuide, 23/9/ DOMINIK H. 1929: Das Matrosen-Regiment Nr Nach den Kriegstagebüchern bearbeitet, Berlin - LAMBRECHT E. 2013: Ten aanval. De strijd om de voorposten aan de IJzer, Brugge. - VANCOILLIE J. & BLIECK K. 2016: Bouwen aan het front. Loopgraven, schuilplaatsen en betonbunkers van het Duitse leger aan het Ieperfront , Zonnebeke. 5. BIJLAGEN BIJ HET INHOUDELIJK DOSSIER 5.1. Omgevingsplan bij de bescherming Zie afzonderlijk document Fotobijlage De fotobijlage bij het ministerieel besluit bevat alle relevante foto s voor dit dossier. Er is geen afzonderlijke fotobijlage bij het inhoudelijke dossier gevoegd Documentatie Zie afzonderlijk document Criterianota Zie afzonderlijk document. Dossiernummer:4.001/35011/105.1 Pagina 10 van 10