Beschermingsdossier. Duitse artilleriepost Fahrhof uit de Eerste Wereldoorlog in Middelkerke (Slijpe) Monument. Agentschap Onroerend Erfgoed

Transcriptie

1 Beschermingsdossier Duitse artilleriepost Fahrhof uit de Eerste Wereldoorlog in Middelkerke (Slijpe) Agentschap Onroerend Erfgoed

2 Beschermingsdossier: Duitse artilleriepost Fahrhof uit de Eerste Wereldoorlog, Middelkerke (Slijpe), Brugsesteenweg zonder nummer - INHOUDELIJK DOSSIER Dossiernummer: 4.001/35011/101.1 Hannelore Decoodt 24/09/2016 Pagina 2 van 11

3 INHOUDSTAFEL 1. Beschrijvend gedeelte Situering Historisch overzicht De historische context Het ontwerp van de artilleriepost Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Fysieke toestand van het onroerend goed Evaluerend gedeelte Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Architecturale waarde Technische waarde Culturele waarde Motivering van het type bescherming Motivering van de afbakening van de bescherming Juridische toestand Onroerend Erfgoed: Ruimtelijke Ordening: Landinrichting / andere projecten: Beheersvisie Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Bronnen Bijlagen bij het inhoudelijk dossier Omgevingsplan bij de bescherming Fotobijlage Documentatie Criterianota...11 Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 3 van 11

4 1. BESCHRIJVEND GEDEELTE Dit beschermingsdossier maakt deel uit van het thematische beschermingspakket Bunkers uit de Eerste Wereldoorlog in het Duitse hinterland, dat op zijn beurt kadert in de reeks beschermingsdossiers van het erfgoed van beide wereldoorlogen in Vlaanderen. Meer duiding over dit thematische pakket is terug te vinden in de criterianota in bijlage. Hierin worden de belangrijkste krijtlijnen van de Eerste Wereldoorlog geschetst, evenals het belang en de evolutie van de Duitse bunkerbouw tijdens de Grooten Oorlog. Ten slotte worden de erfgoedwaarden en criteria besproken, die aan de basis liggen van de selectie van beschermingswaardige bunkers Situering Betonnen militaire constructie in een weide ten oosten van de hoeve op adres Brugsesteenweg 34. Deze hoeve ligt op grondgebied Slijpe, deelgemeente van Middelkerke. De artilleriepost ligt op 750 meter ten westen van de kerk van Sint- Pieterskapelle, ten noorden van de Brugsesteenweg en ten westen van de Diksmuidestraat (N369). In de wijde omgeving zijn nog bunkers uit de Eerste Wereldoorlog waarneembaar Historisch overzicht De historische context Duitse geschutsbedding met aanpalende bunkers uit de Eerste Wereldoorlog, bij een hoeve die op Duitse militaire stafkaarten werd aangeduid met Fahrhof (1). Op Belgische militaire stafkaarten werd deze hoeve aangeduid met Ferme Gde Rouge, op Britse militaire stafkaarten met Rubens Farm. Tijdens de oorlog waren er twee gelijkaardige artillerieposten naast elkaar opgetrokken, maar enkel onderhavige artilleriepost is bewaard. De hoeve lag in vogelvlucht op meer dan vier kilometer ten oosten van de Duitse frontlijn aan de IJzer, in het zogenaamde Marinegebiet. Hiermee wordt dat deel van de Duitse frontzone en het hinterland bedoeld, dat werd bezet door het Marinekorps Flandern. Ten westen van de hoeve liep een loopgraaf van de Duitse 2. Stellung, op Britse stafkaarten uit de zomer van 1917 aangegeven met de Slype Keyem Line (2). Deze stelling werd vanaf 1915 aangelegd en bestond in eerste instantie uit steunpunten met stukken loopgraaf met ten westen ervan prikkeldraadversperringen (3). De hoeve werd tijdens de oorlog door militairen gebruikt. Op diverse luchtfoto s is een paardenpiste te zien in de weide ten westen van de plaats waar de artillerieposten zouden worden opgetrokken. In de omgeving van Sint-Pieterskapelle waaronder ook ten zuidoosten van Fahrhof, waren heel wat artilleriebatterijen opgesteld. Vermoedelijk in de tweede helft van 1917 werden de twee betonnen artillerieposten opgetrokken net ten oosten van de 2. Stellung. Er is nog geen spoor van bouwactiviteiten te zien op de militaire luchtfoto van 7 mei 1917 (4). Beide artillerieposten zijn wel duidelijk waarneembaar op een luchtfoto van 15 maart 1918 (5). Ze worden eveneens aangegeven op de Belgische stafkaart van 15 december 1917 (6). Het 3de bataljon van het 5de Matrozenregiment werd in juni 1917 ingezet bij betonbouw en aardewerken in de 1 Stellungskarte f.d. Gruppe Nord, Blatt IX, 25/11/ Leffinghe (Target Map No. 4), 1/9/ Stellungskarte f.d. Küstenabschnitt, Blatt IV, 18/5/1917; Stellungskarte f.d. Gruppe Nord, Blatt IX, 25/11/ Franse luchtfoto 7/5/ Belgische luchtfoto 15/3/ Région de St. Pierre-Cappelle, 15/12/1917. Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 4 van 11

5 batterijstellingen in Leffinge, Slijpe en Sint-Pieterskapelle (7). Ook in juli 1917 voerde dit bataljon werken uit aan de artilleriestelling in Sint-Pieterskapelle. Mogelijk heeft deze eenheid meegewerkt aan de bouw van deze artilleriepost. Aan vijandszijde werden aarden wallen tegen de artilleriepost aangelegd, ter camouflage tegen grondobservatie. Er was een smalspoor aangelegd vanaf de baan Sint- Pieterskapelle Slijpe tot aan de kanonstellingen. Dit spoor diende voor het aanbrengen van de munitie. Tussen beide artillerieposten wordt op militaire stafkaarten een constructie aangegeven (8). Ten westen van de kanonstellingen werden camouflageschermen opgetrokken Het ontwerp van de artilleriepost De twee kanonbeddingen met bijbehorende bunkers hadden een identiek ontwerp, aldus het plan van de Service Technique du Génie uit de jaren 1930 (9). Het betreft een open geschutsbedding met betonnen borstwering aan zuidwestelijke zijde, die anderhalve meter dik is. Aan beide zijden van elke geschutsbedding is een bunker aangebouwd, met muren aan vijandszijde die eveneens anderhalve meter dik zijn. De bunker aan zuidelijke zijde is bijkomend versterkt aan zuidwestelijke zijde. Deze zuidelijke bunker is in drie ruimtes onderverdeeld, terwijl de noordelijke bunker in twee ruimtes verdeeld is. Aangezien de vijand heel gericht op zoek ging naar actieve geschutsopstellingen om deze vervolgens uit te schakelen, werden batterijen nooit in, maar achter infanteriestellingen opgetrokken. Ook hier was dit het geval. Het was maar één van de vuistregels, die tijdens de oorlog van hogerhand werden uitgevaardigd met betrekking tot stellingenbouw en meer specifiek de bunkerbouw. Deze richtlijnen, ook met betrekking tot kanonstellingen, evolueerden tijdens de oorlogsjaren (10). Een andere belangrijke richtlijn betreft de inplanting van batterijen: deze konden best zo verdoken mogelijk opgesteld worden, waarbij er optimaal gebruik diende te worden gemaakt van hoogtes en plooien in het landschap, maar ook van bossen, dorpskernen, enzovoort. Wat de inplanting van betonnen geschutsbeddingen betreft, was het zaak om deze zodanig aan te leggen dat het aanwezige reliëf al heel wat dekking voor de geschutsbedding bood. Dit lijkt ook toegepast te zijn bij de bewaarde artilleriepost: deze is opgetrokken in een glooiing in de weide, net ten oosten van een kleine terreinopduiking. Op de luchtfoto van maart 1918 is duidelijk te zien hoe er bovendien aan vijandszijde een aarden wal was opgetrokken vóór beide artillerieposten, met het doel om een zo hoog mogelijke dekking van de artillerieposities te creëren (11). Dergelijke aarden wallen waren doorgaans bij Duitse geschutsopstellingen opgetrokken (12). Manschappenverblijven konden best zo dicht mogelijk bij de geschutsbedding aangelegd worden, opdat de kanonnen zo snel mogelijk bediend konden worden. Ook de munitie diende dichtbij in kleine hoeveelheden beschikbaar te zijn. Van belang hierbij is het afzonderlijk opslaan van de projectielen, ontstekers en de hulzen met lading, zodat de schade bij een eventuele impact beperkt bleef. Een betonnen overkapping van het geschut bleek niet zo interessant en moeilijk te realiseren, omwille van de grote overspanning. Bovendien betekende een betonnen overkapping een beperkter bereik voor de kanonnen. Tegen het einde van de oorlog werd voorgesteld om overdekte geschutsbeddingen enkel op te trekken voor geschut dat niet meer dan 40 diende te zwenken en maximaal 30 diende te verhogen. Voor andere 7 Dominik H. 1929, Région de St. Pierre-Cappelle, 15/12/ Abris nr. 378 et PH3/972: INGENIEUR-KOMITEE, september 1917: Offener Geschützstand für schwere Geschütze mit bombensicheren Munitions- und Mannschaftsräumen; PH3/1905: Teil 1b Einzelheiten über Stellungsbau, 15 Dezember 1916; PH3/1907: Teil 1b Einzelheiten über Stellungsbau vom 26. August Belgische luchtfoto 15/3/ STICHELBAUT B. & CHIELENS P. 2013, 92. Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 5 van 11

6 kanonnen konden beter open geschutsbeddingen aangelegd worden. Deze konden gecamoufleerd worden met stoffen camouflagenetten of metalen vlechtwerk, waarop bijvoorbeeld gras kon gelegd worden, zodat ze niet vanuit vliegtuigen waarneembaar waren. Het grondplan van de bewaarde artilleriepost vertoont gelijkaardige kenmerken als het plan Offener Geschützstand für schwere Geschütze mit bombensicheren Munitions und Mannschaftsräumen, zoals door het Ingenieur-Komitee opgesteld in september 1917 en hernomen in de algemene handleiding van augustus De borstwering en muren aan vijandszijde zijn, net zoals op het plan, anderhalve meter dik. Net zoals op het plan is de geschutsbedding opgetrokken aan de hand van gegoten beton. In tegenstelling tot het plan waar ze volledig met betonstenen worden ingetekend, zijn de bewaarde bunkers maar ten dele opgetrokken aan de hand van betonstenen. De bewaarde geschutsbedding en de twee aanpalende bunkers staan op één rechte lijn gepositioneerd. Dit verschilt met het plan van het Ingenieur-Komitee, waar de twee aanpalende bunkers schuin geplaatst worden ten aanzien van de geschutsbedding. Door een schuine opstelling van de bunkers zouden deze moeilijker te treffen zijn door de vijandelijke artillerie, aldus de richtlijnen op het plan. Hoewel de indeling van de bewaarde bunkers niet volledig overeenstemt met dit plan uit september 1917, kan afgeleid worden dat de zuidelijke bunker, die in meer ruimtes onderverdeeld is, diende voor de opslag van munitie, met een Geschossraum voor de projectielen, een Zündungenraum voor de ontstekingen en een Kartuschraum voor de hulzen. De noordelijke bunker fungeerde als Mannschaftsraum, als verblijfplaats voor de manschappen die het geschut bedienden Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Drieledige betonnen militaire constructie in een weide ten oosten van de hoeve op adres Brugsesteenweg 34. Tussen de artilleriepost en de hoeve is een boomgaard aangeplant. De weide met boomgaard heeft een onregelmatig reliëf. Aan zuidwestelijke zijde is een aarden ophoging tegen de geschutsbedding waarneembaar. De artilleriepost bestaat uit een geschutsbedding met twee aanpalende bunkers. De geschutsbedding bestaat uit een platform met een licht gebogen borstwering aan zuidwestelijke zijde, uit gegoten beton. In de borstwering zitten verschillende nissen. De zijmuren tegen de geschutsbedding zijn iets hoger dan de borstwering, de achterzijde aan noordoostelijke zijde is opengelaten. De bunkers zijn aan zuidwestelijke zijde en aan hun zijkanten opgetrokken met betonstenen van verschillende formaten, die op hun kant staan. De kleine betonstenen hebben centraal één ronde opening, de grotere betonstenen hebben twee ronde openingen. De rest van de bunkers lijkt te zijn opgetrokken aan de hand van gegoten beton. De zuidwestelijke en zuidoostelijke zijde van de zuidelijke bunker is bijkomend versterkt met gegoten beton, waardoor de muren hier dikker zijn. Hier zit een bijkomende toegang, met erboven een boog in het beton aangebracht. Het dak van de bunkers is tot 165cm dik. Tegen de dakrand zijn ijzeren lussen en haken ingewerkt voor de bevestiging van camouflagenetten. De bunkers bevatten aan noordoostelijke zijde telkens twee deuropeningen en twee vensteropeningen, die voorzien waren van stalen deuren of stalen luiken, waarvan enkele exemplaren bewaard zijn. Ongeveer centraal in elke achtermuur zit een kleine uitsprong met nis. Volgens het grondplan van de Service Technique du Génie vormen de bunkers aan weerszijden van de geschutsstelling min of meer elkaars spiegelbeeld. De meest zuidoostelijke ruimte van de zuidelijke bunker is nogmaals in twee ruimtes verdeeld, Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 6 van 11

7 waardoor deze bunker drie ruimtes telt. In het plafond is een stalen vlechtwerk ingewerkt, dat gecementeerd was. In het interieur is minimum één stalen deur bewaard. Het is eigen aan bunkers dat er in de ondergrond in en rond de bunker constructieve elementen of militaire infrastructuur zitten die rechtstreeks verband houden met de bunker, zoals vloerplaten, waterafvoersystemen of bekabeling Fysieke toestand van het onroerend goed De fysieke toestand van het onroerend goed waarvoor dit beschermingsdossier wordt opgemaakt is vastgesteld tijdens een plaatsbezoek op 13 januari 2014 en nog eens van op afstand op 27 april De fysieke toestand is op dat moment fotografisch gedocumenteerd. Deze registratie is als bijlage bij het ministerieel besluit gevoegd en geeft een beeld van de toestand van het onroerend goed op het moment van de bescherming. De artilleriepost bevindt zich in een vrij goede toestand voor een betonnen constructie van 100 jaar oud. De bunkers worden gebruikt als opslagplaats. De originele structuur en indeling lijkt te zijn bewaard. Sommige nissen en muuropeningen zijn dichtgemetseld. Enkele aankledingselementen, zoals stalen deuren en luiken, zijn bewaard. 2. EVALUEREND GEDEELTE 2.1. Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde De artilleriepost bij Fahrhof vormt een belangrijke historische getuige van de rol van de artillerie tijdens de Eerste Wereldoorlog. De artillerie was een belangrijk wapen, dat qua reikwijdte en precisie geleidelijk aan verbeterde. De taken van de artillerie evolueerden naarmate de oorlogsjaren verstreken. Batterijen waren tijdens de Eerste Wereldoorlog opgetrokken tussen en achter de infanteriestellingen, volgens de draagkracht van het soort artillerie. Om de vijand te verschalken was het zaak de artillerie verdoken op te stellen. Camouflage speelde hierbij een belangrijke rol, maar ook een grotere afstand tot de vijandelijke artillerie kon hierbij helpen. De historische contextwaarde is hoog. Onderhavige artilleriepost is opgetrokken achter de 2. Stellung, achter een lichte verhevenheid in het landschap, waarbij het reliëf aan frontzijde hoger gelegen was en dus al een vorm van dekking bood. Aan vijandszijde werd nog een bijkomende aarden omwalling aangelegd, die nog ten dele bewaard is. Als aanvullende bescherming tegen vijandelijke activiteiten werd de zuidoostelijke zijde van de zuidelijke bunker extra versterkt Architecturale waarde Typologisch gezien betreft het een uniek en gaaf bewaarde artilleriepost. Er zijn geen andere bewaarde artillerieposten van dit type gekend. De artilleriepost bestaat uit een betonnen geschutsbedding met aan beide zijden een aanpalende bunker. Deze bunkers dienden voor de bescherming van manschappen en munitie. De verschillende onderdelen van de munitie de ontstekingen, de hulzen en de projectielen werden elk in een aparte ruimte bewaard. Er werd geen dak over de kanonbedding geplaatst, omdat dit te veel nadelen met zich meebracht, waaronder een te grote overspanning die moest gerealiseerd worden en een te beperkt bereik voor de kanonnen. De artilleriepost bevat nog authentieke aankledingselementen zoals stalen deuren en luiken. Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 7 van 11

8 Technische waarde Als betonnen constructie, die specifiek voor militaire doeleinden werd opgetrokken. Deze betonnen constructie met zijn bouwtechnische kenmerken van zowel bovengrondse als ondergrondse aard, getuigt van het belang en de evolutie van de betonbouw in de stellingenoorlog, die de Eerste Wereldoorlog geworden was. Nooit eerder werden zo massaal betonnen verdedigingsconstructies opgetrokken als tijdens de Eerste Wereldoorlog. Daar waar er in de eerste oorlogsjaren werd geïmproviseerd en geëxperimenteerd met allerlei typologieën en toegepaste technieken in de betonbouw, evolueerde men geleidelijk naar zo sterk en efficiënt mogelijk uitgedokterde standaardontwerpen, die in sommige gevallen voor meerdere doelen konden gebruikt worden. Tijdens het interbellum en de Tweede Wereldoorlog zou dit leiden tot de massale uitbouw van heuse bunkerstellingen, met bunkers die tot in het kleinste detail waren gestandaardiseerd. Ook voor artillerieposten werd gezocht naar standaardontwerpen, die voldoende beschutting boden en tegelijk zo efficiënt mogelijk waren opgetrokken. Hoewel er veel overeenkomsten zijn, wijkt de bewaarde artilleriepost af van het ontwerp voor artillerieposten, dat van hogerhand werd voorgesteld. Dit wijst erop dat er absoluut nog geen sprake is van Regelbau zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog waarbij elke bunker tot in het kleinste detail volgens bepaalde standaarden diende te zijn opgetrokken Culturele waarde Als materiële getuige van de Grooten Oorlog, die Vlaanderen jarenlang in zijn greep had en het leven van ontelbaar veel mensen ingrijpend tekende of volledig verwoestte. De Eerste Wereldoorlog was een internationale gebeurtenis bij uitstek, met West-Vlaanderen als één van de strijdtonelen waar honderdduizenden mannen uit de hele wereld vochten. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog kent nog steeds een breed maatschappelijk en internationaal draagvlak Motivering van het type bescherming De artilleriepost wordt beschermd als monument. Het Onroerenderfgoeddecreet definieert een monument als volgt: een onroerend goed, werk van de mens of van de natuur of van beide samen, met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen van algemeen belang wegens de erfgoedwaarde(n) Motivering van de afbakening van de bescherming De afbakening van het beschermd onroerend goed is opgenomen op het plan dat als bijlage bij het ministerieel besluit is gevoegd. Alle kadastrale percelen gevat door de bescherming zijn opgenomen in artikel 1 van het ministerieel besluit. In dit beschermingsvoorstel wordt de volledige betonnen artilleriepost ter bescherming voorgesteld, inclusief de aarden omwalling. Onder de artilleriepost wordt verstaan: de betonnen geschutsbedding met borstwering en de twee aanpalende bunkers. Rond de artilleriepost wordt een bijkomende perimeter mee afgebakend, zodat de restanten van de aarden omwalling, maar ook uitstekende betonnen fundamentplaten, waterafvoersystemen en andere elementen die integraal deel uitmaken van de artilleriepost maar niet steeds bovengronds waarneembaar zijn, mee opgenomen zijn in de bescherming. De afbakening behelst met andere woorden een deel van het perceel 591K. Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 8 van 11

9 2.4. Juridische toestand Onroerend Erfgoed: De bunker is opgenomen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed, met ID-nummer Ruimtelijke Ordening: Gelegen in landschappelijk waardevol agrarisch gebied (cf. Gewestplan). Dit betreft herbevestigd agrarisch gebied Landinrichting / andere projecten: Gelegen binnen het ruilverkavelingsgebied Slijpe (nr. 7014, datum afwerking 29/10/1975). 3. BEHEERSVISIE De opmaak van de beheersvisie gebeurde in samenspraak met de afdeling Beheer West- Vlaanderen, op een overleg op dinsdag 17 mei Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed In het beschermingsbesluit zijn beheersdoelstellingen opgenomen. Je vindt die terug onder artikel 3 van het besluit. De beheersdoelstellingen moeten de zakelijkrechthouders (eigenaars, erfpachthouders, opstalhouders en leasinggevers) en gebruikers op weg helpen om de erfgoedwaarden maximaal in stand te houden of te verbeteren. Ze hebben de optimale verwezenlijking van de erfgoedwaarden voor ogen. Ze geven richting aan of vormen een kader voor toekomstig beheer van het beschermd onroerend goed. Zakelijkrechthouders en gebruikers dienen rekening te houden met deze beheersdoelstellingen als ze werken wensen uit te voeren aan het beschermd goed. Ook de overheid houdt met deze doelstellingen rekening als ze over deze werken advies moet geven of als ze toelating moet geven voor die werken. De beheersdoelstellingen spelen in op de erfgoedwaarden, erfgoedelementen en erfgoedkenmerken opgenomen in artikel 2 van het beschermingsbesluit Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Voor elk beschermd onroerend goed geldt het actief en passief behoudsbeginsel. Dit betekent dat de zakelijkrechthouders en gebruikers het beschermd goed in goede staat moeten houden door de nodige instandhoudings-, beveiligings-, beheers-, herstellingsen onderhoudswerken uit te voeren en dat het verboden is om een beschermd onroerend goed te ontsieren, te beschadigen, te vernielen of de erfgoedwaarden er van aan te tasten. Het betekent ook dat een zakelijkrechthouder en gebruiker verplicht is het beschermd onroerend goed als een goed huisvader te beheren en het dus niet te verwaarlozen. Alle voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van het beschermd onroerend goed die van toepassing zijn op het beschermd goed zijn opgenomen in artikel 4 van het beschermingsbesluit. In het Onroerenderfgoeddecreet en Onroerenderfgoedbesluit zijn een aantal algemene voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van beschermd onroerend erfgoed opgenomen. Dat zijn deze: - Het goed als een goed huisvader beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind of water; - De toestand van het goed regelmatig controleren; - Regulier onderhoud uitoefenen; - Onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen nemen in geval van nood. Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 9 van 11

10 3.3. Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Voor sommige werken aan het beschermd onroerend goed moet een toelating worden gevraagd. Sommige werken kunnen namelijk een negatief effect hebben op de erfgoedwaarden. Voor alle werken die stedenbouwkundig vergunningsplichtig zijn, of waarvoor een verkavelingsvergunning, milieuvergunning of natuurvergunning nodig is vraagt de vergunningverlener (de gemeente of de Vlaamse overheid) advies aan het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid. Voor een aantal werken die niet vergunningsplichtig zijn, moeten de zakelijkrechthouders en gebruikers, voorafgaand aan de uitvoering van de werken, toelating vragen aan het agentschap Onroerend Erfgoed of aan de erkende Onroerenderfgoedgemeente. Een overzicht van alle erkende onroerenderfgoedgemeenten is te vinden op De werken waarvoor u toelating moet vragen zijn opgesomd in artikel 5 van het beschermingsbesluit. 4. BRONNEN - Domein Raversijde Oostende, Collectie militaire stafkaarten Eerste Wereldoorlog, Stellungskarte f.d. Küstenabschnitt, Blatt IV, 18/5/1917; Leffinghe (Target Map No. 4), 1/9/1917; Nieuport (Plan Directeur Armée Belge), 1/11/1917; Stellungskarte f.d. Gruppe Nord, Blatt IX, 25/11/1917; Région de St. Pierre-Cappelle, 15/12/ Koninklijk Legermuseum Brussel, Fonds C.D.H., Inventaire QGT nr 27, map 533, Abris nr. 378 et Koninklijk Legermuseum Brussel, Collectie militaire stafkaarten Eerste Wereldoorlog, Schore (Plan Directeur Armée Belge), 3/11/1915, 19/12/1917, 20/3/1918, 1/8/ Koninklijk Legermuseum Brussel, Collectie militaire luchtfoto s Eerste Wereldoorlog (geraadpleegd in het Kenniscentrum In Flanders Fields Museum Ieper), Franse luchtfoto s 18/3/1916 (dianummer 2208, FID 1725), 7/5/1917 (dianummer 2224, FID 1741); Belgische luchtfoto 15/3/1918 (dianummer 2232, FID 1749). - Kenniscentrum In Flanders Fields Museum Ieper, Collectie militaire stafkaarten Eerste Wereldoorlog, Nieuport (Plan Directeur Armée Belge), 5/9/ Militärarchiv Freiburg, Großer Generalstab der Preußischen Armee / Oberste Heeresleitung des Deutschen Heeres, PH3/972: INGENIEUR-KOMITEE, september 1917: Offener Geschützstand für schwere Geschütze mit bombensicheren Munitions- und Mannschaftsräumen; PH3/1905: Teil 1b Einzelheiten über Stellungsbau, 15 Dezember 1916; PH3/1907: Vorschriften für den Stellungskrieg für alle Waffen. Teil 1b. Einzelheiten über Stellungsbau. Vom 26. August Herausgegeben vom Chef des Generalstabes des Feldheeres, s.l. - Militärarchiv Freiburg, Großer Generalstab der Preußischen Armee / Oberste Heeresleitung des Deutschen Heeres, PH3/93K, Stellungskarte Diksmuide-Nord, Blatt XVIII, 14/1/ DESEYNE A. 2007: De kust bezet , Brugge. - DOMINIK H. 1929: Das Matrosen-Regiment Nr Nach den Kriegstagebüchern bearbeitet, Berlin. - LAMBRECHT E. 2013: Ten aanval. De strijd om de voorposten aan de IJzer, Brugge. - STICHELBAUT B. & CHIELENS P. 2013: De oorlog vanuit de lucht Het Front in België, Brussel. 5. BIJLAGEN BIJ HET INHOUDELIJK DOSSIER 5.1. Omgevingsplan bij de bescherming Zie afzonderlijk document. Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 10 van 11

11 5.2. Fotobijlage De fotobijlage bij het ministerieel besluit bevat alle relevante foto s voor dit dossier. Er is geen afzonderlijke fotobijlage bij het inhoudelijke dossier gevoegd Documentatie Zie afzonderlijk document Criterianota Zie afzonderlijk document. Dossiernummer:4.001/35011/101.1 Pagina 11 van 11