Voor de eeuwigheid? Bewaren en niet bewaren van roerend religieus erfgoed. CRKC Expertenforum. Religieus erfgoed in situ: voordelen en beperkingen

Transcriptie

1 Voor de eeuwigheid? Bewaren en niet bewaren van roerend religieus erfgoed CRKC Expertenforum Religieus erfgoed in situ: voordelen en beperkingen Madeleine MANDERYCK Leuven, 7 juni 2012

2 De bescherming van interieurs en bijbehorende cultuurgoederen in monumenten, in Vlaanderen decretaal verankerd 1. Het wettelijke kader voor de bescherming van monumenten in Vlaanderen 1.1 Vlaams Monumentendecreet van 3 maart Besluit van de Vlaamse regering van 17 november De toepassing van het Monumentendecreet: Interne nota 16 juli 2009 Beleidskader cultuurgoederen in het kader van de bescherming en het beheer van wettelijk beschermde monumenten

3 1.1. Het Vlaamse Monumentendecreet van 3 maart 1976 tot bescherming van monumenten, stads- en dorpsgezichten (met latere wijzigingen). Cf. Europees Charter van het Bouwkundig Erfgoed 1975 Monumentenzorg is in België gewestmaterie. Drie Gewesten: Wallonië, Brussel en Vlaanderen met elk eigen decreetgeving Art. 2 van het Vlaamse Monumentendecreet geeft definitie van het begrip monument: Een monument is een onroerend goed, werk van de mens of van de natuur of van beide samen, dat van algemeen belang is omwille van zijn artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieelarcheologische of andere sociaal-culturele waarde met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen. 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

4 De definitie van het begrip monument uit Monumentendecreet - geeft aard/graad van de bescherming van monumenten (niet alleen de gevels) - vormt basis voor de opmaak van beschermingsdossiers en voor beheer van monumenten 1. Een monument is een onroerend goed Cf. Art. 518, 525 BW ( cf. Code Napoléon): De grond en de gebouwen vast met de grond verbonden, samen met de onderdelen aan het gebouw vastgeklonken en niet te verwijderen zonder schade zijn, deel van onroerend goed (incorporatie). bv. Vloeren, schouwen, stucplafonds, trappen, vast meubilair en kunstwerken als altaren, orgel, preekstoel, glasramen, beelden mits zij op een min of meer blijvende wijze met het gebouw verbonden zijn 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

5 1. 2. dat van algemeen belang is niet van lokaal belang, slechts één monumentenstatus in Vlaanderen, niet alle waardevolle erfgoed kan monumentenstatus hebben! 3. omwille van zijn artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde cf. de inhoudelijke beschrijving in het beschermingsdossier 4. met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en decoratieve elementen Sinds wetswijziging in 1998! 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

6 4.1 Beschermingen van vóór wetswijziging 1998: vroegere definitie uit Monumentendecreet van 1976 blijft gelden: met inbegrip van de roerende goederen onroerend door bestemming cf. art. 524, 525 BW: roerende goederen kunnen juridisch als onroerende goederen gekwalificeerd worden omdat ze uit economische of esthetische overwegingen met een gebouw verbonden zijn; ze hebben een bepaalde affectatie meegekregen door de eigenaar, (wilsintentie) die tevens eigenaar is van het onroerend goed. twee categoriën: - voorwerpen die de eigenaar voor de dienst en de exploitatie van het erf bestemd heeft (b.v. vissen en de vijver, schoolbanken in de school, drukpersen in een drukkerij, liturgisch vaatwerk/gewaden in een gebouw voor de eredienst, ) - voorwerpen die de eigenaar blijvend met het erf verbonden heeft. De wilsintentie moet op een of andere manier tot uiting komen in een uiterlijk teken (b.v. spiegels/schilderijen die deel uitmaken van een schouw- of wandbeschot, beelden wanneer zij geplaatst zijn in een opzettelijk daarvoor gemaakte nis) 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

7 4.2 Beschermingen sinds de wijziging Monumentendecreet (1998) met de nieuwe definitie: met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen De Conventie van Granada inzake het behoud van het architectonisch erfgoed van Europa, Raad van Europa (1985) Bij wet van 8 juni 1992 door België bekrachtigd Bij decreet 8 december 1998 geïmplementeerd in Vlaamse Monumentendecreet: wijziging definitie in art. 2: met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen veel ruimer begrip dan roerend, onroerend door bestemming past in evolutie van de erfgoedzorg Cf. Aanbevelingen Comité van Ministers van de Raad van Europa (1998) vragen meer aandacht voor historic complexes, historische ensembles, nadruk op waarde versterkende band tussen onroerend en roerend erfgoed 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

8 Een monument is een onroerend goed,..dat van algemeen belang is omwille van zijn artistieke, wetenschappelijke, waarde met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen Besluit: De wettelijke bescherming van een monument omvat volgens het Vlaamse Monumentendecreet onvermijdelijk het interieur, soms zelfs roerende goederen, de zg. cultuurgoederen In de individuele beschermingsbesluiten hoeft er-strictu sensu- geen speciale vermelding van interieur of cultuurgoederen te zijn: interieur én cultuurgoederen maken decretaal deel uit van de wettelijke bescherming. Maar: spreekt voor zich dat er vandaag een uitgebreide beschrijving en motivatie van de bescherming, waarin melding gemaakt wordt van interieur én cultuurgoederen bij elk beschermingsbesluit gevoegd is. Rechtszekerheid eigenaar, duidelijkheid nodig Adequaat handhavingsbeleid 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

9 Belangrijkste rechtsgevolgen ingeschreven in het Vlaamse Monumentendecreet (1976) 1. Verbod om het monument te beschadigen, te vernielen en te ontsieren. 2. Verplichting om het monument met interieur én cultuurgoederen in goede staat te bewaren, te vrijwaren voor beschadiging en vernieling en alle werken te verrichten die noodzakelijk zijn voor de instandhouding en het onderhoud. 3. Geen werkzaamheden noch aan exterieur, noch aan interieur, noch aan de cultuurgoederen uit te voeren zonder daarvoor een machtiging bekomen te hebben. 4. De mogelijkheid om te genieten van restauratie- en onderhoudspremies en eventueel van fiscale maatregelen. 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

10 1.2. Het besluit van de Vlaamse regering van 17 november 1993 tot bepaling van de algemene voorschriften inzake instandhouding en onderhoud van monumenten en stads- en dorpsgezichten, met wijzigingen Preciseert de rechtsgevolgen van een wettelijke bescherming als monument. Een hoofdstuk IV, art. 6-8, betreft uitsluitend over het over het interieur! Eigenaars zijn verplicht de cultuurgoederen in situ te bewaren. Verplaatsing, ook voor tentoonstellingen of restauratie kunnen onder voorwaarden. Interieur en cultuurgoederen moeten in goede staat bewaard worden en gevrijwaard van beschadiging. Opsomming van werkzaamheden aan het interieur verplicht zijn uit te voeren en welke verboden zijn zonder voorafgaandelijke vergunning, b.v. plaatsen en vernieuwen van technische installaties, verwarming, elektrische installaties. 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

11 2. De toepassing van het Monumentendecreet (1976) wat betreft de cultuurgoederen Interne nota Beleidskader cultuurgoederen (16 juli 2009) van het Agentschap Onroerend Erfgoed Aanleiding: uniforme toepassing van decreet moeilijk, discussies naar aanleiding van het beheer, problemen bij handhaving en betwistingen bij de Raad van State. De wettelijke bescherming als monument met inbegrip van interieur en cultuurgoederen is voor de eigenaar een zeer grote erfdienstbaarheid en een belangrijke inperking van het eigendomsrecht.

12 Izegem, Klooster van de Zusters van Maria

13 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

18

19 Interne nota Beleidskader cultuurgoederen (16 juli 2009) Uitgangspunt van de bescherming: het onroerende goed. Zeker niet álle waardevolle voorwerpen worden opgenomen! Selectie is nodig. Critera: cultuurgoederen moeten integrerend deel uitmaken van het monument, moeten een onverbreekbare band hebben met de waarden die aan de grondslag liggen van de bescherming. Band moet wezenlijk én direct zijn, moet aangetoond in de motivatie van de bescherming. Verwijderen van de cultuurgoederen moet afbreuk doen aan de waarde van het onroerende goed. Beschermingsbesluit moet (als bijlage) een opsomming bevatten van de beschermde cultuurgoederen 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

20 3. Uitgangspunt bij monumenten is behoud in situ van het roerende erfgoed dat een onverbrekelijke band heeft met het onroerende goed Marges voor interpretatie? Pro s, maar ook contra s? Pro behoud in situ: behoud van ensemblewaarde, maar -vooral bij herbestemming- kan het roerende erfgoed in de weg staan, in extremis kan het misschien zelfs een hypotheek leggen op het behoud van het gebouw zelf. Spanningsveld tussen de nieuwe bestemming en het in situ bewaren.

21 3.1 Behoud in situ, ensemblewaarde blijft gaaf, is in feite museale functie, Beantwoordt het beheer aan deze hoge norm? Zijn er voldoende sterke partners om als een echt erfgoedproject te functioneren? Veurne, Sint-Audomarus in Vinkem

23 As, Sint-Aldegondis

24 3.2. Behoud in situ, maar met een iets anders gekleurde religieuze betekenis, een opportuniteit? Tielt, voormalig Franciskanenklooster

25

26 29 november 2013 Hier komt de Footer-titel Onroerend Erfgoed 26

31

32 3.3. Behoud in situ, hergebruik door anderen dan rooms-katholieken, Blijft eigenheid van het interieur en van het bijbehorende religieuze patrimonium gevrijwaard? Wat doen met overaanbod aan objecten? Welke toekomst hebben zij? Antwerpen, voormalige Sint-Jozef

34

36

37

38

39

40

41

42 Onze-Lieve-Vrouw Waver, Ursulinnenklooster, crypte kerk Voorlopig dépot CRKC

43

44

45

46 46

47 3.4. Behoud in situ, Hoeft misschien niet strikt op dezelfde plek? Groepering van religieus erfgoed in een centrumkerk? Beek, Sint-Martinus Gerdingen, O.-L.-Vrouw

48 3.5. Behoud in situ, niet-religieus hergebruik: Heeft de nieuwe gebruiker voldoende voeling met de specifieke betekenis/waarde van het ter plaatse bewaarde religieuze patrimonium? 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

49 Gent, Oude Houtlei, voormalig Poortakkerklooster

54

56 29 november 2013 Hier komt de Footer-titel Onroerend Erfgoed Schoten Kruinigenstraat, voormalige H. Hartkerk

59

63 3.6. behoud ex situ: museale bestemming, dépot en hergebruik, Welke band met het onroerende erfgoed blijft er nog? Versnippering van het ensemble, verlies als collectie? Antwerpen, Sint-Rochusstraat, voormalig Kapucienessenklooster

64 Antwerpen, voormalige Karthuis, sinds 1834 Klooster Kapucinessen, Sinds 2002 Stichting Prins Leopold Instituut voor Tropische Geneeskunde 29 november 2013 Hier komt de Footer-titel Onroerend Erfgoed 64

65 1. Antwerpen, Lockaertstraat Huidig verblijf van de Zusters Kapucienessen

66 2. Onbekende bewaarplaats

67 3. Antwerpen, parochiekerk Sint-Andries

68 4. Leuven, dépot CRKC

69 5. Hulp aan Oekraïne

70 6. Sint-Truiden, Museum Minderbroeders

71

72

73 6. In situ bewaard 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

74 3.7. behoud ex situ in een parochiekerk, die een religieuze band heeft met de oorspronkelijke instelling, Kan receptieve instelling bijkomend erfgoedbeheer aan? Heeft zij die taak? Dominicanenklooster Gent, herbestemd als campusgebouw Sint-Lucas 7 juni 2012 Leuven, CRKC Expertendag Voor de eeuwigheid? Onroerend Erfgoed

75

76

77 Antwerpen, Sint-Paulus

78

79

80

81

82

83

84

85

86 3.8. Verkoop, Aanvaardbaar? Kloosters als privaatrechtelijke instellingen Parochiekerken als publiekrechtelijke instellingen Antwerpen, Ossenmarkt voormalig Kapucijnenklooster

87

88

89

90 Antwerpen, Sint-Jozefskerk