D e e l B J O O D S L E V E N - W A T I S J O O D Z I J N? Vreugde om de Tora bij de Westelijke muur in Jeruzalem INHOUD

Transcriptie

1 D e e l B J O O D S L E V E N - W A T I S J O O D Z I J N? Vreugde om de Tora bij de Westelijke muur in Jeruzalem INHOUD

2 Algemene inhoud Inleiding: Het eigene van het Jodendom 0.1. Joodse symbolen Algemene en specifieke literatuur 1. De joodse wereld 1.1. Wie is Jood? Mi Jehoedi 1.2. Het joodse volk 1.3. Joodse identiteit 1.4. Toekomstige ontwikkelingen 1.5. Aantal Joden 1.6. Nederlandse Jodendom 1.7. Organisaties in joods Nederland 2. Groeperingen in het Jodendom 2.1. Ontstaan van nieuwe groeperingen 2.2. Orthodoxe Jodendom 2.3. Chassidisch Jodendom 2.4. Reform Jodendom 2.5. Seculier Jodendom 2.6. Niet-geaccepteerd joods leven 3. Geschriften 3.1. Tenach 3.2. Schriftelijke Tora 3.3. Mondelinge Tora 3.4. Misjna 3.5. Talmoed 3.6. Tosefta en Baraita 3.7. Targum 3.8. Midrasj Overzichten: - van de rabbijnse literatuur - van de canons in de verschillende tradities - pagina uit de Talmoed 4. Leven met de Tora 4.1. Halacha en Aggada 4.2. Voorbeelden van joods medisch-ethisch handelen 4.3. Joodse bijbeluitleg 4.4. Voorbeeld van joods-juridische benadering Bijlage: Overdruk van Onderwijzer Gn.28:10-13 als voorbeeld van joodse exegese 5. Leven als joods volk 5.1. Joodse kalender 5.2. Israël 5.3. Lernen 5.4. Specifieke joodse gebruiken B.0.2

3 5.5. Positie van de vrouw 5.6. Gemengde huwelijken 5.7. Homoseksualiteit 5.8. Proselitisme 6. Vieringen op de levensweg 6.1. Besnijdenis 6.2. Bar Mitswa 6.3. Huwelijk 6.4. Echtscheiding 6.5. Rouwgebruiken 7. Heiliging van het leven 7.1. De joodse keuken 7.2. Nadere uitwerking van het kasjroet 7.3. Andere heiliginsregels 7.4. Gebruik van de grond 7.5. Onrein in onze consumptiemaatschappij, een christelijke visie 8. Synagoge 8.1. Bijeenkomen in de loop der eeuwen 8.2. Architectuur en Interieur 8.3. Verschillen tempel synagoge 8.4. Organisatie van een joodse gemeente 8.5. Synagogedienst 8.6. Siddoer Syllabus Een ontmoeting met het Jodendom Syllabus Het joodse religieuze leven B.0.3

4 Inleiding: Het eigene van het Jodendom Het Jodendom is de toewijding van een volk aan God. (Abraham Joshua Heschel) Voor de ontmoeting met het Jodendom zullen we eerst moeten weten wat dat Jodendom inhoudt en dan met name vanuit het gezichtspunt van de Jood zelf. Dat is niet in enkele bladzijden weer te geven, eigenlijk gaat de hele studie daarover. Dit deel beperkt zich tot het joodse leven van het basale doorsnee-joodse gezin. Wat is het bijzondere van het Jodendom? Alle godsdiensten houden zich op de een of andere wijze bezig met de relatie van de mens tot het transcendente. Het Jodendom vormt daarop geen uitzondering. Maar in het Jodendom komt die relatie niet tot stand door geloof of beschouwing, maar door daden. Daarbij richten die religieuze daden zich niet alleen op de menselijke ziel, maar ook op de wereld als zodanig. Het kernpunt, het eigene van het joodse geloof is dat de mens, samen met God, de wereld in stand moet houden. Dit in stand houden moet niet zo zeer in ecologische zin verstaan worden, maar vooral in de mystieke zin, waarbij religieus handelen van invloed is op een verborgen rijk het koninkrijk Gods, waaraan de wereld zijn bestaan ontleend. Daarbij is geen sprake van een scheiding tussen religieuze en niet-religieuze gebieden. Alles maakt deel uit van één groot geheel dat altijd en overal een uiting is van de goddelijke Wil. God is één, zodat ook de werkelijkheid een eenheid is. Studie en actie vormen de weg die naar God leidt. Men kent God niet in de eerste plaats door wijsgerig of mystieke speculatie, maar door bestudering van Zijn Woord, de Tora, door gebed en door het doen van dingen die de harmonie van het leven bevorderen. Daarom richt het joodse geloof zich met name op de praktijk van het alledaagse leven. Voor de gemiddelde Jood van nu is hun actieve betrokkenheid bij het rituele leven, met name thuis en in het dagelijkse leven, het middel dat hun joodse identiteit versterkt. Beslissend hierbij is je geboorte en niet een bepaalde geloofsbelijdenis. Hoewel in onze tijd veel Joden vervreemd zijn van de godsdienst, identificeren velen zich nog wel met bepaalde aspecten van dit rituele leven. Dit komt vooral doordat het Jodendom naast een religie ook een cultuur is. De voornaamste basis voor de culturele integratie met het Jodendom speelt zich daarom voor een groot deel af in de buurt van het gezin. B.0.4

5 B.0.1. Joodse symbolen Het getuigenis van de hoop en verwachting van een geloofsgemeenschap geschiedt vooral in de taal van de verbeelding. Zonder beeldvorming en beeldspraak kan dat getuigenis niet verstaanbaar gemaakt worden. Deze beelden zijn met name ontleend aan de wereld van de hoorders en lezers, waarbij het duidelijk zal zijn dat ze maar een zwakke benadering zijn van hetgeen zij willen getuigen. In het huidige Jodensom zijn twee beelden, twee symbolen, erg belangrijk, n l. het oude religieuze symbool, de Menora, en de veel jongere seculiere Davidsster. Daarnaast is voor de staat Israël uiteraard de vlag een belangrijk symbool. In het oude Israël heeft indertijd de Ark van het Verbond nog een grote religieuze rol gespeeld, Die combinatie van religieuze en seculiere symbolen is opmerkelijk, maar is ook een van de vele paradoxen van het Jodendom. 1. Menora Tweeduizend jaar geleden, onder koning Herodes, stond de menora nog in de tempel van Jeruzalem. Deze luchter had Mozes volgens het bijbelboek Exodus in opdracht van God gegoten. Ze was van zuiver goud gemaakt, met zes armen, aan elke kant van de schacht drie armen, in boogvorm naar boven gekeerd. De middenschacht en de zes stangen waren rijk versierd met bloemkelken in de vorm van amandelbloesem, eindigend in een lichtbakje voor olijfolie, met een tuitje en een pitje, samen zeven lichtpunten, staande voor de volmaaktheid van het natuurlijke leven. In de tabernakel en de tempel moest deze zevenarmige kandelaar dag en nacht branden. Het was het recht van de priesters om de zeven lampen elke avond met olie te vullen en ze s morgens weer op te poetsen. In de bijbelse tijd stond de menora in het middelste deel, het Heilige, van de tabernakel en de tempel. Bij binnenkomst was rechts de menora (aan de noordkant) en links aan de zuidzijde de tafel met de toonbroden. In Ex.25:31-40 is deze zevenarmige kandelaar uitvoerig beschreven, in Nh.8:14 nog heel kort en in Za.4 is ze het onderwerp van één der visioenen van de profeet. Van deze menora zegt de Talmoed door de mond van rabbi Jitschak: Hij die wijs wil worden, zal zich moeten wenden in de richting van de menora. Staande in de richting van de menora, als symbool van de Tora, sta je automatisch met de rug naar de tafel met de toonbroden, want wie wijsheid wil vergaren, dient met minder materiële welvaart genoegen te nemen. Maar die rijk wil worden, zal zich op de tafel met de toonbroden moeten richten. Hij moet zwoegen om brood op de plank te krijgen Er is dan geen tijd om te leren. Hij staat met de rug naar de menora. Nadat de tempel in het jaar 70 tijdens de grote opstand tegen Rome in vlammen was opgegaan, werd de menora van de tempel triomfantelijk door de Romeinen naar Rome gebracht en in de keizerlijke schatkamer opgeborgen. Daardoor werd hij het symbool van de verwoeste tempel en van de verdwenen staat, maar ook van de hoop op verlossing. Sinds dat jaar weet niemand met zekerheid wat er met de menora is gebeurd. Er is een legende dat de menora bijna vier eeuwen in die schatkamer bleef, totdat Rome in 455 door de Vandalen werd geplunderd. De keizerlijke schatbewaarder de Jood Hyrcanus ben Hillel probeerde de menora nog te redden, maar op de dertiende dag van de plundering werd hij gevonden en naar de monding van de Tiber versleept om meegenomen te worden. Het verhaal wil dat de elf oudsten van de romeinse joodse gemeente midden in de nacht hun menora achterna gingen. Ze hebben nog gezien dat hij door de Vandalen werd ingescheept om in Noord-Afrika te verdwijnen. Tachtig jaar later, in het jaar 535 vertelde een vluchteling uit Carthago de romeinse gemeente het nieuws dat de Vandalen waren verslagen en dat de nog ongeschonden Menora naar Constantinopel was verscheept. Daar regeerde toen de christelijke keizer Justinianus. Prompt reisde de enige overlevende van de wegvoering in 455, Benjamin Marnefesch, naar Constantinopel, in de hoop dat de keizer het kostbare joodse symbool zou willen afstaan. Dat B.0.5

6 bleek niet zo te zijn. Wel was Justinianus bereid de menora terug naar Jeruzalem te sturen voor bijzetting in de christelijke Grafkerk. Gelukkig, aldus de legende, was er een joodse goudsmid wonderlijk genoeg een kleinzoon van de reeds genoemde Hyrcanus ben Hillel die een ingenieuze oplossing vond. Om de keizer te misleiden maakte een zo volmaakte kopie van de menora dat de schatbewaarder van Justinianus de kopie boven het origineel verkoos. De oude Benjamin kreeg het originele exemplaar in handen. Hij verborg de menora in een stevige lijkkist en ging in 536 in Jaffa aan land. Aangezien Jeruzalem toen een christelijke stad was, waar nauwelijks nog Joden leefde, verborg Benjamin de menora op een onbekende plaats in het Heilige Land. Hij was ervan overtuigd, dat zodra de Joden naar het land zouden zijn teruggekeerd, dat dan God zelf hen zal tonen waar hij verborgen is. Enkele weken later, aldus de legende, kwam de valse menora in het Heilige Land waar hij onder het altaar van de Grafkerk werd geplaatst. Toen de Arabieren de stad tachtig jaar later op de Byzantijnen veroverden, namen ze de valse menora mee en smolten hem om voor het maken van sieraden. De echte menora is tot nu toe nog niet teruggevonden. Wel is de zevenarmige kandelaar het religieuze symbool geworden van de verhoopte terugkeer van alle Joden naar Israël, meer dan de davidster. Dit wordt heel goed verbleekt in de hele grote menora voor het gebouw van de Knesset, het israëlische parlement, in Jeruzalem. Ieder joods gezin heeft wel een menora in huis en in elke synagoge is hij te vinden.momenteel worden er gewoonlijk kaarsen in de menora gebrand. Het was en is geen voorschrift dat er olie gebruikt moet worden. In de synagoge heeft de menora een vaste plaats op de bima, aan de rechterkant van degene die met het gezicht naar de Ark staat gekeerd. 2. Davidster (hexagram) De zeshoekige davidster (in het Hebreeeuws Magen David schild van David genaamd) is momenteel het politieke symbool van het Israël na 1948, ook wel het Schild van David of het zegel van Salomo geheten. Deze zespuntige ster is een hexagram (een grieks woord gevormd uit hexa zes en gramma figuur). Ze bestaat uit een combinatie van twee in elkaar geschoven gelijkzijdige driehoeken, één met de punt naar boven (het mannelijke) en één met de punt naar beneden (het vrouwelijke), en vaak in een cirkel geplaatst. Eeuwenlang was dit hexagram een vertrouwd gegeven uit de kosmogonie, maar geen exclusief joods symbool. In de Bronstijd verschijnt het als verziering en misschien zelfs als een magisch teken. Het wordt gevonden in beschavingen en gebieden als Mesopotanië en Brittannië. Voorbeelden uit de IJzertijd worden gevonden in India en het Iberisch schiereiland vóór de romeinse overheersing. Zo gebruikten arabische magiërs het in de Middeleeuwen als bron van occulte krachten. Hierop is ook de groene ster geïnspireerd, die op de rode vlag van het islamitische koninkrijk Marokko prijkt. Af en toe verschijnt het hexagram op joodse kunstvoorwerpen als lampen en zegels, maar zonder speciale betekenis. Het oudste voorbeeld is gevonden op een zegel uit de zevende eeuw v.g.j. in Sidom, in het noorden van Israël, op een heel oud hebreeuws stempel. In de tweede Tempelperiode werd het gebruikt door Joden en niet-joden naast het pentagram (vijfpuntige ster). In de synagogen van Beit Alfa en Kapernaüm (tweede of derde eeuw g.j.) wordt het als decorum gevonden op een fries, naast een pentagram en een swastika èn op een joodse grafsteen uit die tijd in Italië. In de hebreeuwse literatuur komt de naam Magen David voor het eerst voor in de twaalfde eeuw. De zespuntige ster heeft ook dan nog geen magische betekenis. Pas vanaf de middeleeuwen begint het hexagram als magisch teken te verschijnen. Tussen 1300 en 1700 g.j. kwam de uitdrukking Schild van David en Zegel van Salomo lukraak voor, voornamelijk in magische teksten. Langzamerhand kreeg de eerste uitdrukking de overhand. In de 14 e eeuw g.j. werd het een joods symbool, toen ze aan koning David werd toegeschreven en aangenomen werd dat ze de tempel van Jeruzalem zou hebben gesierd. Het eerste officiële gebruik als joods symbool kam teruggevoerd worden tot Praag. In 1527 heeft de joodse gemeente het embleem daar gebruikt in haar vlag en op haar stempel ter gelegenheid van het bezoek van koning Ferdinand. Vanaf het midden van de 17 e eeuw werd het meer en meer een echt joods embleem, eerst in Moravië en Oostenrijk en later in Zuid- B.0.6

7 Duitsland en Nederland. Sinds de tweede helft van de 19 e eeuw vond ze algemeen ingang als het meest herkenbare symbool van de joodse gemeente, althans in Europa, en wordt ze ook veel in de joodse kunst toegepast. De voornaamste reden voor de verspreiding van de Davidsster in de 19 e eeuw was het verlangen naar een joods symbool als tegenhanger van het kruis als christelijk embleem. Gezien dit algemeen gebruik kozen in 1897 de Zionisten de blauwe davidster als het centrale symbool voor de terugkeer naar het Heilige Land. De eerste editie van het zionistische blad Die Welt droeg de Davidsster als embleem. In de Tweede Wereldoorlog hebben de Nazi s de davidster misbruikt voor een teken van minachting door de Joden te dwingen een gele zeshoekige ster te dragen met daarin het woord Jude. In 1948 werd de ster opgenomen in de vlag van de staat Israël. Zodoende wordt de davidster nu vaak vereenzelvigd met de staat en de menora met het joodse volk. Tegenwoordig wordt de ster veel gebruikt als versiering op sjabbatslampen en joodse gebouwen. De twee ineengevlochten driehoeken doen denken aan een twee-eenheidssymbool. Hieraan worden diverse invullingen gegeven. De mysticus Luria stelde dat de hemelse sferen waarnaar de mysticus opklimt, voorgesteld kunnen worden in de vorm van twee ineengeschoven driehoeken van het aardse en het hemelse koninkrijk: Rosenzweig heeft in de Ster der Verlossing deze davidster doen herleven als God wereld mens schepping openbaring verlossing In het Christendom wordt wel gedacht aan de combinatie van God aarde mens geloof hoop liefde De Zionisten zagen in de davidster het ineenschuiven van God wereld mens land volk staat God God God schepping openbaring geloof hoop land volk wereld mens aarde mens wereld mens verlossing liefde staat Rosenzweig Christendom Zionisme 3. Vlag De israëlische vlag is van oorsprong de vlag van de World Zionistic Organisation (WZO), wit met in blauw de horizontale banen van de talliet boven en de Magen David, de davidster onder. Op het eerste internationale congres van 1905 is ze voor het eerwst gebruikt, hoewel Herzl een andere vlag in gedachten had, nl. een witte vlag met zeven gouden sterren. Pas in 1948 is deze zionistenvlag officieel de vlag van de staat Israël geworden, hoewel ze in de Onafhankelijkheidsoorlog van mei 1948 wel is gebruikt, naast andere vlaggen. De meest gebruikte oorlogsvlag was toen echter wit met een donkerblauw veld met een witte driehoek aan de kant van de vlaggenmast, met daarop een blauwe davidster. De kleuren wit en blauw zijn als zodanig al eeuwenoude joodse symboolkleuren: wit als de glans van vast vertrouwen, blauw als het schijnsel van het firmament. De combinatie wit blauw doet denken aan de talliet (het gebedskleed), welke wit met zwarte strepen is en een hemelsblauwe schouwdraad, de tsietsiet. B.0.7

8 4. Ark van het Verbond In de tabernakel en in de beginperiode van de tempel te Jeruzalem fungeerde de Ark als zichtbaar symbool van de tegenwoordigheid van JHWH onder het volk. Het boek Exodus geeft een nauwkeurige beschrijving van de Ark. In 25:10-22 en 37:1-9 wordt verteld dat deze in opdracht van God in de woestijn is gemaakt. De Ark werd bewaakt door twee gouden cherubs, om de heiligheid van de kist te onderstrepen. De functie was die van een zichtbaar teken van de verbondenheid met een God die niet afgebeeld mocht worden. Hij wordt daarom getypeerd als goddelijke troon (Nu.7:89), als voetbank van God (Ps.132:7-8) en als symbool van Gods tegenwoordigheid (Nu.10:33-36). Deze kist was het belangrijkste element van het tentheiligdom, onzichtbaar geplaatst achter een voorhangsel. De Ark werd gebruikt als bergplaats van enkele cultusvoorwerpen, zoals de stenen tafels (Dt.10:1-5) een zichtbare herinnering aan de wetgeving bij de Sinaï en de staf van Mozes als herinnering aan de Uittocht uit Egypte. Maar daarnaast diende de Ark ook als oorlogspalladium, zoals in 1S.4 wordt verteld. De Ark wordt onder verschillende namen in de Bijbel genoemd: de Ark des Heren, de Voetenbank van de Heer, de Ark der getuigenis en de Ark van het Verbond. Het was het heiligste rituele voorwerp van de Israëlieten. In de Hebreeuwse Bijbel staan 195 verwijzingen naar de Ark, waarvan 112 verband houden met een vorm van de Goddelijke Naam. In het Nieuwe Testament wordt twee keer naar de Ark verwezen. Hoewel de Ark in het oude Israël het belangrijkste symbool was, is de betekenis ervan gaandeweg afgenomen. In de latere profetische geschriften en in het derde deel van Tenach, de Geschriften, speelt ze al geen rol meer (behalve in de Kronieken van Israël). De profeet Jeremia zegt in een oproep tot bekering ten tijde van koning Josia zelfs (3:16):... En als jullie in die tijd in aantal toenemen en dit land weer zullen bevolken, zal niemand meer over de Ark van het Verbond met de HEER spreken. Die komt in niemands gedachten op, hij wordt niet meer genoemd of gemist, en wordt niet opnieuw gemaakt.. Maar in het Nieuwe Testament, in het boek Openbaring (11:19), wordt getuigd dat bij het aanbreken van de Dag des Heren de Ark van het Verbond weer zichtbaar zal worden: Toen ging Gods tempel in de hemel open en verscheen daar de Ark van het verbond. De joodse traditie beschrijft het belang van de plaats van de Ark als volgt: Het Land Israël is het centrum van de wereld, Jeruzalem ligt in het centrum van het Land Israël, de Tempel staat in het centrum van Jeruzalem, het Heilige der Heiligen is het centrum van de Tempel, de Ark is het centrum van het Heilige der Heiligen en vóór de Ark lag een steen die de steen van het fundament van de wereld wordt genoemd. (Tanchuma Kedoshim 10) Duidelijk is dat ergens in de tijd tussen de plaatsing van de Ark in de eerste Tempel en de verwoesting ervan in 586 v.g.j. deze is verdwenen. Er zijn de volgende theorieën over wat er is gebeurd: * De Ark werd weggevoerd toen farao Sisak Israël in de 10 e eeuw v.g.j. binnenviel en de schatten van de Tempel meenam. * De Ark werd tijdens de regering van koning Manasse verwijderd vanwege zijn afgodendienst en de verbouwing van de Tempel. * De Ark werd weggevoerd naar Babylon of vernietigd toen Nebukadnezar Jeruzalem veroverde. * Jeremia verwijderde de Ark en verborg die voor de Babyloniërs. Het geschrift 2 Makkabeeën zinspeelt hier op (2M.2:4-8). * Tenslotte is er de legende dat Menelik I, de ethiopische vorst, die de zoon was van koning Salomo en de koningin van Scheba, erin slaagde om de Ark van het Verbond over te brengen naar Ethiopië en dat deze sindsdien in de Koptische Kerk Onzxe Lieve Vrouwe Maria van Sion in Aksum verblijft. B.0.8

9 Het is de britse journalist Graham Harcock die deze legende in zijn boek The Sign and the Seal The Quest for the Lost Ark of the Covenant, 1992, nieuw leven heeft ingeblazen. Hij meent dat de ark in werkelijkheid niet is verdwenen. In elke Ethiopisch-Orthodoxe kerk staat volgens hem een kopie van de Ark, omdat de echte in Aksoem, in de huidige provincie Tigre, is te vinden. Aksoem was eeuwenlang de hoofdstad van een bloeiend ethiopisch rijk, dat zich beriep op zijn afstamming van koning Salomo. Salomo ontving immers de koningin van Sheba, het huidige Egypte en Ethiopië. Volgens Flavius Josephus was de koningin zwanger toen zij naar huis terugkeerde. Zij baarde een zoon, de latere koning Menelik, de vader van de salomonische dynastie. De ark nu is volgens Hancock al in de 7 e eeuw v.g.j. onder de verdorven koning Manasse door wetsgetrouwe Joden vanuit Jeruzalem naar een eiland bij het egyptische Aswan overgebracht. Toen Aswan in de 5 e eeuw v.g.j. door de Perzen werd bedreigd, ging de ark naar een eiland in het ethiopische Tanameer en van daaruit naar de toenmalige hoofdstad Aksoem. Deze lezing wordt dan ook als de oorsprong van het ethiopische Jodendom gezien en van de Falasja s die in de jaren naar Israël werden overgevlogen. De ark is in Aksoem gebleven, omdat er geen tempel meer in Jeruzalem is. Het probleem met de theorie over koning Manasse (en dus ook over deze legende) is, dat de Ark nergens in de betreffende bijbelgedeelten wordt genoemd. Nadat koning Manasse door de Assyriërs naar Babylon was gevoerd en vervolgens naar Jeruzalem terugkeerde, toonde hij berouw en verwijderde hij de vreemde goden en het afgodsbeeld en alle altaren en gooide ze de stad uit (2Kr.33:15). Ook hier is geen enkele toespeling op de Ark. Als Manasse de Ark had verwijderd en vervolgens berouw kreeg, dan zou hij hem natuurlijk hebben terug geplaatst. Maar hiervan wordt geen enkele melding gemaakt. Gezien de bijbelse aanwijzingen is het daarom logisch aan te nemen dat de Ark bij de verwoesting van de eerste tempel is verdwenen. Wel is het merkwaardig dat er geen enkel woord aan deze verdwijning wordt gewijd. Hij is zelfs uit het joodse geheugen verdwenen. Dit zou kunnen betekenen dat de Ark als een symbool voor de territoriale opvatting van het Beloofde Land werd beschouwd. Karen Armstrong meent dat de Ark geruisloos uit de joodse geschiedenis is verdwenen, omdat er in de zesde eeuw v.g.j. al geen plaats meer was voor dit materiële anker van de joodse staat. Hierbij moet bedacht worden dat na de veroveringen van het Noordrijk en het Zuidrijk het merendeel van de Israëlieten al niet meer in het Beloofde Land woonden, in de strikte zin van het woord. Maar toch mag in dit verband de stem van Maimonides niet vergeten worden. Deze grote middeleeuwse joodse denker was vertrouwd met alle joodse bronnen over de Ark. In zijn Misjne Tora schrijft hij: Toen Salomo de Tempel bouwde, was hij zich ervan bewust dat deze uiteindelijk vernietigd zou worden. Daarom bouwde hij een kamer, waarin de Ark onder het tempelcomplex in diepe doolhofachtige gewelven verborgen kon worden. Koning Josia beval dat de Ark werd begraven in de kamer die door Salomo was gebouwd, zoals gezegd in 2Kr.35:3, Ook zeide hij tot de Levieten die aan geheel Israël onderwijs gaven en de Here heilig waren: Zet de heilige Ark in de kamer (*) dien Salomo, de zoon van David, de koning van Israël, gebouwd heeft. Gij behoeft die niet meer op de schouder te dragen. Dient thans de Here, uw God.... Toen hij werd begraven, werden de staf van Aäron, het kruikje manna en de zalfolie mede begraven. Al deze heilige voorwerpen keerden niet terug in de Tweede Tempel. (*) De meeste vertalingen spreken van tempel of huis. Komt de Ark dan toch nog eens te voorschijn, zoals Opb. profeteert? B.0.9

10 B.0.10

11 Algemene literatuur: (bij dit deel) * Lou Evers, Jodendom voor beginners een heldere inleiding, Amsterdam * A. van der Heide, Het Jodendom, serie: Wegwijs wereldreligies, Kampen * P.A. Honing, Levend Joods Geloof, Amsterdam * Brian Lancaster, Elementen van Jodendom, Naarden * Henk van der Molen, Met de Joden op weg van de wieg tot het graf, van feest tot feest, van eeuw tot eeuw, Meppel 1987 (in samenwerking met het CPS, Hoevelaken). * Rabbijn Ing. I. Vorst e.a., Baddèrech op weg naar practisch joods leven, 2 e druk, Amsterdam * Wegwijs in het Jodendom, Chaim Pearl en Reuben S. Brookes, 3 e druk, Nederlands-Israëlietisch Kerkgenootschap * Vouwbladen van het Interkerkelijk Contact Israël, in de serie Wat ieder van het Jodendom moet weten : nr. 4. De Talmoed nr. 6. Religieuze richtingen binnen het Jodendom nr. 7. De Gemeenschappelijke Bijbel nr. 8. Vieringen op de levensweg van een Jood : (bij dit hoofdstuk) * Mark Heirman, De twaalf zuilen van Israël een cultuurgeschiedenis van de joden, Antwerpen B.0.11