Tijdvak 3 hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Inleiding Tijdvak 3 Thema Leerdoelen Planning Werkplan Christendom in Europa Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Extra: lvoorl Begrippenlijst Verspreiding islam Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Extra: lvoorl Begrippenlijst Kenmerken islam Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Stap6 Stap7 Hofstelsel Vooraf Stap1 Stap2 Begrippenlijst Feodalisme Vooraf Stap1 Pagina 1

3 Stap2 Stap3 Extra: lvoorl Begrippenlijst Karel en Elegast Vooraf Stap1 Extra: Terpen Vooraf Stap1 Stap2 Thematoets Tijdvak 3 Afsluiting tijdvak Tijdvak 3 Verderkijker Tijdvak 3 Over dit lesmateriaal Pagina 2

4 Inleiding Tijdvak 3 Thema Tijdvak 3 is de tijd van monniken en ridders. Dit tijdvak wordt ook wel de vroege Middeleeuwen genoemd. Het tijdvak begint na de val van het West- Romeinse Rijk en duurt tot ongeveer het jaar Kenmerkend voor deze periode zijn de verspreiding van het christendom en de islam en de feodaal georganiseerde samenleving. En daar ga je dan ook een aantal opdrachten over maken. Alle opdrachten die je in dit thema maakt leveren een eindproduct op. Die eindproducten gebruik je om aan het eind van het thema een kwartetspel te maken. Genoeg te doen. Aan de slag! Leerdoelen Aan het eind van dit thema kun je voorbeelden geven van de wijze waarop het christendom zich in Europa verspreidde. beschrijven hoe de islam ontstond. de leer van de islam in hoofdlijnen beschrijven. beschrijven hoe de islam zich verspreidde. de agrarische samenleving beschrijven aan de hand van het hofstelsel en het verschijnsel Pagina 3

5 horigheid. het feodale stelsel beschrijven. Planning Planning 'Tijdvak 3' bestaat uit de volgende onderdelen: Onderdeel Tijd Eindproduct Inleiding 0,5 lesuur - Opdracht: Verspreiding Christendom 2 lesuren Kort verhaal Opdracht: Ontstaan en verspreiding Christendom 2 lesuren Tijdlijn Opdracht: Kenmerken Islam 2,5 lesuren Eigen keuze Opdracht: Hofstelsel 2 lesuren Tekening/Collage Opdracht: Feodalisme 2 lesuren Piramide Opdracht: Karel ende Elegast 2 lesuren Werkblad Afsluiting 2 lesuren Kwartetspel Totaal 15 lesuren Werkplan Pagina 4

6 De tijd van de Monniken en Ridders bestudeer je door een aantal opdrachten en de afsluiting te maken. In iedere opdracht wordt een ander aspect van de tijd van Monniken en Ridders belicht. Het is belangrijk dat je goed bijhoudt wat je gedaan hebt. Om je hierbij te helpen is er een werkplan gemaakt. Op dat werkplan kun je bijhouden welke onderdelen je al gedaan hebt. Download hier het Werkplan Tijdvak 3 Pagina 5

7 Christendom in Europa Vooraf In het jaar 394 riep de Romeinse keizer het christendom uit tot staatsgodsdienst. Vanaf dat moment verspreidde het christendom zich snel over Europa. In deze opdracht staat die verspreiding van het christendom centraal. Aan het eind van deze opdracht kun je uitleggen hoe het christendom zich onder Karel de Grote verder verspreidde over Europa. de rol van kloosters bij de verspreiding van het christendom in Europa beschrijven. beschrijven hoe het leven in een klooster eruitzag. Eindproduct Aan het eind van de opdracht schrijf je een kort verhaal met als titel 'Kloosters in de Middeleeuwen'. Beoordeling Je krijgt een goede beoordeling voor je verhaal als in je verhaal duidelijk wordt: wat een klooster is. welke rol de kloosters speelden bij de verspreiding van het christendom in Europa. hoe het leven in een klooster er uitzag. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Video 'De Goden van de oude Grieken' bekijken en vragen beantwoorden. Stap 2 Alleen Website over de goden bestuderen en vragen beantwoorden. Stap 3 Alleen Romeinse namen van goden opzoeken. Pagina 6

8 Stap 4 Een kruiswoordpuzzel maken over de Griekse en Romeinse goden. Samen met een klasgenoot. Groepsgrootte Deze opdracht doe je samen met een klasgenoot. Benodigdheden Geen bijzonderheden. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig. Stap1 Christendom Met de verspeiding van de Romeinse cultuur over grote delen van Europa, verspreidde zich ook het christelijke geloof. Dat gebeurde nadat de god van de christenen de oorspronkelijke Romeinse goden had verdrongen. Onderworpen Keltische en Germaanse stammen kwamen via de Romeinen in contact met het nieuwe geloof. Toen het West-Romeinse Rijk ineenstortte, ging de verspreiding van het christendom gewoon door. Koning Clovis was de eerste christelijke Frankische koning die daarvoor de basis legde. Bestudeer uit de Kennisbank geschiedenis het volgende onderdeel: KB: Christendom onder de Romeinen Gebruik de informatie uit de inleiding en de informatie uit de Kennisbank voor het maken van de vragen op de volgende pagina's. Vragen: 1. Van welke Germaanse stam was Clovis koning? Pagina 7

9 A. Friezen B. Saksen C. Franken Welke drie moderne landen lagen in het koninkrijk van Clovis? A. Frankrijk, Engeland, Duitsland B. Frankrijk, Duitsland, Nederland C. Frankrijk, Duitsland, Spanje Welke Romeinse keizer was de eerste keizer die de christenen steunde? A. Constantijn B. Theodosius C. Trajanus Hoe steunde Constantijn het christendom? A. Hij maakte een einde aan de christenvervolgingen en stond de oprichting van kerken toe. B. Hij riep het christendom uit tot staatsgodsdienst en verbood het heidendom. Welke Romeinse keizer riep het christendom uit tot staatsgodsdienst? A. Constantijn B. Theodosius C. Trajanus Waarom maakt deze Romeinse keizer het christendom tot staatsgodsdienst? A. Hij had een hekel aan heidenen (mensen die in meerdere goden geloven). B. Door iedereen dezelfde godsdienst op te leggen versterkte hij de eenheid in zijn rijk. C. Dan kon hij heidense tempels ombouwen tot scholen. Welke belangrijke gebeurtenis vond in het jaar 800 plaats? A. Karel de Grote veroverde Engeland. B. Karel de Grote werd door de paus tot keizer gekroond. C. Karel de Grote sloot een bondgenootschap met de keizer van het Oost-Romeinse Rijk. Waarom kroonde de keizer Karel de Grote tot keizer? A. Karel de Grote beschermde de paus in Rome tegen vijanden. B. Karel de Grote dreigde de paus in Rome aan te vallen. Wat heeft de kroning tot keizer van Karel de Grote te maken met de verspreiding van het christendom? A. Door de kroning van Karel de Grote sloten de paus en de keizer een bondgenootschap. B. Door de kroning trok Karel de Grote ten strijde tegen de mohammedaanse legers in Spanje. Wat zijn zendgraven? A. Mensen die erop uit gestuurd werden om heidenen te bekeren. B. Mensen die belasting inden voor Karel de Grote. Hoe heet de belasting die Karel de Grote invoerde? A. Paltsbelasting B. Procent C. Tienden Wat voor soort belasting was het die Karel de Grote invoerde? A. Boeren moesten een tiende deel van hun oogst afstaan. B. Soldaten moesten een tiende deel van hun veroveringen afstaan. C. Monniken moesten een tiende deel van de giften die ze kregen afstaan. Stap2 Pagina 8

10 Verspreiding door kloosters Bestudeer nu uit de Kennisbank geschiedenis het volgende onderdeel: KB: Verspreiding Christendom door kloosters Maak tijdens het lezen een lijstje met de tien belangrijkste begrippen uit dit onderdeel. Vergelijk jouw lijstje met het lijstje van een klasgenoot. Zijn er verschillen? Kijk naar de woorden die wel op jouw lijstje staan, maar niet op het lijstje van je klasgenoot. Leg je klasgenoot uit waarom jij voor de begrippen op je lijstje hebt gekozen. Natuurlijk laat je je klasgenoot ook uitleggen waarom hij voor woorden gekozen heeft die niet op jouw lijstje staan. Stap3 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Christendom in Europa'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. De score wordt opgenomen in het volgsysteem. Pagina 9

11 Klik op de knop 'Start' om te beginnen: Christendom in Europa kn.nu/3weth 1 Een bekende Germaanse vorst was Clovis. Van welke Germaanse stam was Clovis koning? En welke landen lagen in het koninkrijk van Clovis? a. Germaanse stam: Franken, landen: Frankrijk, Duitsland, Nederland b. Germaanse stam: Franken, landen: Frankrijk, Engeland, Nederland c. Germaanse stam: Saksen, landen: Frankrijk, Duitsland, Nederland d. Germaanse stam: Saksen, landen: Frankrijk, Engeland, Nederland 2 Bij de verspreiding van het christendom in Nederland speelden twee Engelse missionarissen een belangrijke rol. Welke missionarissen? a. Willibrord en Benedictus b. Willibrord en Bonifatius c. Benedictus en Bonifatius 3 In het jaar 800 werd Karel de Grote door de paus tot keizer van het West-Romeinse Rijk gekroond. Waarom kroonde de paus Karel de Grote tot keizer? a. Karel de Grote beschermde de paus tegen vijanden. b. Karel de Grote dreigde de paus in Rome aan te vallen. c. Karel de Grote betaalde de paus een groot bedrag voor de kroning. 4 Karel de Grote vond de verspreiding van het katholieke geloof belangrijk. Waaruit blijkt dat? Pagina 10

12 a. Hij voerde een speciale belasting (de tienden ) in om paleizen te bouwen. b. Hij stuurde zendgraven eropuit om heidenen te bekeren. c. Hij had geen vaste verblijfplaats. Hij reisde bijna altijd rond. 5 In alle kloosters in de tijd van Karel de Grote werd de leefregel van Benedictus nageleefd. Welke drie geloften moesten monniken naleven? a. armoede, ongehuwd blijven en gehoorzaamheid b. armoede, gehoorzaamheid en bijdrage aan bekering c. ongehuwd blijven, gehoorzaamheid en bijdrage aan bekering 6 Welke missionaris werd op 5 juni 754 vermoord in Dokkum? a. Gregorius b. Benedictus c. Bonifatius d. Willibrord Stap4 Eindproduct Bekijk nu de volgende twee filmpjes op SchoolTV. Video: Kloosterleven Video: Zendingswerk en kerstening Pagina 11

13 Je sluit deze opdracht af met het schrijven van een kort verhaal met als titel 'Kloosters in de Middeleeuwen'. In dat verhaal vertel je in ieder geval: wat een klooster is. welke rol de kloosters speelden bij de verspreiding van het christendom in Europa. hoe het leven in een klooster eruitzag. De informatie voor het schrijven van je verhaal kun je halen uit de Kennisbank Geschiedenis en de filmpjes die je hebt gezien. Je kunt natuurlijk ook op internet op zoek gaan naar extra informatie. Klaar? Laat je verhaal lezen door een klasgenoot. Vraag om commentaar. Lees ook het verhaal van je klasgenoot. Geef op een goede manier feedback. Verwerk het commentaar van je klasgenoot in het verhaal. Laat het verhaal vervolgens beoordelen door je docent. Extra: lvoorl Leerlingen voor leerlingen Op de website vind je verschillende video's die door leerlingen voor leerlingen zijn gemaakt. Hieronder staat een video die goed past bij dit thema. Bekijk de video. Kun je de video goed volgen? Bespreek de inhoud van de video met een klasgenoot. Video: Verdrijving van natuurgodsdiensten Let op: Als je de video wilt stoppen, druk dan eerst op de stopknop en klik dan de popup weg. Begrippenlijst Franken De Franken namen na het instorten van het Romeinse Rijk de leiding over in Noordwest Europa. Zij onderwierpen andere volken. En speelden een belangrijke rol bij de verbreiding van het christendom. Pagina 12 Clovis Frankische koning die zich bekeerde tot het Christendom.

14 Missionarissen Vanuit het huidige Ierland en Engeland kwamen geestelijken naar de Lage Landen om de volken die daar woonden te bekeren tot het christendom. Ze stichtten kerken en kloosters. Wilbord en Bonifatius Twee Missionarissen Willibrord (omstreeks 690), actief vanuit Utrecht. Bonifatius was actief onder de Friezen (omstreeks 750). Kloosters Kloosters zijn gebouwen waar mannen of vrouwen zich terugtrokken om hun leven aan God te wijden. Schrijven In de kloosters werden in schrijfkamers fraai versierde handschriften gemaakt. Die handschriften werden gebruikt om (Christelijke) teksten te kopiëren. Karel de Grote Karel de Grote wist een groot rijk op te bouwen door oorlogen te voeren onder andere tegen de Saksen. Hij had geen vaste verblijfplaats. Hij verplaatste zich met zijn hof door zijn hele rijk. Constantijn Constantijn de Grote is de eerste Romeinse keizer die koos voor het christendom (in 313) en een einde maakte aan de vervolgingen van christenen. Pagina 13

15 Verspreiding islam Vooraf De islam is met anderhalf miljard gelovigen één van de grootste godsdiensten ter wereld. Aan het eind van deze opdracht kun je beschrijven hoe de islam is ontstaan. beschrijven hoe de islam zich heeft verspreid. Eindproduct Tijdlijn over het ontstaan en de verspreiding van de Islam. Beoordeling Je docent kijkt naar: de inhoud: staan alle genoemde gebeurtenissen op de juiste plaats op de tijdbalk? de inhoud: kloppen de jaartallen? de inhoud: staan er passende afbeeldingen bij de gebeurtenissen? de vorm: is je tijdbalk netjes verzorgd? Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Samen met een klasgenoot Een mindmap maken, de Kennisbank 'Ontstaan en verspreiding van de Islam' bekijken en vragen beantwoorden. Stap 2 Samen met een klasgenoot Gebeurtenissen uit het leven van Mohammed op volgorde zetten. Stap 3 Samen met een klasgenoot Een tijdbalk maken met gebeurtenissen uit de geschiedenis van de islam. Benodigdheden Pagina 14

16 Geen bijzonderheden. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig. Stap1 Mindmappen Wat weet je al over de Islam? Maak voor jezelf een mindmap over wat je al weet over de Islam. Bekijk voor uitleg over mindmappen onderstaande clip: Bestudeer nu het onderdeel 'Ontstaan en verspreiding van de islam' in de Kennisbank. KB: Ontstaan en verspreiding van de islam Beantwoord vervolgens de onderstaande vragen: Vragen: 1. In welke eeuw is de islam onstaan? A. 3e eeuw B. 7e eeuw 2. Met welke twee wereldgodsdiensten heeft de Islam de overeenkomst dat men gelooft dat er één god is? A. Christendom en hindoeïsme B. Boeddhisme en hindoeïsme C. Jodendom en boeddhisme D. Christendom en jodendom 3. Waar of niet waar? De islam is een voorbeeld van een monotheïstische godsdienst. A. Waar Pagina 15

17 B. Niet waar 4. Waar of niet waar? Mekka was voor het ontstaan van de islam al een belangrijke religieuze stad. A. Waar B. Niet waar 5. Hoe heet het zwarte, vierkante bouwwerk in Mekka dat door islamieten wordt aanbeden? A. Ka'aba B. Zwarte meteoriet 6. Hoe heten de regels waaraan moslims zich moeten houden? A. de Oemma B. de Sharia 7. Wat wordt bedoeld met de Oemma? A. Een wereldwijde gemeenschap van moslims die elkaar moeten helpen. B. De strijd van moslims tegen de niet-moslims. 8. Waar of niet waar? De islamitische jaartelling begint bij de geboorte van Mohammed. A. Waar B. Niet waar 9. Na de dood van Mohammed is een broederstrijd ontstaan tussen twee groepen moslims. Hoe heten die twee groepen moslims? A. soennieten en sjiieten B. kaliefen en oemma's 10. Wat is een andere term voor de 'heilige oorlog'? A. de sharia B. de jihad 11. In welke Franse stad werd de opmars van de Islam in 732 gestuit? A. Poitiers B. Parijs Stap2 In 610 werd Mohammed tot profeet geroepen. Lees de gebeurtenissen hieronder door. Ze staan nog niet in de goede volgorde. Pagina 16

18 Zet de gebeurtenissen in de juiste volgorde Mohammed wordt, na wat tegenstribbelen, profeet. Mohammed schrijft Gods boodschap op. Mohammed wordt bezocht door de Engel Gabriël. Mohammed verspreidt de boodschap van God onder de Arabieren. De engel roept Mohammed op om de boodschap van God te gaan verspreiden. Goede volgorde: Vergelijk je antwoord met het antwoord van een klasgenoot. Stap3 Als eindproduct maak je een tijdlijn. Hieronder zie je 10 gebeurtenissen die iets zeggen over het ontstaan en de verspreiding van de islam. Zorg dat je van iedere gebeurtenis weet wat de gebeurtenis inhoudt. Zoek bij iedere gebeurtenis ook een passend jaartal op. Maak nu met de gebeurtenissen een tijdbalk. Zorg eventueel voor enkele afbeeldingen bij je tijdbalk. Geboorte van Mohammed. Ali ibn Ali Talib leider van de Oemma. Verovering van Noord Afrika en Spanje. Begin islamitische jaartelling. Aboe Bakr leider van de Oemma. Omajjaden-dynastie. Mohammed wordt profeet. Slag bij Poitiers. Koran Verovering Iran en Egypte. Klaar? Laat je tijdlijn beoordelen door je docent. Extra: lvoorl Pagina 17

19 Leerlingen voor leerlingen Op de website vind je verschillende video's die door leerlingen voor leerlingen zijn gemaakt. Hieronder staat een video die goed past bij dit thema. Bekijk de video. Kun je de video goed volgen? Bespreek de inhoud van de video met een klasgenoot. Video: De islam Let op: Als je de video wilt stoppen, druk dan eerst op de stopknop en klik dan de popup weg. Begrippenlijst Islam In de 7e eeuw ontstond een nieuwe godsdienst: de islam. De islam werd naast het joden- en christendom de derde godsdienst die werd gekenmerkt door het geloof in één god. Mohammed Mohammed is een koopman uit Mekka. Een engel openbaarde hem dat hij de profeet was van god Allah. Hij kreeg de opdracht de nieuwe godsdienst, de islam, te verspreiden. Jihad Heilige oorlog om de islam te verspreiden. Mekka Mekka is de plaats waar de islam in 622 ontstond. Koran Koran is het heilige boek van de islam, geopenbaard aan Mohammed. Hierin staan de leefregels van de mohammedanen. Verspreiding In de achtste eeuw ontstond een groot Arabisch rijk langs de hele noordkust van Afrika tot in Spanje met de islam als godsdienst. Pagina 18

20 Kenmerken islam Vooraf Zuilen zijn pilaren waar een gebouw op rust. Haal je één pilaar weg dan stort het gebouw in. Aan het eind van deze opdracht kun je uitleggen waar de vijf zuilen van de islam voor staan. Eindproduct Je kiest zelf een manier om in beeld te brengen dat het geloof van de moslims is gebaseerd op de vijf zuilen. Beoordeling De leraar zal bij de beoordeling letten op de volgende punten: Past het eindproduct goed bij de opdracht? Bevat het eindproduct de juiste informatie over de vijf zuilen? Is het eindproduct origineel? Ziet het eindproduct er verzorgd uit? Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Tekst lezen en vragen beantwoorden over Zuil 1: Geloofsbelijdenis - Sjahada. Stap 2 Alleen Tekst lezen en vragen beantwoorden over Zuil 2: Bidden Salaat. Stap 3 Alleen Tekst lezen en vragen beantwoorden over Zuil 3: Het geven van aalmoezen - Zalaat. Pagina 19

21 Stap 4 Alleen Tekst lezen en vragen beantwoorden over Zuil 4: Vasten Saun. Stap 5 Alleen Tekst lezen en vragen beantwoorden over Zuil 5: Bedevaart naar Mekka. Stap 6 Alleen Toets 'Kenmerken islam' maken. Stap 7 Alleen Eindproduct maken over de vijf zuilen van de islam. Benodigdheden Geen bijzonderheden. Tijd Hoe lang je voor de opdracht nodig hebt, hangt af van de keuze van het eindproduct. Overleg met je docent. Stap1 Zuil 1: Geloofsbelijdenis Sjahada De kern van het islamitische geloof is de geloofsbelijdenis. In het Arabisch wordt dit de sjahada genoemd. Tijdens dit gebed wordt in het Arabisch gezegd: Er is geen god buiten Allah en Mohammed is zijn profeet. De woorden zijn een vers uit de Koran. Beantwoord de volgende twee vragen: 1. Wat is het Arabische woord voor geloofsbelijdenis? A. Sharia. B. Sjahada. C. Saum. 2. Hoe luidt de geloofsbelijdenis van moslims? A. God wordt Allah genoemd of Mohammed. Pagina 20

22 B. De enige god is Allah. Mohammed is zijn zoon. C. Er is geen god buiten Allah en Mohammed is zijn profeet. Stap2 Zuil 2: Bidden Salaat Vijfmaal per dag klinkt in Islamitische landen de oproep tot gebed. Het Arabische woord voor bidden is salaat (letterlijk: oproepen). Als je door school of werk niet op de voorgeschreven tijden kunt bidden, mag je het later inhalen. Voor het bidden moet een moslim zijn gezicht, handen en voeten ritueel wassen. Ook de plek waar gebeden wordt moet rein zijn. De richting waarin men bidt is altijd met het gezicht richting Mekka. Bekijk de volgende clip op SchoolTV. Video: De moskee Pagina 21

23 Beantwoord nu de volgende vragen. 1. Hoe vaak bidden moslims per dag? A. 3 keer B. 5 keer C. 7 keer 2. Elke moslim moet zichzelf ritueel wassen voor het bidden. Wat moeten ze dan wassen? A. handen, voeten en nek. B. handen, voeten en gezicht. C. handen, armen en voeten. 3. Wat mag er niet in een moskee te vinden zijn? A. Afbeeldingen B. Versieringen C. Ramen Bespreek de antwoorden met een klasgenoot. Stap3 Pagina 22

24 Zuil 3: Het geven van aalmoezen Zakaat Iedere moslim is verplicht de armen in de gemeenschap met geld te steunen. In de Koran staat niet hoeveel geld een moslim moet geven. In de wetgeving is later vastgelegd dat het 2,5% van het jaarinkomen moet zijn. Het is een soort belasting. Mohammed groeide op in een omgeving waar mensen niet goed voor elkaar zorgden. Hij dacht dat dat kwam doordat de mensen in meerdere goden geloofden. Tijdens zijn reizen zag hij dat Joden en Christenen wel beter voor elkaar zorgden. Een van zijn belangrijkste boodschappen was dan ook: geloof in één god en zorg voor de armen in de gemeenschap. Beantwoord de volgende twee vragen. 1. Met hoeveel procent van hun inkomen moeten moslims de armen steunen? 2. Hoe is Mohammed op het idee van de zakaat gekomen? Heb je dezelfde antwoorden als je buurman/buurvrouw? Stap4 Zuil 4: Vasten Saum Ramadan is de maand waarin moslims vasten. Het is de negende maand in de islamitische kalender. Bekijk het filmpje over hoe het is om te vasten en maak daarna de sleepoefening. Zuil 4: Vasten Saum kn.nu/35d94 1 Tijdens de mogen moslims, zolang de zon op is, niet eten of drinken. Na mag dat wel. Pagina 23

25 Er wordt ook vaak feestelijk gegeten. s Morgens staan ze dan weer vroeg op om iets te eten. Het doel is om jezelf en lichamelijk te reinigen. Je bent extra met en bidden bezig. Bovendien voel je ook nog eens wat het is om honger te hebben zodat je meer geneigd bent te delen met de. Als je ziek bent, te jong of te oud dan hoeft het vasten niet. Ter afsluiting van deze zware tijd is er het. Moslims gaan bij elkaar op bezoek. Kinderen krijgen cadeaus en er wordt veel zoetigheid gegeten. Beschikbare keuzes: Suikerfeest, god, geestelijk, ramadan, armen, zonsondergang Stap5 Zuil 5: Bedevaart naar Mekka Iedere moslim die gezond is en genoeg geld heeft, is verplicht om eens in zijn leven op bedevaart naar Mekka te gaan. In het Arabisch wordt de bedevaart hadj genoemd. Mekka was al voor het ontstaan van de Islam een belangrijke handelsstad. En de Ka'aba was ook voor de tijd van Mohammed al een heiligdom. De hadj kent een beperkte duur, slechts vijf dagen. Tijdens die dagen heerst er een enorme drukte in en rondom Mekka. Het is vaak zelfs zo druk dat er als gevolg van paniek meerdere keren mensen in de menigte vertrapt zijn. Waar of niet waar? 1. Voor moslims die niet genoeg geld hebben, is de bedevaart naar Mekka geen verplichting 2. Door de hadj is er het hele jaar een enorme drukte in en rondom Mekka. Stap6 Pagina 24

26 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Kenmerken islam'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. De score wordt opgenomen in het volgsysteem. Klik op de knop 'Start' om te beginnen: Kenmerken islam kn.nu/qft18 1 De opkomst van de islam is een belangrijke gebeurtenis in de geschiedenis. In welke eeuw begint de opkomst van de islam? a. 3e eeuw na Christus b. 7e eeuw na Christus c. 11e eeuw na Christus 2 Waar of niet waar? Net als christenen geloven aanhangers van de islam in één god. a. Waar b. Niet waar 3 De Ka aba is een vierkant bouwwerk rondom een zwarte meteoriet die door aanhangers van de Islam wordt aanbeden. Pagina 25

27 In welke belangrijke religieuze stad vind je de Ka aba? a. Mekka b. Medina c. Jeruzalem 4 Mohammed schreef als profeet de boodschap op die hij van God had ontvangen. Het boek dat daaruit voortkwam heet de Koran. In de koran staan regels waaraan mensen zich moeten houden. Hoe heten die regels? a. Soemma b. Jihad c. Sharia 5 Waar of niet waar? I. De jaartelling in de islam begint in 622 met de geboorte van Mohammed. II. Naast Mekka is ook Medina een heilige stad voor aanhangers van de islam. a. I en II zijn beide waar. b. I is waar, II is niet waar. c. I is niet waar, II is waar. d. I en II zijn beide niet waar. 6 De islam verplicht haar aanhangers om het geloof te verspreiden. Een uitvloeisel van deze verplichting is de heilige oorlog. Hoe wordt de heilige oorlog genoemd? a. Soemma b. Jihad c. Sharia 7 Welke woorden moeten worden ingevuld? Na de dood van Mohammed (in 632) ontstond er al gauw ruzie over zijn opvolging. Een groep getrouwen rondom Mohammed, de 1 zagen zichzelf als logische opvolgers. Een andere groep, de 2 vond dat alleen familieleden van Mohammed leider mochten zijn. Pagina 26

28 a. 1 = sjiieten, 2 = soennieten b. 1 = soennieten, 2 = sjiieten 8 De opvolgers van Mohammed breidden na zijn dood het Arabische rijk fllink uit. Ook Spanje werd ingenomen, maar in 732 werd de opmars gestuit door een nederlaag tegen de Franken. Bij welke stad werd de opmars gestuit? a. Saragossa b. Poitiers c. Toledo 9 De Islam kent vijf zuilen of voorschriften. Hieronder zie je de vijf zuilen. 1. Geloofsbelijdenis Sjahada 2. Bidden Salaat 3. Het geven van aalmoezen Zakaat 4. Vasten Saum 5. Bedevaart naar Mekka. Bij welke zuil hoort de ramadan? a. Zuil 1 b. Zuil 2 c. Zuil 3 d. Zuil 4 e. Zuil 5 10 De Islam kent vijf zuilen of voorschriften. Hieronder zie je de vijf zuilen. 1. Geloofsbelijdenis Sjahada 2. Bidden Salaat 3. Het geven van aalmoezen Zakaat 4. Vasten Saum 5. Bedevaart naar Mekka. Bij welke zuil hoort de hadj? Pagina 27

29 a. Zuil 1 b. Zuil 2 c. Zuil 3 d. Zuil 4 e. Zuil 5 Stap7 Eindproduct Je gaat aan de slag met het maken van een eindproduct. Kies een product uit waarmee je kunt laten zien dat het islamitisch geloof is gebaseerd op vijf zuilen. In je eindproduct moet je duidelijk maken wat de vijf zuilen zijn. Idee: Houd een interview met iemand die gelooft in de Islam. Vraag hem of haar naar de betekenis voor hem van de vijf zuilen. Klaar? Laat je eindproduct beoordelen door je docent. Pagina 28

30 Hofstelsel Vooraf De manier waarop een landgoed in de Middeleeuwen werd beheerd, werd het hofstelsel genoemd. Belangrijke begrippen in dit verband zijn vroonland, hoeveland en horige. In deze opdracht staat dat hofstelsel centraal. Aan het eind van deze opdracht kun je de benaming geven van de periode die begon na de val van het West-Romeinse Rijk in 476 en duurde tot 1500: de Middeleeuwen. uitleggen waarom de steden uit de tijd van Romeinen verdwenen en beschrijven hoe de handel in verval raakte. uitleggen hoe het hofstelsel werkte. Eindproduct Aan het eind van de opdracht maak je tekening of collage. Met behulp van de tekening/collage leg je uit hoe het hofstelsel werkt. Beoordeling Je krijgt een goede beoordeling voor je tekening/collage als: duidelijk is in welke periode het hofstelsel de manier was waarop het land werd beheerd. duidelijk is wat het verschil is tussen vroonland en hoeveland. duidelijke is wat het verschil is tussen een boer en een horige. de tekening/collage met zorg is gemaakt. de tekening/collage op tijd klaar is. Maak afspraken met je docent. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Kennisbank 'Hofstelsel' bestuderen en vragen beantwoorden. Pagina 29

31 Stap 2 Alleen Eindproduct maken in de vorm van een tekening of collage over het hofstelsel. Benodigdheden Een computer met internet. Materiaal voor het maken van de tekening. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 lesuur nodig. Stap1 Val Romeinse Rijk en begin Middeleeuwen Bestudeer uit de Kennisbank geschiedenis het onderdeel over het hofstelsel. KB: Hofstelsel Beantwoord daarna de volgende 14 vragen. 1. In welk jaar kwam er een einde aan het West-Romeinse Rijk en begonnen de Middeleeuwen? A. 476 na Chr. B na Chr. 2. Waar of niet waar? In het Romeinse Rijk was sprake van internationale handel (handel over lange afstanden). A. Waar B. Niet waar 3. Waar of niet waar? Na de val van het Romeinse Rijk trokken veel mensen van het platteland naar de steden. A. Waar B. Niet waar 4. Waar of niet waar? Na de val van het Romeinse Rijk werden er door de Germaanse en Keltische stammen veel nieuwe wegen aangelegd. A. Waar B. Niet waar 5. Waar of niet waar? Na het wegvallen van het Romeinse bestuur zetten de Kelten het bestuur op dezelfde manier Pagina 30

32 door. A. Waar B. Niet waar Na de val van het Romeinse rijk namen de Germanen de landbouwproductie over. Er veranderde wel wat. Wat was het verschil? A. De Romeinen produceerden voor de internationale markt, de Germanen voor de eigen gemeenschap. B. De Romeinen produceerden eigenlijk alleen graan, de Germanen gingen naast graan ook groenten produceren. Maak de zin op de juiste manier af. Door de afname van de (internationale) handel,... A. werd er minder oorlog gevoerd. B. nam de betekenis van het geld af. Het begin van de Middeleeuwen kenmerkt zich door het stilvallen van de handel, de ontvolking van de steden en veranderingen in de landbouw. Hoe worden de eerste eeuwen van deze periode daarom ook wel genoemd? A. donkere eeuwen B. moeilijke eeuwen Hoe noem je de manier waarop een landgoed in de vroege Middeleeuwen beheerd werd? A. feodaal stelsel B. hofstelsel In het hofstelsel bestond het land van een leenheer uit twee delen. Op welk deel stond het kasteel of landhuis van de leenman? A. hoeveland B. vroonland In het hofstelsel bestond het land van een leenheer uit twee delen. Op welk deel woonden en werkten de horige boeren? A. hoeveland B. vroonland Wat wordt bedoeld met "de productie in een boerengemeenschap was zelfvoorzienend"? A. Iedere boer pachtte een klein stukje grond van zijn heer. B. Bijna alles wat nodig was werd binnen de boerengemeenschap gemaakt. Waar of niet waar? Het verschil tussen een boer en een horige is dat een boer een vrij man is en een horige niet. A. Waar B. Niet waar Waar of niet waar? De overeenkomst tussen een boer en een horige is dat ze allebei hard moeten werken om zichzelf en hun gezin te onderhouden. A. Waar B. Niet waar Alle vragen beantwoord? Vergelijk je antwoorden met de antwoorden van een klasgenoot. Hebben jullie verschillende antwoorden, vraag dan hulp aan de docent. Stap2 Pagina 31

33 Eindproduct - hofstelsel Als eindproduct van deze opdracht maak je een tekening of collage. Met behulp van de tekening/collage leg je uit hoe het hofstelsel werkt. De tekening/collage moet duidelijk maken: in welke periode het hofstelsel de manier was waarop het land werd beheerd. wat het verschil is tussen vroonland en hoeveland. wat het verschil is tussen een boer en een horige. Natuurlijk maak je de tekening/collage met zorg en zorg je ervoor dat je de tekening op tijd klaar hebt. Maak hierover afspraken met je docent. Klaar? Laat de tekening/collage beoordelen door je docent. Begrippenlijst Volksverhuizingen Het Romeinse Rijk kreeg aan de noordgrens vanaf 300 n.c. te maken met verschillende invallen van Germaanse stammen: de volksverhuizingen. Domeinen - horigheid Op het landgoed leefden en werkten boeren. Zij zijn horigen: gebonden aan de grond en verplicht om diensten te leveren aan de heer (herendiensten) en delen van de oogst aan hem af te staan. In ruil daarvoor kregen ze van de heer bescherming. Hofstelsel In het rijk van Karel de Grote waren grote landgoederen die zelfvoorzienend waren, Zo n landgoed heet een domein of hof. Middeleeuwen Tijdsperiode van 500 tot 1500 na Christus. Hoeveland Op het hoeveland woonden horige boeren op Vroonland kleine boerderijen met een kleine lap grond. Ze Vanaf het vroonland bestuurde de leenman het waren verplicht om werk te verrichten en in ruil domein of landgoed. Het vroonland bestond uit voor veiligheid aan hun heer belasting te bouwland, weideland en onontgonnen gebieden. betalen. Dat betaalden ze met een deel van de opbrengst van hun stukje grond. Pagina 32

34 Pagina 33

35 Feodalisme Vooraf In de tijd van monniken en ridders (de Middeleeuwen) was er sprake van een standenmaatschappij: de bevolking was opgedeeld in verschillende groepen die elk hun eigen rechten en plichten hadden. In deze opdracht onderzoek je deze standenmaatschappij. Je kijkt vooral naar één speciaal kenmerk van de standenmaatschappij, het feodalisme of het feodale leenstelsel. Aan het eind van deze opdracht kun je uitleggen hoe het feodale leenstelsel werkte. uitleggen dat het leenstelsel de basis van het bestuur vormde. Eindproduct Je rondt deze opdracht af met het maken van een piramide. Met de piramide maak je duidelijk hoe de feodale verhoudingen werkten. Beoordeling Je krijgt een goede beoordeling voor je piramide als: duidelijk wordt uitgelegd hoe het leenstelsel in elkaar zit. je piramide met zorg gemaakt is. je piramide op tijd klaar is. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Kennisbank 'Feodalisme' bestuderen en vragen beantwoorden. Stap 2 Alleen Toets 'Feodalisme' maken. Stap 3 Alleen De verhoudingen in het feodalisme duidelijk maken in de vorm van een piramide. Pagina 34

36 Benodigdheden Materiaal voor het maken van je eindproduct. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig. Stap1 Het feodalisme Bestudeer uit de Kennisbank geschiedenis het volgende onderdeel: KB: Feodalisme Beantwoord daarna de volgende 11 vragen. 1. In de Middeleeuwen was sprake van een standenmaatschappij. Welke stand bemoeide zich met het bestuur? A. Geestelijken (eerste stand). B. Adel (tweede stand). C. Boeren en burgers (derde stand). 2. Waar had de koning de adel (krijgsmannen) nog meer voor nodig? A. Voor het bouwen van kastelen en het houden van riddertournooien. B. Voor de verdediging van het koninkrijk en het veroveren van nieuw gebied. 3. Hoe betaalde de koning de krijgsmannen die voor hem vochten? A. Met een leen: een stuk grond waarvan zij de opbrengst mochten hebben. B. Met een opleiding tot ridder en een wapenuitrusting. 4. Hoe wordt het systeem genoemd waarbij een leenheer grond in leen geeft aan zijn leenmannen? A. Feodale stelsel B. Hofstelsel 5. Wat is een kenmerk van het feodale systeem? A. Een edelman krijgt om te kunnen vechten in het leger van de koning, een wapenuitrusting van een leenheer. Pagina 35

37 B. Een edelman krijgt om in zijn levensonderhoud te voorzien, een stuk land in leen van een leenheer. Wat was het voordeel voor een leenheer om zijn krijgsheren een stuk land in leen te geven? A. Door een stuk land in leen te geven, kon hij rekenen op steun van zijn leenmannen. B. Door een stuk land in leen te geven, nam de opbrengst van de grond toe. De leenheer maakte zijn leenmannen ook belangrijke bestuurders. De leenmannen zorgden in hun gebied voor... A. wegen en woningen B. rechtspraak en belastinginning Waar of niet waar? Een leenman was een leenheer voor de achterleenmannen. A. Waar. B. Niet waar. Waar of niet waar? Een achterleenman was een leenheer voor de achter-achterleenmannen. A. Waar. B. Niet waar. Waar of niet waar? De ridders die vochten in dienst van de koning waren altijd van adel. A. Waar. B. Niet waar. Wat kun je zeggen over de positie van de boeren en de horigen in de Middeleeuwen? A. Boeren en horigen waren arm en sterk afhankelijk van hun heer. B. Boeren en horigen werkten vaak voor verschillende heren of kloosters. Alle vragen beantwoord? Vergelijk je antwoorden met de antwoorden van een klasgenoot. Hebben jullie verschillende antwoorden, vraag dan hulp aan de docent. Stap2 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Feodalisme'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. De score wordt opgenomen in het volgsysteem. Klik op de knop 'Start' om te beginnen: Pagina 36

38 Feodalisme kn.nu/mksqa 1 Na de volksverhuizingen die leidden tot de val van het West-Romeinse Rijk en de bezetting van Rome, begonnen de Middeleeuwen. Welk jaar hoort bij deze gebeurtenissen? a. 124 na Chr. b. 303 na Chr. c. 389 na Chr. d. 476 na Chr. 2 Na de val van het Romeinse Rijk brak een nieuw tijdperk aan. Welke van deze drie beweringen over dat nieuwe tijdperk is juist? 1. Er trokken veel mensen van het platteland naar de steden. 2. Het Romeinse bestuur werd door Germanen op dezelfde manier doorgezet. 3. Er werden veel nieuwe wegen aangelegd. a. 1 en 2 zijn juist, 3 is onjuist b. 1 is juist, 2 en 3 zijn onjuist c. 2 is juist, 1 en 3 zijn onjuist d. 1,2 en 3 zijn alle drie onjuist 3 Welke woorden moeten worden ingevuld? De manier waarop een landgoed in de Middeleeuwen beheerd werd, wordt het 1 genoemd. Het land van de leenheer bestond uit twee delen. Het deel waarop de horige boeren werkten, wordt het 2 genoemd. a. 1 = hofstelsel, 2 = hoeveland b. 1 = hofstelsel, 2 = vroonland c. 1 = feodaal stelsel, 2 = hoeveland d. 1 = feodaal stelsel, 2 = vroonland 4 Na de val van het Romeinse rijk trokken veel landheren zich terug op hun landgoederen. De productie op die landgoederen was vaak zelfvoorzienend. Pagina 37

39 Wat wordt daarmee bedoeld? a. Bijna alles wat nodig was, werd op het landgoed voortgebracht. b. Er werd steeds meer geproduceerd voor de inwoners van de steden. c. De landheren moesten een deel van de opbrengst afstaan aan een vorst. 5 In de vroege Middeleeuwen was er sprake van een standenmaatschappij. Uit welke stand kwamen de krijgsmannen die de koning had voor de verdediging van het koninkrijk? a. De eerste stand: de geestelijken. b. De tweede stand: de adel. c. De derde stand: de boeren en burgers. 6 Welke woorden moeten worden ingevuld? De vroege Middeleeuwen kenmerken zich door een systeem waarbij een leenheer grond in leen geeft aan zijn leenmannen. Dit systeem wordt het 1 genoemd. Een leenman die een stuk grond in leen had wordt een 2 genoemd. a. 1 = hofstelsel, 2 = ridder b. 1 = hofstelsel, 2 = vazal c. 1 = feodale stelsel, 2 = ridder d. 1 = feodale stelsel, 2 = vazal 7 De vroege Middeleeuwen kenmerken zich door een systeem waarbij een leenheer grond in leen geeft aan zijn leenmannen. Waar of niet waar? I. Een bisschop kon een leenman zijn. II. Een leenman kon zelf ook weer leenheer zijn. a. I en II zijn beide waar. b. I is waar, II is niet waar. c. I is niet waar, II is waar. d. I en II zijn beide niet waar. 8 De meeste gewone mensen in de vroege Middeleeuwen waren boeren en horigen. Zij vormden de derde stand. Pagina 38

40 Deze groep was arm en had weinig te vertellen. Waar of niet waar? Omdat boeren en horigen zo arm waren, werkten ze vaak voor verschillende heren of kloosters. a. Waar b. Niet waar Stap3 Piramide Het Feodalisme in de middeleeuwen wordt soms voorgesteld als een piramide. In de piramide staat de koning dan helemaal bovenaan. De vorst schenkt aan vertrouwelingen een leen, dat maakt de vorst tot leenheer. De ontvanger is een leenman (of kroonvazal). De leenman kan zelf als leenheer optreden door stukjes van zijn leen aan achterleenmannen in leen te geven. En zo verder.... Teken zelf een piramide zoals hiernaast en zet de verschillende leenheren/leenmannen op de juiste plaats in de piramide. Zet de landbouwbevolking (boeren en horigen) ook in de piramide. Geef in de piramide met pijlen aan wie van wie afhankelijk is. Zoek bij iedere laag in de piramide een passende afbeelding. Klaar? Laat je piramide en afbeeldingen beoordelen door je docent. Extra: lvoorl Pagina 39

41 Leerlingen voor leerlingen Op de website vind je verschillende video's die door leerlingen voor leerlingen zijn gemaakt. Hieronder staan video's die goed passen bij dit thema. Bekijk de video's. Kun je de video's goed volgen? Bespreek de inhoud van de video's met een klasgenoot. Video: Feodale stelsel Video: Ridders Let op: Als je de video wilt stoppen, druk dan eerst op de stopknop en klik dan de popup weg. Begrippenlijst Leenstelsel feodale stelsel Karel deelde zijn rijk op in delen, die edelen en bisschoppen namens hem bestuurden. Leenmannen / vazallen De leenmannen kregen een gebied in leen van hun leenheer. Geestelijkheid, eerste stand Geestelijken traden ook op als bestuurders en kregen grote invloed op het dagelijks leven van de mensen. Pagina 40 Leenheren Die bestuurders kregen het gebied in leen van de keizer: de keizer was de leenheer en de bestuurders waren leenmannen of vazallen. Drie standen: In de tijd van monniken en ridders ontwikkelden zich drie maatschappelijke standen: de geestelijkheid, de adel en de boeren. Adel, tweede stand De adel (de heren, de leenmannen) ontwikkelde zich tot een erfelijke stand.

42 Boeren, derde stand Boeren (de werkers op het land), bezetten de derde stand. Pagina 41 Franken - Karel Martel De Frankische koning Karel Martel was de eerste vorst die op deze manier grond als leen aan zijn krijgsheren toevertrouwde.

43 Karel en Elegast Vooraf Karel de Grote was de belangrijkste vorst van de vroege middeleeuwen. Over Karel gingen al in zijn eigen tijd indrukwekkende verhalen rond. Die verhalen werden na zijn dood alleen nog maar uitgebreid en aangedikt. Hij werd er een heilige door, die tot de grootste vorsten uit de geschiedenis wordt gerekend. In deze opdracht lees je het verhaal Karel ende Elegast en bekijk je de Canonclip over Karel de Grote. Daarna beantwoord je aantal vragen over het verhaal en over de clip. Aan het eind van deze opdracht kun je beschrijven wie Karel de Grote was. uitleggen dat het christelijk geloof in de Middeleeuwen een belangrijke rol speelde. uitleggen dat in de tijd van Karel de Grote het leenstelsel een belangrijke rol speelde. Eindproduct Het eindproduct van deze opdracht is een ingevuld werkblad. Op het werkblad staat het verhaal Karel ende Elegast en staan vragen over het verhaal en vragen over de Canonclip over Karel de Grote. Beoordeling Je krijgt een goede beoordeling voor je werkblad: als je alle vragen beantwoord hebt. als je de antwoorden met een klasgenoot besproken hebt. als je werkblad met zorg gemaakt hebt en op tijd hebt ingeleverd. Activiteiten Stap Pagina 42 Groepsgrootte Activiteit

44 Stap 1 Samen met een klasgenoot Het verhaal lezen van Karel ende Elegast en de Canonclip over Karel de Grote bekijken. Daarna beantwoord je een aantal vragen over het verhaal en over de clip. Benodigdheden Het werkblad Karel ende Elegast. Tijd Voor deze opdracht heb je ruim 1 lesuur nodig. Stap1 Karel de Grote Download het werkblad Karel en de Elegast. Lees het verhaal. Beantwoord de zes vragen over het verhaal. Schrijf je antwoorden op het werkblad. Bekijk vervolgens de Canonclip over Karel de Grote. Beantwoord ook de vragen over de clip. Bespreek de antwoorden op de vragen met een klasgenoot. Klaar? Laat het werkblad beoordelen door je docent. Pagina 43

45 Extra: Terpen Vooraf Leerdoelen Langs de Waddenkust van Nederland en Duitsland en in andere kuststreken in West-Europa liggen talloze kleine heuvels, terpen. Deze terpen zijn niet door natuurkrachten ontstaan maar aangelegd door de bewoners van deze kustgebieden. Hoe en waarom? Daarover gaat deze opdracht. Aan het eind van deze opdracht kun je beschrijven wat een terp is. uitleggen waar terpen zijn aangelegd en in welke periode. uitleggen hoe terpen werden aangelegd. uitleggen welke functies terpen hadden voor de mensen die ze hebben aangelegd. Tijd: Voor deze opdracht heb je ongeveer 45 minuten nodig. Stap1 Het ontstaan van terpen In de Oudheid liep langs de Noordzeekusten van West-Europa tweemaal per dag, telkens als het vloed was, zeewater ver het land op. Dat water voerde zeeklei aan. Als het waterpeil de hoogste stand had bereikt en het water korte tijd stil stond, zakte een beetje zeeklei naar de bodem en bleef er liggen. Zo werd de bodem telkens een klein beetje hoger. Op de lange duur werden wat plekken zo hoog door de afgezette zeeklei dat ze niet meer bij elke vloed onder water liepen, maar slechts zo af en toe. Die plekken lagen onder meer in Groningen en Friesland. Daar worden ze kwelders genoemd. Hoe die kwelders door boeren gebruikt werden lees je hieronder. Pagina 44

46 In het begin van de IJzertijd, ongeveer 700 voor Christus, trokken boeren vanuit Drenthe naar het noorden om hun vee te laten grazen. Daar lagen kwelders, uitstekende weidegronden, die nog maar af en toe door de zee werden overstroomd. Steeds meer boeren bleven wonen in dit weidegebied. Ze bouwden hun boerderijen op de hoogste plekken in de kwelder. Later hoogden ze die plekken zelf nog wat op. Dit waren de eerste terpen in Groningen (waar ze wierden worden genoemd) en Friesland. Tot er in de Middeleeuwen dijken werden gebouwd om de zee buiten te houden, bleven de bewoners van dit gebied op terpen wonen. Zie afbeelding: veel terpen zijn cirkelvormig, wat vanuit de lucht goed is te zien. (Foto: Paul Paris) Maar ook op plekken waar de zee nog steeds tweemaal daags het land op kwam, woonden mensen. In 47 na Chr. bezocht de Romeinse wijsgeer en wetenschapper Plinius de Oudere (23-79 na Chr.) zo n gebied en beschreef het als volgt: 'Tweemaal per dag overstroomt de oceaan een groot deel van hun gebied, zodat het niet goed uit te maken is of dit land tot de zee of tot het land gerekend moet worden. Daar probeert een armzalig volk in leven te blijven door huizen te bouwen op steile heuveltjes. Die heuveltjes zijn met handkracht opgeworpen tot een hoogte die net boven de hoogste vloed uitsteekt. Bij vloed lijken zij schipbreukelingen. Zij leven van vis die zij met netten in het slijk vangen. Zij verwarmen hun verkleumde leden door modder te verbranden, die zij meer door de wind dan door de zon hebben laten drogen. Zij drinken niets dan regenwater, dat zij in een kuil voor hun woning bewaren.' Bron: Bekijk de video Terpen gevonden in Noord-Drenthe Terpen waar een enkele boerderij op staat worden huisterpen genoemd. Omdat huisterpen telkens opgehoogd en breder gemaakt werden, groeiden ze soms aaneen tot een grote terp waar een dorp op staat (bekijk dit op de volgende afbeelding). Pagina 45

47 Vragen: 1. Hoe kwamen de bewoners van de kuststreken waar Plinius de Oudere over schreef aan de kost? 2. Weet je welke brandstof Plinius de Oudere bedoelde? 3. Waar werden terpen voor gebruikt? Stap2 Pagina 46

48 Terpen als erfgoed Rond 1000 begon men in Nederland dijken aan te leggen om laaggelegen gebieden aan de kust te beschermen tegen overstromingen vanuit zee. Steeds meer gebieden werden op die manier beschermd. Om die reden kwam er in Friesland, Groningen en Drenthe rond 1200 een einde aan de bouw van terpen. Ook gingen bewoners in die gebieden niet langer op terpen wonen. Toen waren er bij elkaar 1,190 terpen gebouwd. Van deze terpen is in de 19e en de 20e eeuw een groot aantal helemaal of voor een deel afgegraven omdat de grond waaruit ze zijn gemaakt bestond uit vruchtbare aarde. Die aarde werd uitgestrooid over akkers in de buurt of elders in Nederland om de opbrengst van die akkers op te voeren. Andere terpen zijn bewaard gebleven zoals die van Hogebeintum (zie afbeelding) of hersteld, zoals die van Wierum en Krassum. Deze terpen herinneren nu aan een tijd waarin Nederland nog niet door dijken tegen overstromingen vanuit zee werd beschermd. Sommige terpen hebben inmiddels de status van rijksmonument gekregen. De bouw en het gebruik van terpen heeft ook sporen nagelaten in: Plaatsnamen. Sommige namen van steden en dorpen in Friesland eindigen op -um of werd want sommige van die steden en dorpen zijn ontstaan uit een dorp op een terp. Voorbeelden hiervan zijn Dokkum en Sauwerd. Achternamen. In de Nederlandse Familienamenbank van het Meertens Instituut vind je de volgende achternamen: Hogeterp, Hoogeterp, Hoogterp, Kleiterp, Outersterp, Westerterp, Wijnjeterp, Wijnterp, Wynjeterp en van der Terp. Eén van hen is bekend geworden als minister van Verkeer en Waterstaat in het kabinet-den Uyl ( ): Tjerk Westerterp. Vraag: Wat was de reden dat inwoners van Groningen en Friesland zich na pakweg 1200 niet langer uitsluitend op terpen vestigden? Pagina 47

49 Thematoets Tijdvak 3 Je gaat een zogenaamde thematoets maken. De thematoets bestaat uit 10 random (= willekeurige) vragen over Tijdvak 3. Soms is een vraag een reproductievraag, soms meer een inzichtvraag. Doe je de toets een tweede keer dan krijg je weer 10 random vragen. Dat zullen veelal anderen zijn, maar je kunt ook dezelfde vragen nogmaals tegenkomen. Na het beantwoorden van de vragen krijg je je resultaat te zien. Je ziet ook welke vragen je goed en welke vragen je fout hebt beantwoord. Bij iedere vraag vind je onder [Meer info]-knop een link naar een item uit de Kennisbank. Met behulp van die informatie kun je opzoeken wat het goede antwoord op de vraag is. Thematoets: Tijdvak 3 Pagina 48

50 Afsluiting tijdvak Tijdvak 3 Je hebt alle opdrachten van Tijdvak 3 gemaakt, tijd voor de afsluiting. Je sluit het thema af door samen met een klasgenoot een kwartetspel over de vroege Middeleeuwen te maken. Het kwartetspel bestaat uit minimaal 24 kaarten: 4 over de verspreiding van het christendom, 4 over het ontstaan van de islam, 4 over de kenmerken van de islam, 4 over het hofstelsel, 4 over het feodalisme en 4 over Karel de Grote. Beoordeling Bij de beoordeling van het kwartetspel kijkt je docent naar: de inhoud: komen de belangrijkste temen in het kwartetspel terug. de speelbaarheid: zijn de spelregels duidelijk? de verzorging: is het spel met zorg gemaakt. Pagina 49

51 Verderkijker Tijdvak 3 Verderkijker Aan het eind van dit thema vind je de 'verderkijker'. De verderkijker biedt een selectie bij het thema passende digitale fragmenten uit het archief van Beeld en Geluid. Voor tijdvak 3 zijn tien fragmenten geselecteerd. Om de Teleblik fragmenten te kunnen bekijken moet je ingelogd zijn op teleblik. Voor meer informatie over het inloggen ga naar: teleblik.nl/faq/hoe-krijg-ik-toegang-tot-teleblik 1 Hofstelsel/feodalisme Floris V, graaf van Holland in de 13e eeuw, probeert de macht van de edelen in te dammen. Feodalisme Let op: Om een video af te sluiten, moet je eerst op stop drukken en dan pas de popup wegklikken. 2 Verspreiding christendom Het christendom krijgt mede door toedoen van het Frankische Rijk van de diepgelovige keizer Karel de Grote vaste voet aan de grond. Verspreiding christendom - 1 Vredelievende bedevaarten. Verspreiding christendom - 2 In het begin van de twaalfde eeuw is het christendom de enige godsdienst van de lage landen. Verspreiding christendom - 3 Hoe zag de dag van een monnik er uit? Verspreiding christendom Kenmerken Islam Aflevering met interviews met vakantiegangers in dorpjes rond de stad Karaman. Islam Quizzvraag: wat is de grootste zonde voor de islam? Islam Esmaa en Jihad Alariachi over de betekenis van de islamitische term jihad ('strijd') en de prediking Pagina 50