Gevaarlijke boeken in de Koninklijke Bibliotheek. Dames en heren,

Transcriptie

1 Gevaarlijke boeken in de Koninklijke Bibliotheek Dames en heren, U hebt vanochtend / vanmiddag veel te horen gekregen over de ideeën van Hus, Zwingli, Luther, Erasmus en Calvijn. Ideeën die zij vastlegden op papier en in druk. Als die mogelijkheid niet bestaan had, zouden wij hun gedachten slechts via mondelinge overlevering kennen. Die zouden dan vast in de loop der tijden vervormd zijn. Het geschreven woord maakt overdracht van kennis mogelijk, onafhankelijk van plaats en tijd. Daardoor kunnen wij nu, anno 2017, nog lezen wat Luther in 1520 opgeschreven heeft. Daarvan zijn wij ons bewust en de autoriteiten in de zestiende eeuw wisten dat ook. Niet voor niets zijn Luthers werken onmiddellijk verboden nadat hij in 1521 in de ban gedaan was. En werden ook de geschriften van Hus, Zwingli, Calvijn en Erasmus op de lijst van verboden boeken geplaatst. Veel boeken zijn daardoor verloren gegaan. Luthers werken werden bijvoorbeeld bij een aantal gelegenheden verbrand. Anderzijds zijn daardoor juist ook boeken bewaard gebleven omdat ze beschouwd werden als bijzonder en ze daardoor werden verstopt en gekoesterd. De KB bezit duizenden zestiende-eeuwse werken en een deel daarvan bevat heterodoxe ideeën. Daarbij gaat het om boeken van de reformatoren die vandaag behandeld zijn, maar ook van andere andersdenkenden. Laten we beginnen met Luther. Aan hem is duidelijk te zien hoe gevaarlijk het boek kon worden. Nadat Luther zijn stellingen bekend gemaakt had, ging het snel met hem. Ook omdat hij een gewiekst mediagebruiker was. Was hij in 1517 nog een anoniem hoogleraar in het kleine provinciestadje Wittenberg, binnen enkele jaren ontwikkelde hij zich tot Duitslands meest gelezen publicist. Alleen al in de jaren 1518 en 1519 schreef hij 54 werken. Die werden meestal eerst in Wittenberg gedrukt, maar vaak onmiddellijk daarna vertaald of herdrukt, in Duitsland en daarbuiten. Tijdens zijn leven, dus tot 1546, verschenen meer dan drukken, herdrukken en vertalingen van zijn teksten. Het had tot gevolg dat heel Duitsland, en ook de omringende landen, Luther en zijn controversiële opvattingen leerden kennen. 1

2 [DIA 2] Tja, daar word je als autoriteit natuurlijk wel een beetje onrustig van als je bang bent dat de ideeën die in die boeken verkondigd worden, de maatschappij destabiliseren! Vandaar dat zijn boeken door Karel V in de Lage Landen werden verboden en vanaf 1520 in allerlei steden werden verbrand. [DIA 3] Maar heel veel zijn bewaard gebleven. De KB heeft bijvoorbeeld 71 titels van Luther of in relatie tot hem, die tijdens zijn leven gepubliceerd werden, zowel Duitse drukken als uit de Lage Landen. Ongeveer de helft daarvan kunt u straks bekijken als u deze zaal verlaat. Ze staan opgesteld in de wandvitrine vóór de Expositie Topstukken samen met nog wat andere interessante Lutheriana. [DIA 4] In de rechter wandvitrine vindt u algemene boeken in relatie tot Luther, bijvoorbeeld een Liesveltbijbel uit 1535, gebaseerd op Luthers vertaling. Hiervan verschenen verschillende uitgaven. Drukker Jacob van Liesvelt voegde steeds meer reformatorische aantekeningen toe. Dat heeft hij uiteindelijk met de dood moeten bekopen. [DIA 5] Een ander opvallende stuk is een facsimile uit 1817 van een brief van Luther uit Deze facsimile komt uit de collectie Beeldsnijder van Voshol en gaat vergezeld van een takje van de "Luther-eik" te Homburg en een biografische notitie over Luther. U ziet dat hij grondig bestudeerd is. [DIA 6] Hier is ook een dikke band te zien met een aantal dunne publicaties van Luther en anderen uit de vroeger jaren De band bevat teksten van medereformatoren als Johannes Hus en Otto Brunfels, en van tegenstanders. Het boek ligt open op een pamflet van Thomas Münzer tegen Luther. Mede onder Luthers invloed was in 1525 in Duitsland een opstand onder de boeren uitgebroken en dit pamflet valt hem daarover aan. Op de titelpagina is Luther te zien met een pauer een Bauer ofwel boer. [DIA 7] Ook ligt hier een uitgave van de brief die Luther in 1523 schreef aan zijn volgelingen in de Lage Landen naar aanleiding van de marteldood van twee monniken uit Antwerpen. Zij waren aanhanger van Luther geworden. Ze 2

3 werden daarom in Brussel op de brandstapel ter dood gebracht. Luther was geschokt toen hij dat hoorde dit waren de eerste martelaren vanwege zijn ideeën. Met deze brief wilde hij zijn volgelingen in Nederland een hart onder de riem steken. In de het andere stuk van de wandvitrine vindt u Luthers publicaties gegroepeerd in thema s. [DIA 8] Helemaal links vindt u het thema Luther en de anderen. Hier is onder andere een uitgave van de brieven van Johannes Hus te zien met een voorwoord van Luther, een editie van Erasmus Hyperaspistes, een geschrift in het debat met Erasmus over de vrije dan wel geknechte wil, en een werk van Luther en Zwingli en van Luther en Melanchton. [DIA 9] Daarnaast ziet u een tweetal Nederlandse uitgaven van Luther. Eerder zei ik al dat zijn boeken niet alleen in Duitsland maar ook in omringende landen werden gedrukt. Al in 1520 kwamen in Antwerpen op dat moment dé drukkersstad van de Lage Landen werken van Luther van de pers. Drukkers waren happig op Luthers boeken want die verkochten goed. [DIA 10] Over één van die drukkers laat ik u nu een animatie zien die illustreert hoe zo n drukker in die tijd zijn bedrijf staande hield. Dit filmpje is gemaakt door studenten van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht in het kader van de tentoonstelling Conn3ct. Die wordt volgende week geopend in Museum Meermanno. Daar kunt u ook boeken van Luther en Erasmus zien. Die tentoonstelling beveel ik u van harte aan er is ook nog plaats bij de opening op 23 februari. Uitnodigingen vindt u in de koffie- en lunchruimte. [FILMPJE] De Nederlandse uitgave in de wandvitrine zijn niet door Eckert van Homberch gedrukt; die liggen op Conn3ct. Hier vindt u een Antwerpse uitgave en een uit Leiden van de pers van Jan Seversz, een drukker die vanwege reformatorisch drukwerk zoals dit boekje verbannen werd. [DIA 11] Oude boeken brengen een geschiedenis mee. Ons is geleerd dat we zuinig moeten zijn met onze boeken, ze netjes moeten houden. Maar bij vroege 3

4 drukken zijn we juist blij dat eerdere eigenaars dat niet gedaan hebben. Veel van de Luther-uitgaven in de KB vertonen gebruikerssporen. Aantekeningen in de kantlijn of een naam op het titelblad. Zo is te zien dat ze daadwerkelijk gelezen zijn, en door wie. Of van wie ze geweest zijn. [DIA 12] In het kader van het Lutherjaar verschijnen veel boeken over Luther, zoals het boek van Andrew Pettegree over het merk Luther. Hij toont aan dat Luther de drukpers strategisch inzette. Volgens Pettegree is de vorm van Luthers boeken mede oorzaak van zijn succes. Hij schreef korte teksten die snel te produceren en te lezen waren. En hij zorgde voor een herkenbare vormgeving, waarbij vooral de titelpagina opvalt. Hier ziet u drie titelpagina s naast elkaar: een typografische en twee waarbij de titel gevat is in een omlijsting van houtsneden. Soms bestaat die uit losse blokken. De ultieme vorm werd gevonden met de titelomijstingen uit één stuk van Lucas Cranach. Dit zijn sierlijke houtsneden, bijvoorbeeld die met hertjes helemaal rechts. In de vitrine ziet u er nog veel meer. Tot zover de wandvitrine. In de Expositie Topstukken, die u vindt achter de wandvitrine, is van alle reformatoren van vandaag een topstuk te vinden. Ze liggen niet bij elkaar dus u moet even zoeken. [DIA 13] Van Luther ligt daar een Duitse vertaling van een deel van het Oude Testament uit Tijdens zijn ballingschap in de Wartburg bij Eisenach had hij het Nieuwe Testament vertaald en daarna begon hij aan het Oude Testament, dat vanaf 1523 gepubliceerd werd. In 1534 verscheen de eerste complete Bijbel in Luthers vertaling. [DIA 14] Van Johannes Hus zijn drie zestiende-eeuwse drukken in de KB. Op de tentoonstelling kunt u De causa Boemica uit ca bekijken. Hus schreef dit werk vlak voor zijn dood. Luther ervoer een schok van herkenning toen hij bijna 100 jaar later het manuscript in handen kreeg. Hij riep zelfs uit: zijn wij niet allemaal Hussieten. In 1520 verschenen er twee uitgaven van deze tekst, waaronder deze. [DIA 15] Van Huldrych Zwingli bezit de KB acht zestiende-eeuwse boeken. Tussen de topstukken kunt u Ein predig von der Ewigreinen magt Maria. uit 1522 zien. 4

5 Hierin is Luthers invloed te bespeuren. Zwingli was geïnspireerd door de vertaling van Luther van het Magnificat toen hij in 1522 de preek over Maria hield, die in dit boekje afgedrukt is [DIA 16] De KB heeft 42 zestiende-eeuwse edities van Johannes Calvijn, waarvan 8 uit de collectie Roobol, een collectie op het gebied van Frans protestantisme, in langdurig bruikleen van de Openbare bibliotheek Dordrecht. Op de expositie ziet u een uitgave van de Institution de la religion chrestienne uit 1563, het grote werk van Calvijn. Dit is de laatste uitgave die tijdens zijn leven verscheen. De eerste druk in het Latijn is uit Calvijn bleef het boek steeds aanvullen en uitbreiden. En het werd vaak herdrukt en vertaald. [DIA 17] Erasmus spant met 288 zestiende-eeuwse uitgaven in de KB verreweg de kroon. Maar op een dag als deze is er één werk van Erasmus dat getoond moet worden: zijn vertaling van het nieuwe testament die in 1516 als Novum Instrumentum verscheen. Die kunt u dan ook tweemaal bekijken: in de Expositie Topstukken ligt het Novum Testamentum uit 1535 en in de vitrine met stukken uit Rotterdam, waar collega Van der Laan zo over zal vertellen, ligt er nog een. Dit werk heeft Luther geïnspireerd tot zijn vertaling van de Bijbel en hem daarbij ook geholpen. Voor deze dag heb ik me beperkt tot de reformatoren die vandaag aan bod kwamen, maar ook andere reformatoren zijn in de KB breed vertegenwoordigd. Ik noem er nog een paar: Phlipp Melanchton, Martin Bucer, Theodorus Beza, Menno Simons, Heinrich Bullinger, David Jorisz - van allemaal zijn meer of minder zestiende-eeuwse titel s in de KB te vinden. De KB focust zich op Nederland, maar tot het begin van deze eeuw was het aanschafbeleid breder. Van oudsher was de KB een wetenschappelijke bibliotheek voor de humaniora met een representatieve collectie buitenlandse literatuur. In die tijd werd een algemene wetenschappelijke collectie opgebouwd, met de belangrijkste naslagwerken uit binnen- én buitenland. In 1974 werd het Depot van Nederlandse publicaties opgericht. Op vrijwillige basis sturen Nederlandse uitgevers één exemplaar van ieder boek dat ze uitgeven naar de KB. Tot aan 2002 bestonden deze twee collecties naast elkaar: de Wetenschappelijke Collectie en de Depot Collectie. 5

6 [DIA 18] Toen is vastgelegd dat de KB zich als nationale bibliotheek toelegt op Nederlandse taal, geschiedenis en cultuur in brede context. Dat wil zeggen dat nog steeds buitenlandse werken verworven worden over onderwerpen die belangrijk zijn om onze cultuur te bestuderen en te begrijpen. Maar geen primaire buitenlandse publicaties met enkele uitzonderingen zoals de boeken in de collectie Roobol en andere speciale collecties. Zo verwerft Kirsten Hulsker, collectiespecialist religie en medeorganisator van deze studiedag, ook moderne studies over Luther en andere reformatoren. Want als we zien hoeveel mensen vandaag op deze studiedag zijn: de reformatie speelt een belangrijke rol in onze cultuur. [DIA 19] De KB werd opgericht in De zestiende-eeuwse boeken die ik u liet zien werden dus later verworven. Zoals we gezien hebben bezitten we boeken uit de bibliotheek van de Nassau s in Dillenburg. In het begin van de negentiende eeuw mocht de KB van Willem I ongeveer boeken uit die collectie kiezen. De Nassaus hadden natuurlijk was ook contemporaine Luther-uitgaven. [DIA 20] Onder de Lutherdrukken trof ik veel titels aan afkomstig van Jean-François Van de Velde, de bibliothecaris van de oude Universiteit van Leuven. Zijn bibliotheek werd in 1833 geveild en de KB heeft daar kennelijk een flink aantal boeken gekocht. [DIA 21] Zelfs in de jaren vijftig is nog een collectie buitenlandse vroege Luther-drukken aangekocht. Nu zou dat niet meer gebeuren. Voor de oude drukken beperkt de KB zich tot Nederlandse drukken of werk van Nederlanders dat in het buitenland uitgegeven is. Maar het is goed dat u zich realiseert dat in vroeger eeuwen veel bijzondere werken van de reformatie door de KB verzameld zijn. En dat sinds 1798 een doorgaande wetenschappelijke collectie is opgebouwd. Samen met de moderne naslagwerken vindt u in de KB een belangrijke misschien een beetje verborgen schat voor de bestudering van de reformatie en de receptie van de reformatoren tot op de dag van vandaag. Voor onderzoek en studie bent u hier van harte welkom. 6