Zicht op water. Waterplan Woerden

Transcriptie

1 Zicht op water Waterplan Woerden

2

3 Zicht op water Waterplan Woerden Een samenwerkingsproject van: Gemeente Woerden Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR) Hydron Midden-Nederland Hydron Zuid-Holland (sinds 1 december 2005 Oasen) Dit document is vastgesteld door de gemeenteraad van de gemeente Woerden op XX XXXX 2006 Tekst en illustraties: Grontmij, M. Booltink Eindredactie: gemeente Woerden, H. Olsthoorn, C. Dupont Vormgeving: gemeente Woerden, M. Smits c copyright, gemeente Woerden, december 2005

4 Bijlage 1: Maatregelen waterplan Woerden met eerste prioriteit Bijlage 2: Maatregelen waterplan Woerden met tweede en derde prioriteit Bijlage 3: Risicokaart Bijlage 4: De mensen achter het plan Bijlage 5: Checklist Bijlage 6: Begrippenlijst

5 Inhoud Voorwoord 7 1 Samenvatting 11 2 Waarom een waterplan? Noodzaak Kansen Doel Waterplan Visie: Woerden wil het Zicht op Water verbeteren Status en kader Opbouw waterplan Planvorming door samenwerking 22 3 Huidig zicht op water Waterkwantiteit Waterkwaliteit Waterketen Bodemdaling Beleving en cultuurhistorie 32 4 Wat komt er op Woerden af? Klimaatverandering Verstedelijking Beleidsontwikkeling Hoe gaat het Woerdense water er uit zien? 47 5 Wat gaan we doen? Maatregelen eerste prioriteit Nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen Verbetering waterkwaliteit Maatregelen ter verbetering van de waterketen Maatregelen tweede en derde prioriteit 60 6 Hoe gaan we het doen? Bestuurlijke verantwoordelijkheden Ambtelijke Organisatie Financiering Communicatie en samenwerking 72

6 6

7 Voorwoord Nederland leeft met water Dat weet iedere toerist die ons land bezoekt en dat weten wijzelf als inwoners ook. Maar beseffen we dat ook voldoende? Kortom hebben wij in Woerden het water wel voldoende tussen de oren? Leven met water. Hoe ziet dat er uit? Soms zijn we trots, wanneer we bezoekers meenemen naar de deltawerken of onze polders en ze vertellen hoe we ons land beveiligen tegen onze eeuwige vijand het Water. Soms zijn we verbaasd, wanneer we zien dat het water in de Meije hoger staat dan in de polder. Soms vinden we het lastig, wanneer we te maken hebben met de nadelige gevolgen, zoals verzakkende wegen, of wanneer er in ons woongebied gezocht wordt naar meer bergruimte voor water. Soms ook is leven met water angstig. Denk aan de hoge waterstand van een aantal jaren geleden waarin grote stukken van Nederland langs de rivieren onderliepen en werden ontruimd. Of die totaal onverwachte dijkdoorbraak bij Wilnis, vanwege de aanhoudende droogte. Leven met water Voor welke dilemma s wordt onze gemeente gesteld? Een aantrekkelijk stadscentrum heeft ook een recreatieve functie. Hoe kunnen we de rol van de haven daarin versterken? Hoe gaan we om met de singelstructuur, die de basis vormt van onze vestingstad? In Waterrijk en andere nieuwbouwprojecten wordt aan en zelfs in het water gebouwd. Welke maatregelen zijn nodig voor het beheer van de watergangen, de natuur- en recreatieplas? Hoe maken we bij vernieuwing van bestaande wijken ook in deze gebieden ruimte voor water? En hoe verhoudt zich dat met het voornemen uit te gaan van intensief ruimtegebruik. Aandacht voor schoon grondwater vraagt om maatregelen: Wat kan er verbeterd worden aan ons rioolsysteem? Willen we het onkruid nog met chemische middelen bestrijden? Welke regels stellen we t.a.v. duurzaam bouwen? Vragen met antwoorden die weer nieuwe vragen oproepen Dit Waterplan geeft de samenhang tussen al die vragen aan. Er is een visie op water ontwikkeld en er worden voor de komende jaren concrete maatregelen voorgesteld. Het Waterplan is samen met het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden en de waterleveranciers Hydron ZH (per Oasen) en MN door de gemeente opgesteld. De organisaties werken nauw samen, en zijn daarnaast verantwoordelijk voor de realisatie van het eigen gedeelte. De gemeente zoekt daarin het gesprek met de inwoners. Het gaat immers om de ontwikkeling van aantrekkelijke, leefbare en veilige leefomgevingen, uw leefomgeving! Annet van der Woude Wethouder openbare ruimte, verkeer en mileu, Gemeente woerden

8

9 Samenvatting 1

10

11 Ons klimaat wordt natter en dat heeft gevolgen voor het waterbeheer in de gemeente Woerden. Een zorg voor de gemeente, maar ook voor de andere organisaties die in Woerden verantwoordelijk zijn voor water. De gemeente Woerden, het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en de Hydron Zuid-Holland (hier moet de naam Oasen voor gelezen worden) en Midden Nederland, slaan daarom gezamenlijk de handen ineen. Met dit Waterplan pakken zij de problemen rond water aan, vanuit alle disciplines en samen met alle andere organisaties die bij water betrokken zijn. Het plan geeft ook aan hoe met water de ruimtelijke kwaliteit en de belevingswaarde van stad en platteland kan worden vergroot. Het Waterplan geeft een visie op water en stelt maatregelen voor. De visie De gemeente, het waterschap en de waterleidingbedrijven willen het zicht op water vergroten. Daarom is in het plan een integrale benadering neergelegd. Het hele systeem van grond- en oppervlakte water staat centraal. Ook de keten van drinkwater, riolering en afvalwaterzuivering is in die visie opgenomen. Het watersysteem in Woerden moet de komende klimaatveranderingen het hoofd kunnen bieden. Daarbij wordt gekeken tot het jaar Duurzaam, veilig en schoon zijn kernwoorden. In Woerden moet hoog water en sterke regenval maar ook lange periodes van droogte worden opvangen. Daarnaast is oppervlaktewater van een goede kwaliteit van groot belang evenals het beperken van de bodemdaling. In de visie is ook plaats voor de ruimtelijke kwaliteit van water. Cultuurhistorisch gezien hoort water bij Woerden. Kernpunten waterplan - Water heeft meer ruimte nodig - De waterkwaliteit moet verbeterd worden - Zuivering en riolering dienen beter op elkaar te worden afgestemd - Het water moet door mensen beter beleefd kunnen worden - De wateroverlast door grondwater en het riool mag niet toenemen Realisatie In het buitengebied worden gebieden aangewezen die ruimte moeten bieden aan water wanneer dit nodig is. Extra bergingsruimte is nodig om water in perioden van hevige regenval tijdelijk op te kunnen vangen. Ook binnen de bebouwde kom wordt gezocht naar meer ruimte voor water. Water, in de vorm van sloten, grachten en vijvers, zal een vast onderdeel vormen voor stedenbouwkundige plannen. De positieve beleving van het water wordt zo groot mogelijk gemaakt door aantrekkelijke oevers aan te leggen, doorkijkmogelijkheden te creëren en te bouwen met zicht op water. Om de waterkwaliteit te verbeteren is het nodig om de riolering en de zuivering beter op 11

12 elkaar aan te laten sluiten. Problemen liggen op het gebied van de riooloverstorten en vervuiling door diffuse bronnen. Bij heftige regenval wordt het riool overbelast. Door de overstort die dan ontstaat vervuilt het oppervlakte water. Stinkende sloten zijn een kenmerk van ongewenste overstort. Hoe wordt de riolering ontlast? Schoon regenwater wordt nu nog vaak via de riolering afgevoerd. Schoon regenwater mag echter, zonder schade voor het milieu, wegzakken in de grond of afwateren op oppervlakte water. Regenwaterafvoer zal daarom afgekoppeld worden van het rioleringssysteem. Daarnaast moet de hoeveelheid verhard oppervlak beperkt blijven. Regenwater kan nu eenmaal niet wegzakken in de grond als er asfalt ligt. Schoon regenwater moet ook schoon blijven. Bouwmaterialen die worden toegepast op daken en goten mogen het water niet extra vervuilen. Tot slot wordt verdere studie gedaan naar de overlast van grondwater en door onvoldoende verwerkings-capaciteit door het riool (water op straat situaties). In de richting van burgers en bedrijven zal een communicatiecampagne worden opgezet om hen te informeren over de ruimte die er voor water moet komen en de verbetering van de waterkwaliteit. Met specifieke acties zoals de regentonactie worden zij gestimuleerd om een bijdrage te leveren aan droge voeten, schoon water en zuinig watergebruik. De gemeente zal een waterloket installeren om vragen, klachten en dergelijke klantvriendelijk te kunnen afhandelen. Financiering en uitvoering Het Waterplan geeft concrete maatregelen voor de komende vier jaar, maar kijkt ook al verder de toekomst in. Er wordt daarbij nauw samengewerkt tussen de gemeente Woerden, het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden en de Hydron Zuid-Holland en Midden-Nederland. De aanstelling van een watercoördinator moet deze samenwerking stimuleren en de voortgang van de werkzaamheden bewaken. Ook bedrijven en bewoners worden zoveel mogelijk betrokken bij de uitvoering van de maatregelen. De financiering van dit waterplan zal grotendeels door de gemeente en het waterschap worden gedaan. Incidenteel draagt Hydron (Midden-Nederland en/of Zuid-Holland) bij voor specifieke projecten. Veruit de grootste kostenpost zal het creëren van ruimte voor water zijn. Hoe groot die kosten zullen zijn is nu nog niet te zeggen. Wie die kosten zal dragen wordt bepaald door het kostenveroorzakersbeginsel. Landelijk is vastgesteld dat het Hoogheemraadschap verantwoordelijk is voor de berging van water in de buitenruimte. Zij zal dan ook in veel gevallen zorgen voor de financiering en uitvoering van dat deel van het Waterplan. Binnen de bebouwde kom zijn de projectontwikkelaars verantwoordelijk voor het realiseren van voldoende 12

13 berging in woningbouwprojecten. De financiering is hier een onderdeel van de exploitatiebegroting. De gemeente is verantwoordelijk als het gaat om het rioleringssysteem. Er wordt een rioleringsplan gemaakt en uitgevoerd. De gemeentelijke rioolheffing is de belangrijkste bron van financiering. De nieuwe waterwet, die binnenkort in werking treedt, zal de gemeente meer financiële armslag geven om haar brede watertaak in te vullen. Door de efficiëntie van de maatregelen zal een deel van de kosten terug verdiend kunnen worden. In vervolg zal water eerder dan tot op heden betrokken worden in de planvorming. Daardoor kunnen de beschikbare financiële middelen beter voor de aanpak van wateroverlast in de openbare ruimte worden ingezet. Voor de riolering en de zuivering geldt, dat gemeente en waterschap gaan kijken of zij hun investeringen beter op elkaar kunnen afstemmen. Met de nieuwe integrale waterwet wordt het huidige rioolrecht in de Wet gemeentelijke watertaken vervangen door een bestemmingsheffing. Die heffing zal gemeenten in staat stellen hun bredere gemeentelijke watertaken te financieren. Rijksbeleid en Europese Regelgeving Niet alleen de gemeentelijke overheid, het waterschap en het waterleidingbedrijf maken zich druk om water. Ook de rijksoverheid en de Europese Unie geven tal van richtlijnen en kaders waaraan voldaan moet worden. In dit Waterplan is zo veel mogelijk met al deze aspecten rekening gehouden. Onderliggende kaders zijn te vinden in: - Nationaal Bestuursakkoord Water; - De Waterwet; - Europese Kaderrichtlijn Water. Samenwerking De waterpartners, gemeente, Hoogheemraadschap en waterleidingbedrijven zullen hun samenwerking voortzetten in een op te richten programmateam. Jaarlijks komen zij met een uitvoeringsprogramma. Deze zal door de bestuurlijke stuurgroep worden vastgesteld. Het Waterplan zal op gemeentelijk niveau verder doorwerken in het rioleringsplan en zal een kader bieden voor met name bestemmingsplannen. 13

14 14

15 Waarom een waterplan? 2

16

17 2.1 Noodzaak Nieuwe aanpak Nederlands waterbeleid Het Rijk heeft een nieuwe Nederlandse aanpak van het waterbeleid vastgelegd in het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW). Het NBW borduurt voort op de constateringen in de Startovereenkomst Waterbeleid 21e eeuw dat klimaatverandering, zeespiegelstijging, bodemdaling en verstedelijking nopen tot een nieuwe aanpak in het waterbeleid. We willen en moeten meer aandacht hebben voor het water, in de vorm van oppervlaktewater, grondwater of afvalwater. Volgens het NBW is een waterplan wenselijk, met name als er kans is op wateroverlast. Een waterplan geeft aan welke problemen en kansen er liggen op watergebied en biedt oplossingen voor problemen en concrete ideeën om de kansen te benutten. Historische band met water Sinds haar ontstaan is Woerden verbonden met het water: Zonder water geen Woerden. De hoge oeverwallen in de gemeente zijn afgezet door de Oude Rijn en dienden als eerste vestigingsplaats voor bewoning in de Romeinse tijd. Tal van cultuurhistorische waarden zijn nog in het gebied zichtbaar. Het veenweidegebied is in de periode 1000 tot 1200 tot ontginning gebracht; tegenwoordig moet een uitgebreide verkaveling het gebied ontlasten van water terwijl dat water tegelijk nodig is om verdere bodemdaling tegen te gaan. De huidige waardering voor de stad Woerden en omgeving is hoog. Het open, landelijke gebied met de vele sloten en de aanwezigheid van water in het stedelijk gebied dragen in belangrijke mate bij aan het woongenot. Waterplan Woerden is noodzakelijk Voor Woerden is een nieuwe aanpak van het waterbeleid noodzakelijk want Woerden zal natter worden in de toekomst, net als veel andere gemeenten. We zien alle tekenen wijzen op een toekomst met soms meer en heviger regenval in de winter en soms juist minder regenval in de zomer als gevolg van klimaatverandering. Meer wateroverlast maar ook meer watertekorten. Dat betekent dat meer ruimte voor water nodig is en we moeten meebewegen met het water. We hebben in Woerden te maken met water op wegen, hogere grondwaterstanden en natte kruipruimtes. Door onttrekkingen en droogte treden lokaal echter ook (te) lage grondwaterstanden op. Ruimte voor water Er is ruimte nodig voor water maar ook voor de bouwlocaties zoals die zijn voorzien bij bijvoorbeeld Harmelen. Daarnaast wil de gemeente ook uitbreiden bij de kernen Kamerik en Zegveld en inbreiden in Kanis, waar nu juist sprake is van bodemdaling. Bodemdaling Delen van Woerden liggen laag en zullen, als er geen maatregelen worden genomen, door de voortdurende bodemdaling steeds lager komen te liggen. Ophoging van terreinen versnelt 17

18 dit proces. De lage grondwaterstanden kunnen voor problemen zorgen. Bodemverzakkingen maken extra investeringen nodig in bijvoorbeeld het verleggen en repareren van wegen, rioleringen en leidingen en het ophogen van tuintjes. Dit betekent extra kosten voor de gemeente en de burger. Naast waterkwantiteit ook aandacht voor waterkwaliteit De waterkwaliteit en het doorzicht van het water in Woerden zijn matig. Het Woerdense water stroomt nauwelijks en is dus extra kwetsbaar voor vervuiling door overstorten, diffuse bronnen en gebiedsvreemd water. Europese regelgeving zoals de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) verplicht gemeenten te werken aan een betere waterkwaliteit, met name waar het gaat om het aanpakken van vervuilingsbronnen. Actie is dus nodig. Doelmatig beheer van de waterketen Een betere samenwerking tussen gemeente en waterschap kan een doelmatiger beheer van de waterketen bewerkstelligen. Door het uitvoeren van een optimalisatiestudie kunnen de laagste maatschappelijke kosten worden bepaald en in een eventueel (afval)waterakkoord kan worden afgesproken wie, wat, waar, hoe en wanneer regelt in de afvalwaterketen. Een nieuwe waterwet die waarschijnlijk in 2006 van kracht wordt gaat de rolverdeling van de betrokkenen wijzigen. De waterketen is in beweging. 2.2 Kansen Water biedt ook kansen. Schone en aantrekkelijke sloten en vijvers betekenen waardeverhoging van onroerend goed en verhoging van de belevingswaarde. Woerden wil die kansen benutten. Zo worden in Harmelen op de bouwlocatie Gemeentetuin watervilla s gebouwd en heeft water een prominente plaats in de nieuwe wijk Waterrijk. Daar is ingespeeld op de nieuwe ontwikkelingen in het waterbeleid. Aantrekkelijk water van een goede kwaliteit geeft een kwaliteitsimpuls aan de omgeving. Zo wordt gestreefd naar water van zwemkwaliteit in de nieuwe recreatieplas Cattenbroek in de wijk Waterrijk. De mensen die wonen in en bewegen door Woerden zien en beleven het water. Er zijn vele kansen om de beleving van het water te verbeteren Tot slot liggen er kansen bij de verbetering van de waterketen. Woerden kent een korte kringloop van drinkwaterwinning, distributie, riolering, zuivering en lozing. Dicht bij het gebied waar de rioolzuiveringsinstallatie haar effluent loost op de Oude Rijn wordt ook drinkwater uit grondwater gewonnen. Dit grondwater wordt beïnvloed door het oppervlaktewater. 2.3 Doel Waterplan Het Woerdense water is waardevol en onmisbaar, maar kwetsbaar. Soms is er te veel, dan 18

19 weer te weinig of te vuil water. Er zijn maatregelen nodig om de waarden te behouden en te versterken en de kwetsbaarheid te verminderen. Het waterplan biedt de mogelijkheid om vanuit een samenhangende visie aan de ambities en knelpunten te gaan werken met alle verantwoordelijke partijen. Het Waterplan Woerden is opgesteld met als doel het realiseren van een veerkrachtig en gezond watersysteem voor mens en natuur in de toekomst. Er is afdoende bescherming tegen het (hoog) water. Het waterplan leidt tot een kwaliteitsimpuls aan de beleving en het beheer van het water in en om Woerden. Hierbij is inbegrepen een impuls om te komen tot een zo optimaal mogelijke afvalwaterketen. u ambitie doel Waterplan Woerden ( ) u tijd Figuur 2.1: planhorizon visie en maatregelen waterplan Het waterplan bevat een visie en een maatregelenpakket. De visie geldt voor de middellange termijn (tot 2015) maar kijkt ook naar de langere termijn (tot 2050) omdat voor de klimaatverandering het jaar 2050 wordt beschouwd (zie figuur 2.1). Het waterplan is een dynamisch document dat moet worden herzien na afloop van de geplande maatregelen. Het maatregelenpakket is nu concreet uitgewerkt voor de eerstkomende vier jaar. Herziening van het waterplan zal derhalve in 2009 moeten plaatsvinden. In kader 2.1 wordt de titel van het waterplan verklaard: Woerden heeft zicht op water. De titel van het plan geeft de belangrijkste punten van het waterplan weer. Woerden heeft zicht op water, in de vorm van: Aandacht : Woerden heeft oog voor het water Zien : we zien het water - als hoeveelheid: neerslag van boven, grondwater van onderen - in de beleving: het water zien als je je beweegt door Woerden (Door)zicht : het doorzicht als metafoor voor een goede waterkwaliteit (In)zicht : visie Kader 2.1: Woerden Zicht op water 19

20 2.4 Visie: Woerden wil het Zicht op Water verbeteren Het waterplan geeft aan welk beleid en welke maatregelen voor het watersysteem en de waterketen wenselijk zijn. Dit betekent dat naar het water in de volle breedte wordt gekeken: integraal waterbeheer. Het integrale aspect betekent dat het gehele systeem van grond- en oppervlaktewater centraal staat, inclusief aan- en afvoer van water en de waterkwaliteit. Ook de keten van drinkwater, riolering en afvalwaterzuivering is in de visie betrokken. Het doel, zoals geformuleerd in paragraaf 2.3, bevat een aantal subdoelen/aspecten. Deze vormen de basis van de visie: wat willen we bereiken? De visie op de ontwikkeling van het water in Woerden richt zich in eerste instantie op de middellange termijn, dus op het jaar We streven naar de volgende situatie in 2015: Veerkrachtig watersysteem voor mens en natuur: In Woerden is het watersysteem in beweging om de klimaatverandering van de 21e eeuw het hoofd te kunnen bieden. Er is meer water(berging) aangelegd, onder andere door particulieren de waterafvoer uit het gebied blijft binnen de gestelde eisen, het aantal onderbemalingen is sterk verminderd en er is geen (grond)wateroverlast. Problemen worden niet afgewenteld (ook niet financieel) op volgende generaties, op de omgeving (buurgemeenten) of op andere milieucomponenten. Bij nieuwbouwontwikkelingen wordt standaard 10 tot 20% van de oppervlakte gebruikt om water te bergen of dit wordt (in overleg met waterbeheerders) in het waterfonds gezet. Gezond watersysteem voor mens en natuur: In 2015 is al het oppervlaktewater van de goede kwaliteit die past bij de verschillende functies en de natuurlijke omstandigheden. Er is sprake van een gezond, veilig en robuust watersysteem. Veilig watersysteem: Er is afdoende bescherming tegen hoogwater. Goede beleving en beheer van het water: In 2015 is de beleving van het water verbeterd voor de mensen die in Woerden wonen of zich door Woerden bewegen. Dit betekent dat het water beter zichtbaar is en dat er diverse wandel- en fietspaden langs en over het water zijn. Optimale afvalwaterketen: Er is een goede scheiding van schoon en vuil water. Schoon neerslagwater wordt in nieuwe en geherstructureerde wijken niet naar de riolering afgevoerd maar naar het oppervlakte- en grondwater en het aantal overstorten is sterk verminderd. In de drogere gebieden wordt het water geïnfiltreerd in de bodem. In de lage bebouwde gebieden wordt neerslag afgevoerd naar het oppervlaktewater. Het afgekoppelde water is van goede kwaliteit: uitlogende materialen worden niet toegepast en er wordt zorgvuldig omgegaan met (chemische) bestrijdingsmiddelen en het toepassen van strooizout. 20

21 2.5 Status en kader Het waterplan geeft aan wat gewenst is vanuit de optiek van het waterbeheer en kan daarmee dienen als leidraad en beleidskader bij het opstellen van ruimtelijke ontwikkelings-, bestemmings- en inrichtingsplannen en tevens voor waterhuishoudingsplannen. De afweging van de wateraspecten ten opzichte van overige aspecten vindt plaats in andere planvormen. Om die reden wordt bij dit waterplan geen uitgebreide financiële paragraaf toegevoegd. Bij de uitwerking in het waterplan worden wel de kosten ingeschat van de nieuwe maatregelen die in het waterplan zijn opgenomen. Daarnaast worden de kosten die moeten worden gemaakt om de uitvoering van het waterplan te coördineren en het waterplan actueel te houden opgenomen. Het waterplan is richtinggevend voor het gemeentelijke rioleringsplan en kan de basis vormen voor het af te sluiten afvalwaterakkoord, waarin wordt afgesproken wie, wat, waar, hoe en wanneer regelt in de afvalwaterketen. Het waterplan is opgesteld door diverse afdelingen van de gemeente Woerden, het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR), de provincie Utrecht, Hydron Midden-Nederland en Hydron Zuid-Holland (hier moet de naam Oasen voor gelezen worden), daarbij ondersteunt door Grontmij. Planeigenaar zijn de gemeente, het hoogheemraadschap en beide Hydronbedrijven. Tijdens het planproces is overleg gevoerd met een klankbordgroep van maatschappelijke groeperingen in Woerden. De planeigenaren spannen zich maximaal in om het maatregelenprogramma uit te voeren. De gemeente is daarbij trekker. Gedurende de looptijd van het plan zal het programma worden bijgehouden en bij afwijking of bijstelling van het plan wordt dit tussen de partners besproken. Vanzelfsprekend is het huidige beleid van de Europese Unie, Rijk, provincie, waterschap en gemeente leidinggevend voor het waterplan. Figuur 2.2: Natuurvriendelijke oevers verhogen de belevingswaarde van het water, mits het zicht op het water, zoals hier, niet wordt ontnomen. 21

22 2.6 Opbouw waterplan Het waterplan is opgebouwd uit vier modules: het eigenlijke waterplan (module 1) en een aantal ondersteunende deelrapporten (modules 2, 3 en 4) voor ambtelijk gebruik. Voorliggend waterplan is zelfstandig leesbaar. Module 2 en 3 bevatten meer gedetailleerde informatie over de huidige situatie en de waterwaarden. Module 4 gaat uitgebreider in op een aantal voorbeelden van een geïntegreerde aanpak en maatregelen. Een samenvatting van de modules 2, 3 en 4 is in dit waterplan opgenomen. Het voorliggende hoofdstuk gaf de noodzaak en de redenen aan voor het opstellen van een waterplan voor Woerden. Hoofdstuk 3 beschrijft de huidige situatie onder de kop huidig zicht op water. Vervolgens staan in hoofdstuk 4 de te verwachten ontwikkelingen beschreven onder de kop: Het toekomstig zicht op water. Daarin zijn ook de streefbeelden opgenomen. Hoofdstuk 5 gaat in op de maatregelen die we in de planperiode samen gaan uitvoeren en het laatste hoofdstuk geeft aan hoe we dat gezamenlijk gaan doen. De samenvatting van het waterplan (module 1) is opgenomen in hoofdstuk 1. Bijlage 6 bevat een verklaring van de gebruikte begrippen. 2.7 Planvorming door samenwerking Het Waterplan Woerden is tot stand gekomen door intensieve samenwerking tussen de planeigenaren de gemeente Woerden, het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en Hydron Midden-Nederland en Hydron Zuid-Holland. Alle planeigenaren hebben financieel bijgedragen aan de totstandkoming van het waterplan. De provincie Utrecht is eveneens intensief betrokken geweest bij de planvorming en heeft subsidie verstrekt. Tijdens het planproces zijn lokale maatschappelijke organisaties betrokken bij het planproces in de klankbordgroep. Een overzicht van de samenstelling van de stuurgroep, projectgroep en klankbordgroep is te vinden in bijlage 4. 22

23 Huidig zicht op water 3

24

25 3.1 Waterkwantiteit De polders rondom Woerden malen uit op het boezemstelsel van de Oude Rijn. Onder de boezem vallen onder andere de rivier de Oude Rijn, de Grecht, de Jaap Bijzerwetering en de Lange Linschoten (zie figuur 3.1). Het water op de boezem wordt via de Sluis Bodegraven afgevoerd op de boezem van het Hoogheemraadschap van Rijnland, die het water vervolgens transporteert naar zee. Figuur 3.1: boezemstelsel (blauwe lijnen) Het waterschap HDSR is verantwoordelijk voor het onderhoud en beheer van de hoofdwatergangen (zie figuur 3.2). Het richt zich met name op de aan- en afvoer van water met als doel het realiseren van de gewenste waterpeilen. Het onderhoud van de overige watergangen is de verantwoordelijkheid van de gemeente Woerden of van andere eigenaren. De waterpeilen in het gebied worden kunstmatig geregeld. Doordat in het gebied overtollig water wegzakt naar het grondwater, moet er in droge periodes boezemwater ingelaten worden om droogteschade tegen te gaan. Van belang voor de grondwaterstromen is de grondwaterwinning ten noorden van de kern van Woerden. Figuur 3.2: hoofdwatergangen gemeente Woerden 25

26 Wateroverlast In de gemeente Woerden is er een tekort aan waterbergings- en afvoermogelijkheden. De hoeveelheid water die vanuit de polders op de boezem kan worden uitgemalen is groter dan de hoeveelheid die bij Bodegraven kan worden afgevoerd. Het teveel aan water kan voor een deel op de boezem zelf worden geborgen door een grotere peilstijging toe te staan. Wanneer echter het maximale boezempeil bereikt is, wordt een maalstop opgelegd aan de poldergemalen. Hierdoor treedt wateroverlast op in deze polders. HDSR heeft voor Zegveld en Oud Kamerik een watergebiedsplan opgesteld. Hierin zijn concrete afspraken gemaakt met de gemeente en andere betrokkenen over maatregelen en kosten en de uitvoering hiervan. Het waterschap is in 2005 gestart met het Watergebiedsplan van Kockengen en Kamerik, waar ook het stedelijk gebied van de kern Woerden ten noorden van de Oude Rijn onder valt. In 2006 zal het Watergebiedsplan van Linschoten en Woerden zuid worden opgestart. In dit plan zal ook de problematiek ten aanzien van de Oude Rijn worden opgepakt. In deze plannen wordt een groot aantal waterhuishoudkundige maatregelen in het gebied aangegeven om de wateropgave en bodemdaling (deels) het hoofd te bieden en andere waterhuishoudkundige knelpunten op te lossen. In hoofdstuk 4 wordt uitgebreider ingegaan op de huidige knelpunten en op het onderzoek dat het waterschap heeft verricht gegeven de klimaatwijziging. Watertekort Een verschijnsel dat minder vaak voorkomt dan wateroverlast is watertekort. In 2003 had Nederland te maken met droogte. In Woerden hebben de warme zomermaanden van 2003 grote consequenties gehad voor het beheer van het oppervlaktewater. De droogte hield lang aan waardoor het nemen van noodmaatregelen naast de reguliere maatregelen noodzakelijk was. Deze maatregelen waren: - Inzet van Kleinschalige Wateraanvoervoorziening (KWA): aanvoer van zoet water naar het naastgelegen Hoogheemraadschap van Rijnland. De aanvoerroute ligt door de gemeente Woerden. Het in werking stellen van de KWA zorgt voor een verhoging van waterstanden op het traject Leidsche Rijn Oude Rijn, op de Enkele en de Dubbele Wiericke, op de Lange en Korte Linschoten en in de Lopikerwaard; - Het instellen van een onttrekkingsverbod dat voor de land- en tuinbouw een vergaande maatregel is, omdat juist in deze periode een goede watervoorziening voor de bedrijven in deze sector van groot belang is; - Vaarverboden en scheepvaartstremmingen omdat de sluizen op de routes van de KWA primair werden gebruikt om de aanvoer van water te sturen. Tevens zijn vaarverboden ingesteld op de Leidsche Rijn, de Oude Rijn (tussen Haanwijk en de Snellerbrug te Woerden), de Lange en de Korte Linschoten en de Montfoortse Vaart. - Hoge waterstand in de Oude Rijn: om water aan te voeren is een peilverschil nodig, 26

27 waarvoor het oppervlaktewaterpeil in het oosten van het gebied moet worden opgezet. Waterkeringen Veilige keringen zijn essentieel om het water buiten te houden, in natte en droge tijden. In augustus 2003 brak in Wilnis, gelegen in het beheersgebied van waterschap Amstel, Gooi en Vecht, de veendijk langs de ringvaart door. De meest risicovolle kades, de zogenaamde groene kades, in het beheersgebied van HDSR zijn daarop geïnspecteerd. Vervolgens zijn ook de andere kades bij de inspectie betrokken. Op slechte gedeelten in de kadelichamen zijn noodreparaties uitgevoerd. Met name de Grechtkade is op een aantal plaatsen gerepareerd. In deze kade was sprake van scheurvorming al dan niet in combinatie met schade door de activiteit van muskusratten. Waardering waterkwantiteit Tijdens bijeenkomsten met deskundigen van gemeente, waterschap, Hydron, provincie en Grontmij, zijn waarderingen (slecht, matig of goed) gegeven voor een aantal aspecten van het water in de verschillende deelgebieden van Woerden. De waterkwantiteit wordt op de meeste plaatsen als slecht tot matig beoordeeld. Knelpunten in het landelijk gebied zijn naast het grote bergingstekort, de hoge kosten voor ontwatering, baggerwerkzaamheden en het onderhoud. De agrarische mogelijkheden zijn hierdoor beperkt. De voortdurende bodemdaling in het gebied versterkt dit probleem. Ten opzichte van de andere landelijke gebieden zijn de kansen voor de agrariërs in de gebieden rond Harmelen beter. Een concreet knelpunt betreft Zegveld waar af en toe een weg onder water staat na hevige regenval. Een ander knelpunt betreft de afvoer van neerslag in Harmelen en bij de Snellerbrug in Woerden. De grotere watergangen in de gemeente scoren eveneens veelal slecht tot matig op waterkwantiteit. Dit hangt vooral samen met de alom aanwezige beschoeiing (aangebracht vanwege stabiliteit oevers) en het gebrek aan bergingscapaciteit door ondermeer de bebouwing van het boezemland. Positieve uitzondering is de Jaap Bijzerwetering. Over het algemeen is relatief veel stedelijk open water in Woerden aanwezig, met name in de nieuwe wijken en in het centrum. De waterkwantiteit in de overige stedelijke gebieden is veelal slecht tot matig. Dit heeft vooral te maken met te weinig berging, riooloverstorten en slechte doorstroming. In het Schilderskwartier bestaat zorg over de lage grond- en oppervlaktewaterstanden. Park Bredius kent een probleem met het weglekken van water in de zomerperiode en de waardering is daarom slecht. In Snel & Polanen wordt de waterkwantiteit hoger gewaardeerd. De wijk is daarmee een positieve uitzondering, net als het centrum van Woerden, Staatsliedenkwartier en het bedrijventerrein Polanen. 27

28 3.2 Waterkwaliteit De waterkwaliteit wordt bepaald door chemische aspecten zoals de aanwezigheid van voedingsstoffen en zware metalen en door biotische aspecten zoals visstand, waterplanten en biodiversiteit. Hoewel meer dan 99% van de huishoudens in de gemeente is aangesloten op de riolering, zijn deze huishoudens een belangrijke bron van verontreiniging. Niet alle vervuiling wordt weggenomen in de rioolwaterzuiveringsinstallatie. Bij hevige neerslag wordt het regenwater dat het riool instroomt tijdelijk geborgen in de vuilwaterriolering. De mate waarin is afhankelijk van het type rioleringsstelsel. Als het rioolstelsel vol is, stroomt het vuile water via zogenaamde overstorten naar het oppervlaktewater. Ook zo komen vervuilende stoffen vanuit het riool in het oppervlaktewater terecht. Het gaat vooral om organische stoffen, fosfaat, nitraat, PAK en zware metalen. Andere vervuilingsbronnen zijn bijvoorbeeld lozingen van olie en verf op de riolering en autowassen op straat. Zinken, koperen en loden materialen op daken en goten vormen eveneens een bron van vervuiling. Hoewel de waterkwaliteit de laatste jaren door allerlei maatregelen is verbeterd, wordt net als in veel andere buitengebieden over het algemeen niet voldaan aan de minimale kwaliteitsnormen van het Rijksbeleid (de 4e Nota Waterhuishouding). Grootste knelpunten in het oppervlaktewater zijn de voedingsstoffen fosfaat en stikstof. De meetwaarden zijn veel hoger dan toegestaan. Daarnaast wordt op een aantal locaties ook niet voldaan aan de normen voor zware metalen en microverontreinigingen. Als gevolg hiervan kunnen onder andere algenbloei, vissterfte en ecologische verarming optreden. De vervuilende stoffen zijn onder meer afkomstig van huishoudens (via zuiveringsinstallaties), inlaatwater, riool-overstorten, wegverkeer, toemaakdek en afspoeling van meststoffen van landbouwgrond. Een andere oorzaak van de hoge concentraties aan voedingsstoffen in het water is de oxidatie van veen. In module 3 is de waardering voor de waterkwaliteitsaspecten uitgebreid opgenomen (zie ook figuur 3.3a en b). De kwaliteit van het water in het gehele landelijke gebied wordt als slecht (rood) tot matig (geel) beoordeeld. In potentie is het gebied biotisch gezien waardevol maar daarvoor sterk afhankelijk van de kwel(kwaliteit). De kwaliteit van het water laat te wensen over door onder meer de inlaat van gebiedsvreemd water en de belasting met nutriënten uit landbouw en oxidatie. In de grotere watergangen is de waterkwaliteit matig (chemisch en biotisch). In de buurt van rioolwaterzuiveringsinstallaties veelal slecht (rood gekleurd). De biotische waarde van het water in het stedelijk gebieden is veelal matig (geel in figuur 3.3a). De chemische waarde (figuur 3.3b) is slecht (rood) tot matig (geel). Dit heeft vooral te 28

29 1 I 3 2 D C L B J A I K H Figuur 3.3a: biotische waardering II E F G 6 4 III M 5 Er is een indeling gemaakt in 22 deelgebieden: - drie landelijke gebieden - zes lijnelementen van hoofdwatergangen - dertien stedelijke gebieden Landelijk gebied: I landelijk gebied Zegveld-Barwoutswaarder II landelijk gebied Kamerik III landelijk gebied ten zuiden van Harmelen Lijnelementen: 1 Oude Meije 2 Grecht 1 I 2 II 3 Oude Rijn west 4 Oude Rijn Oost 5 Leidsche Rijn 6 Jaap Bijzerwetering D E C L B J F 3 A I K H 6 Figuur 3.3b: chemische waardering De kleuren geven de waardering aan: rood = slecht geel = matig groen = goed. G 4 III M 5 Stedelijke gebieden: A Molenvliet B Bedrijventerrein Barwoutswaarder C Schilderskwartier D Park Bredius E Staatsliedenkwartier F Snel en Polanen G Bedrijventerrein Polanen H Gebied A12-Kromwijkerwetering I Bedrijven- en kantorencentrum Middelland en bedrijventerrein Honthorst J Bloemen- en bomenkwartier K Sportpark Cromwijck L Centrum Woerden M Harmelen 29

30 maken met riooloverstorten, beschoeiing en slechte doorstroming. Positieve uitzondering is wederom de wijk Snel en Polanen. Harmelen valt op met een slechte waardering voor zowel de chemische als de biotische waterkwaliteit. 3.3 Waterketen Onder de waterketen vallen de winning en toelevering van drinkwater, de riolering en de rioolzuivering. De waterketen is in figuur 3.4 schematisch weergegeven. De riolering binnen de gemeente Woerden bestaat vooral in de oudere wijken nog uit een gemengd stelsel. Bij zware regenbuien stort de riolering over naar het oppervlaktewater. Het grootste deel van Woerden heeft een gemengd rioolstelsel. In figuur 3.5 is schematisch een gemengd, gescheiden en verbeterd gescheiden stelsel getekend. De wijken die zijn gebouwd in de jaren tachtig en negentig zijn veelal gescheiden gerioleerd zoals in Molenvliet. De laatst ontwikkelde wijken zoals Snel en Polanen hebben een verbeterd gescheiden stelsel. Vuilwateroverstorten komen daar niet meer voor. In het buitengebied is inmiddels persriolering aangelegd, waarop alleen het vuilwater van de percelen is aangesloten. Ter vermindering van de verontreiniging als gevolg van de overstorten op het open water zijn in de gemeente bergbezinkbassins en een bergbezinkleiding aangelegd. Figuur 3.4: waterketen Woerden Harmelen voert af op de rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) De Meern. De andere kernen voeren af op de rioolwaterzuiveringsinstallatie van Woerden. In 2007 of 2008 is een vernieuwing van de installatie RWZI Woerden gepland, mede afhankelijk van de optimalisatiestudie. Die vernieuwing biedt mogelijk-heden de kwaliteit van het effluent te verbeteren en aan te sluiten op de eisen die gesteld worden in het kader van de KRW. De geplande investering 30

31 biedt ook kansen om de investering zowel in de zuivering als in de riolering te doen waardoor een betere waterkwaliteit gerealiseerd wordt. In Woerden vindt de lozing van het effluent van de RWZI Woerden aan Barwoutswaarder plaats en de winning van drinkwater in Kamerik aan de s-gravensloot. Ongezuiverde stoffen kunnen zo via het (grond)watersysteem weer relatief snel in de waterketen terecht komen. De inwoners van Woerden ontvangen hun drinkwater overigens uit de winning bij Linschoten. naar RWZI naar oppervlaktewater Gemengd rioolstelsel: Overtollig regenwater komt in riool en gaat naar RWZI. Als er teveel regen valt stort een deel, vermengd met afvalwater, over naar het oppervlaktewater. naar oppervlaktewater Gescheiden rioolstelsel: Overtollig regenwater vanaf vuil verhard oppervlak gaat naar de riolering. Waterafvoer van schoon oppervlak gaat naar het oppervlaktewater. naar RWZI naar RWZI naar oppervlaktewater Verbeterd gescheiden rioolstelsel: Overtollig regenwater vanaf vuil verhard oppervlak gaat naar de riolering. Waterafvoer van schoon oppervlak gaat eerst naar de riolering en als dat te veel is, daarna naar het oppervlaktewater. Figuur 3.5: schematische weergave van gemengd, gescheiden en verbeterd gescheiden rioolstelsel 31

32 3.4 Bodemdaling Bodemdaling is een probleem in het deel van de gemeente waar zettingsgevoelige veen- en klei op veengronden worden aangetroffen. Rondom alle kernen doet zich bodemdaling voor, behalve daar waar rivierafzettingen aanwezig zijn. Belangrijke probleemgebieden zijn de omgeving van Zegveld, Kamerik en Kanis. Zetting, klink, oxidatie en rijping zijn de processen die hierbij een rol spelen. Bij maaiveldsdaling is het peilbeheer in het oppervlaktewater van belang bij; het oppervlaktewaterpeil is namelijk van invloed op het grondwaterpeil. Wanneer het grondwaterpeil te laag is komt de bovenkant van het veen in contact met zuurstof waardoor het oxideert en inklinkt. Voor het peilbeheer is het dus met name van belang het organisch materiaal in de bodem te beschermen tegen oxidatie als gevolg van daling van de grondwaterspiegel. 3.5 Beleving en cultuurhistorie Naast informatie over waterkwantiteit, waterkwaliteit, waterketen en bodemdaling zijn de beleving van het water en de aanwezigheid van cultuurhistorische waarden belangrijk voor het inzicht in de huidige situatie. Hoewel voor de gemeente Woerden de waterkwantiteit en -kwaliteit over het algemeen slecht tot matig wordt gewaardeerd, wordt de belevingswaarde van het water op veel plaatsen als goed aangegeven. Dat betekent dat het water er aantrekkelijk uitziet en meerwaarde heeft voor de omgeving. Dat geldt niet voor het landelijke gebied ten zuiden van Harmelen, Schilderskwartier, Staatsliedenkwartier, Bedrijventerrein Polanen, Bedrijven- en kantorencentrum Middelland en bedrijventerrein Honthorst, Bloemen- en Bomenkwartier en Harmelen. Hier wordt de beleving als matig wordt beoordeeld. Dit hangt onder meer samen met het feit dat er weinig water aanwezig of zichtbaar is. Daar waar cultuurhistorische elementen aanwezig zijn worden deze hoog gewaardeerd. Hierbij valt vooral het centrum van Woerden op, zie figuur 3.6. Vanwege de aanwezige ontginningspatronen en boerderijen wordt een hoge cultuurhistorische waarde genoteerd voor delen van het landelijk gebied. De Grecht, Oude Rijn en Leidsche Rijn stralen ook een rijke cultuurhistorie uit. Figuur 3.6: Het Kasteel in Woerden is een voorbeeld waar de beleving van water en cultuurhistorie hoog scoort. 32