NEDERLANDSE SAMENVATTING
|
|
- Jeroen Smits
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 NEDERLANDSE SAMENVATTING Inleiding Dit project betrof een onderzoek naar de gevoeligheid van de hersenen voor neurodegeneratieve processen, en met name hoe dit beinvloed wordt door factoren tijdens de vroege postnatale periode direct na de geboorte en hormonale factoren later in het leven. In het bijzonder werden bij ratten experimenten gedaan betreffende de lange termijn effecten van postnatale hantering en postnatale behandeling met het neuropeptide ACTH-(4-9) (ORG 2766) op stress reactiviteit, leren en geheugen en gevoeligheid van de acetylcholine neuronen in de hersenen voor neurodegeneratie op volwassen leeftijd. Verder heb ik de invloed van het vrouwelijk geslachtshormoon estradiol bestudeerd in volwassen vrouwelijke proefdieren en daarbij specifiek gekeken naar leervermogen en mogelijke beschermende effecten van dit hormoon tegen acute hersenbeschadiging. In de meeste experimenten hebben we ons geconcentreerd op het acetylcholine systeem, en met name de plasticiteit en gevoeligheid van de cholinerge neuronen van de nucleus basalis in de basale voorhersenen. Cholinerge neuronen en leren en geheugen Het cholinerge systeem speelt een belangrijke rol in allerlei cognitieve functies en vooral bij leer- en geheugenprocessen waarbij attentie een belangrijke rol speelt, dus de aandacht die nodig is om iets te leren of te herinneren. Bovendien lijkt schade aan cholinerge neuronen een belangrijke rol te spelen bij afnemende cognitieve vermogens als gevolg van een acute hersenschade - zoals bij een hersenbloeding - en bij langzaam optredende verminderde hersenfunctie tijdens veroudering en in het bijzonder bij neurodegeneratieve ziektes zoals ziekte van Alzheimer. Veroudering en neurodegeneratieve ziekteverschijnselen zijn een toenemend probleem in onze maatschappij en om die reden is het van groot belang om inzicht te krijgen in omgevingsprocessen en manipulaties die neuronale schade veroorzaken of beinvloeden, dan wel kunnen voorkomen. Tijdens de vroege ontwikkeling zijn de hersenen nog erg gevoelig voor invloeden van buitenaf. Dit betreft niet alleen stimuli uit de externe omgeving maar ook de aard en mate van moederzorg en hormonale factoren die van de moeder afkomstig zijn. Wetenschappelijke onderzoek bij dieren heeft aangetoond, dat veranderingen in de interactie tussen moeder en pup, of specifieke behandelingen kort na de geboorte met bepaalde medicijnen lange termijn veranderingen in de hersenen teweeg kunnen brengen. Het bestaan van deze gevoelige periode na de geboorte heeft waarschijnlijk een belangrijke biologische functie. Het biedt de nakomelingen de mogelijkheid om zich aan te passen aan de omgeving waarin ze zijn geboren en
2 200 Samenvatting waarin ze opgroeien. Dit aanpassingsproces zou onder bepaalde condities en bij bepaalde invloeden echter ook kunnen leiden tot ontwikkelingsveranderingen die niet gunstig zijn en het individu kwetsbaar maken voor risico s in het latere leven. Studies aan de hersenen en van het gedrag hebben aangetoond dat estrogenen, naast hun rol als vrouwelijk geslachtshormoon, een sterke invloed hebben op hersenfuncties en met name op bepaalde signaalstoffen in de hersenen: de zg. neurotransmitters waaronder de eerder genoemde neurotransmitter acetylcholine in de basale voorhersenen. Klinisch onderzoek suggereert een hersenbeschermend effect van estrogenen na behandeling met het vrouwelijk geslachtshormoon na de menopauze. Hierbij verminderde de kans op het krijgen van neurodegeneratieve ziektes zoals de ziekte van Alzheimer en werd een positief effect gevonden op het herstel na een hersenbloeding. Experimenten Onze proefdieren waren witte albino Wistar ratten. De ratten werden behandeld tijdens de ontwikkelingsfase (postnatale hantering of postnatale behandeling met ORG 2766) of op volwassen leeftijd (estradiol behandeling). In alle experimenten werd vervolgens het gedragsmatig functioneren van de dieren getest op volwassen leeftijd, alsmede de gevoeligheid van het cholinerge systeem voor neurodegeneratie. De gedragstoetsen richten zich vooral op leervermogen en geheugen, maar in een aantal experimenten werd tevens gekeken naar gedragsmatige en endocriene stress reactiviteit. Dit omdat eventuele veranderingen in stress systemen en stressgevoeligheid een sterke invloed zouden kunnen hebben op, enerzijds, het leervermogen, en anderzijds, de gevoeligheid voor neurodegeneratieve processen. Om de gevoeligheid voor neurodegeneratieve processen te meten werd gebruik gemaakt van een model waarbij hersenschade werd geinduceerd door een injectie van de stof N-methyl-D-aspartaat (NMDA), welke aangrijpt op een bepaald type receptoren voor de neurotransmitter glutamaat en daardoor een sterk exciterende werking heeft. Door de hoge dosis van NMDA (40 of 60 nmol) treedt overexcitatie op, hetgeen leidt tot schade of dood van de betreffende neuronen. Ook onder natuurlijke omstandigheden speelt overaktivering van zenuwcellen door excitatoire neurotransmitters een belangrijke rol bij neurodegeneratieve processen. In onze experimenten werd NMDA selectief geinjecteerd in de cholinerge nucleus basalis magnocellularis (NBM). Vervolgens werd de sterfte van cholinerge cellen in de NBM en degeneratie van vezelprojecties in de hersenschors gemeten, en met name hoe dit werd beinvloed door de verschillene postnatale manipulaties en de estradiol behandeling op volwassen leeftijd.
3 Samenvatting 201 Postnatale hantering Een eerste serie experimenten in dit project betrof de lange-termijn effecten van postnatale hantering. Deze experimenten vloeiden voort uit eerdere studies, waaruit bleek dat hanteren van jonge ratte pups in de eerste weken na de geboorte veranderingen teweeg brengt in de interactie tussen de pups en hun moeder, waarbij vooral de toename in moederzorg in de vorm van likken en poetsen van wezenlijk belang lijkt te zijn. Deze toename in moederzorg kan op zijn beurt leiden tot blijvende fysiologische en gedragsmatige veranderingen in de nakomelingen. In onze experimenten werden de pups van enkele nesten blootgesteld aan postnatale hantering, terwijl pups van andere nesten ongemoeid werden gelaten. De jongen van de hanteer-groep werden gedurende de 3-weekse zoogperiode dagelijks voor korte tijd van hun moeders gescheiden (slechts 15 minuten). Deze scheiding vindt telkens op hetzelfde tijdstip van de dag plaats. Tijdens de scheiding werden de pups korte tijd gehanteerd en vervolgens in een verwarmde beker geplaatst om mogelijke effecten van afkoeling te voorkomen. Na 15 minuten werden de pups en moeder herenigd in hun thuiskooi. Ruim 3 weken na de geboorte werden zowel de dieren van de gehanteerde groep als de jongen van de controle groep gespeend en gescheiden van hun moeder. De dieren groeiden verder op onder standaard condities tot de volwassen leeftijd van minimaal 3 maanden waarop verdere experimenten werden uitgevoerd. Uit het eerste experimenten bleek dat postnatale hantering blijvende veranderingen veroorzaakt in neuroendocriene en gedragsmatige stress reaktiviteit (Hoofdstuk 2). De resultaten van de gedragstesten wijzen op een verminderde angst bij de dieren die postnataal gehanteerd werden. De resultaten van de endocriene metingen waren in overeenstemming met de gedragsresponsen. De minder angstige postnataal gehanteerde dieren vertoonden in reaktie op een bedreigende omgeving ook een veel minder sterke stijging van de stresshormonen corticosteron en prolactine, en in mindere mate ook van adrenaline. De postnataal gehanteerde dieren lijken dus minder stress gevoelig en angstig te zijn dan de niet gehanteerde controle dieren. Op grond van deze resultaten, en studies uit andere laboratoria die in dezelfde richting wijzen, zou men kunnen denken, dat postnatale hantering in het algemeen een positieve invloed heeft. Echter, in een daaropvolgend experiment waarin werd gekeken naar de invloed van postnatale hantering op de gevoeligheid voor hersenschade bleek dit niet zo simpel te zijn (Hoofdstuk 3). In tegenstelling tot de positive effecten op stress gevoeligheid, suggereren de resultaten van het hersenschade model dat postnatale hantering de dieren op volwassen leeftijd gevoeliger maakt voor acute neurotoxiciteit. Na injectie van NMDA in de NBM was er een significant sterker verlies van projecterende cholinerge vezels in de cortex in de postnataal gehanteerde dieren.
4 202 Samenvatting Het precieze mechanisme achter deze verhoogde gevoeligheid moet nog opgehelderd worden. Postnatale behandeling met ACTH-(4-9) analogon ORG 2766 In een tweede serie experimenten werd onderzocht wat de lange termijn invloeden zijn van postnatale behandeling met het ACTH-(4-9) analogon ORG ACTH is vooral bekend als een hormoon dat onder condities van stress de bijnieren stimuleert tot afgifte van corticosteron. Echter, ACTH heeft ook effecten op het centrale zenuwstelsel, beinvloedt het gedrag en is mogelijk van invloed op neuronale plasticiteit. Het ACTH-(4-9) analogon werd gesynthethiseerd door biochemische modificaties van het ACTH (4-10) molecuul waardoor het ACTH-(4-9) analogon sterkere effecten op het centrale zenuwstelsel heeft maar het veroorzaakt, net als het ACTH-(4-10) molecuul, geen perifere aktivatie van de bijnieren. Bekend was dat ACTH-(4-9) analogon op volwassen leeftijd niet alleen een sterke invloed heeft op gedrag maar dat het ook een positief effect heeft op neuronale plasticiteit, en herstel na een letsel van het zenuwstelsel bevordert. Met andere woorden, ACTH-(4-9) analogon lijkt een stimulerende of voedende werking te hebben op het zenuwstelsel. Het leek dan ook belangrijk om te kijken wat het effect is van het ACTH(4-9) analogon tijdens de vroege postnatale fase wanneer het zenuwstelsel nog volop in ontwikkeling is. Onze postnatale experimenten met ACTH-(4-9) analogon kwamen voort uit een eerdere studie in ons lab welke liet zien dat postnatale toediening van ORG 2766 resulteerde in lange termijn veranderingen in de hersenstrukturen die een belangrijke rol spelen bij de regulatie van stress responsen. In ons vervolgonderzoek kregen jonge ratten op dag 1, 3 en 5 na de geboorte een subcutane injectie met ORG 2766 (1 en 3 µg/g lichaamsgewicht), terwijl controle dieren uit hetzelfde nest injecties kregen met een fysiologisch zout oplossing. De experimentele dieren en controle dieren groeiden verder op onder standaard condities. De gedragstudies op volwassen leeftijd toonden aan dat postnatale behandeling met ORG 2766 geen duidelijk effect heeft op de gedragsmatige stress reactiviteit van de dieren, maar wel een stimulerend effect heeft op het leervermogen in een ruimtelijke leertak, de Morris water maze (Hoofdstuk 4). Daarnaast werd op hogere leeftijd een verhoogd exploratief gedrag waargenomen (Hoofdstuk 6). Onze resultaten suggereren dat postnatale behandeling met ORG 2766 leidt tot een verhoogde alertheid en omgeving-gerichte attentie op volwassen leeftijd. Voor wat betreft de gevoeligheid voor schade geinduceerd door een injectie van NMDA in de cholinerge NBM leken de postnataal met ACTH-(4-9) analogon behandelde dieren op volwassen leeftijd minder gevoelig te zijn dan de control dieren (Hoofdstuk 5), dit in tegen stelling tot de postnataal gehanteerde dieren in de eerdere experimenten. Na een NMDA injectie bleken de postnataal met ACTH-(4-9) behandelde dieren een minder sterk verlies te hebben van cholinerge cellen in de NBM en van cholinerge vezels in de
5 Samenvatting 203 cortex. Onze resultaten duiden er mogelijk op dat de postnatale behandeling met ORG 2766 van invloed is op de ontwikkeling van intrinsieke neuroprotectieve mechanismen bij excitatoire overstimulatie, mogelijk door specifieke aktivatie van neuronen en glia cellen. Ten slotte, dieren die postnataal met ORG 2766 waren behandeld bleken niet alleen minder gevoelig te zijn voor acute neuronale schade maar ze vertoonden op hogere leeftijd ook een hogere dichtheid van cholinerge vezels in het algemeen, specifiek in het CA3 gebied van de hippocampus (Hoofdstuk 6). Dit zou er op kunnen wijzen dat de postnatale behandeling de dieren niet alleen minder gevoelig maakt voor acute schade maar ook voor geleidelijk optredende schade tijdens veroudering. 17β Estradiol behandeling op volwassen leeftijd Naast de lange termijn effecten van postnatale manipulaties, werd ook studies verricht naar de effecten van estradiol behandeling in vrouwelijk ratten op volwassen leeftijd. In deze experimenten werden bij de ratten de ovaria verwijderd om de endogene bron van estrogenen weg te nemen. Vervolgens werd de helft van de dieren behandeld met 17β-estradiol-3-benzoate (10 µg/250 g lichaamsgewicht, subcutane injecties, eenmal per 2 dagen), terwijl controle dieren injecties kregen met alleen het niet werkzame olie-achtige oplosmiddel. De resultaten laten zien dat 17β-estradiol behandeling op volwassen leeftijd een faciliterende effect heeft op het leervermogen van de vrouwelijke ratten. In een associatieve leertak, de two-way active shock avoidance, leerden de estradiol-behandelde dieren sneller dan de olie-behandelde controle dieren (Hoofdstuk 7). Omdat bekend was dat estradiol behandeling vaak leidt tot een verhoging van de productie van corticosteron, hetgeen een rol zou kunnen spelen in de effecten op leervermogen, werd een vervolgexperiment uitgevoerd waarin deze mogelijke interactie werd onderzocht (Hoofdstuk 8). Dieren waarvan de bijnieren waren verwijderd werden door middel van subcutaan aangebrachte pellets met verschillende concentraties van corticosteron gesubstitueerd. Daarnaast werden ook de ovaria verwijderd en werd de helft van de dieren behandeld met estradiol. In dit experiment bleken de glucocorticoiden geen rol te spelen in het positieve effect van estradiol op associatief leren. Dat estradiol niet effectief is in elke leertaak bleek uit het feit dat er geen verschil werd gevonden in de passive shock avoidance test ook niet in combinatie met verschillende concentraties corticosteron (Hoofdstuk 7, 8). Naast het effect van estradiol op gedragsmatig functioneren, bleek het ook een stimulerend effect te hebben op het cholinerge systeem, hetgeen resulteerde in een hogere cholinerge vezeldichtheid in de somatosensorische hersenschors (Hoofdstuk 7). Echter, bij acute excitatoire schade geinduceerd door NMDA in de NBM bleek estradiol geen beschermend effect te hebben en was het verlies aan cholinerge cellen en projecterende vezels even groot als bij de controle dieren. Daar staat tegenover dat een merker voor synaptische connecties, het presynaptische
6 204 Samenvatting eiwit synaptophysine, in de cortex van estradiol behandelde dieren niet verminderd was na de NMDA injectie, terwijl dit bij de controle dieren wel het geval was. Dit suggereert dat in de estradiol behandelde dieren het verlies van cholinerge projecties naar de cortex wordt opgevangen door andere systemen waardoor de totale synaptische dichtheid gehandhaafd blijft. Conclusies De resultaten van dit proefschrift bevestigen dat subtiele manipulaties en gebruik van farmaca tijdens de vroege postnatale periode een sterke invloed kunnen hebben op de ontwikkeling van de jongen, kunnen leiden tot ogenschijnlijk permanente veranderingen in gedrag en fysiologie, en zelfs van de gevoeligheid voor neurodegeneratie op volwassen leeftijd. De studies naar postnatale hantering laten zien dat interventie met de normale moeder-pup interactie kort na de geboorte, waarschijnlijk door opwekking van een verhoogde moederzorg, resulteert in een verminderde neuroendocriene stressgevoeligheid en angst, terwijl de gevoeligheid voor acute hersenschade in ons model juist vergroot werd. De postnatale behandeling met het ACTH-(4-9) analogon daarentegen leek geen effect te hebben op de stress reactiviteit maar had wel een specifieke invloed op neurale circuits leidend tot een verbetering in ruimtelijke leervermogen. Bovendien was de gevoeligheid voor excitatoire neuronal schade juist minder. Deze resultaten tonen duidelijk aan, dat het moeilijk is om de mogelijke gevolgen van postnatale hantering of andere postnatale gebeurtenissen te generaliseren in termen van gezondheid en ziekte. De veranderingen geinduceerd door infantiele stimulatie kunnen leiden tot een verminderde gevoeligheid voor een bepaald soort aandoeningen (bijvoorbeeld stress-gerelateerde aandoeningen zoals depressie), terwijl dezelfde behandeling aanleiding kan geven tot een verhoogde gevoeligheid voor andere aandoeningen (bijvoorbeeld acute schade na een hersenbloeding). Alhoewel de plasticiteit van het brein op volwassen leeftijd aanmerkelijk minder is dan rond de geboorte, blijkt ook tijdens het latere leven een zekere mate van plasticiteit te bestaan die, zoals onze resultaten laten zien, beinvloed kan worden door hormonen als estradiol. Estradiol heeft een positieve invloed op de cholinerge vezelstrukturen in de cortex en ook op de prestaties in sommige leertaken. Daarnaast, alhoewel estradiol niet in staat bleek acute excitatoire schade van cholinerge cellen te verminderen, leek het wel compensatoire reakties te stimuleren en andere neuronale systemen. Het is niet uitgesloten dat postmenopausale estradiol behandeling langs deze weg ook gunstige effecten heeft op hersenfuncties en cognitieve functies tijdens veroudering, dementie en de ziekte van Alzheimer.
7 Samenvatting 205 Concluderend kan worden gesteld dat de uitkomst van acute neurologische aandoeningen zoals een hersenbloeding of langzame neurodegeneratieve ziektes zoals de ziekte van Alzheimer niet het gevolg van enkel proces of causaal mechanism maar een complex resultaat is van diverse interacterende processen en systemen. Een verdere exploratie van dit concept door dierexperimentele onderzoek kan van fundamenteel belang zijn om een beter inzicht te krijgen in pediatrische en volwassen neurologische aandoeningen en de manier waarop die ziekten voorkomen of behandeld kunnen worden.
NEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Wat verandert er in het zenuwstelsel als een dier iets leert? Hoe worden herinneringen opgeslagen in de hersenen? Hieraan ten grondslag ligt het vermogen van het zenuwstelsel om
Nadere informatieSerotonergic Control of the Developing Cerebellum M. Oostland
Serotonergic Control of the Developing Cerebellum M. Oostland Nederlandse samenvatting De ontwikkeling van de hersenen is een proces dat nauwgezet gereguleerd wordt, zowel voor als na de geboorte, en is
Nadere informatieINTRODUCTIE STRESSHORMONEN
8 Samenvatting INTRODUCTIE Cocaïne behoort tot de stimulerende middelen; stoffen die energie en alertheid verhogen en een kortstondig goed gevoel of zelfs euforie geven. Herhaaldelijk gebruik van cocaïne
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Dit proefschrift behandelt moleculaire veranderingen die plaatsvinden in de hersenen van de rat na blootstelling aan morfine, een verslavende stof. Dit type onderzoek is zowel
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Mensen slapen ongeveer acht uur per dag, dit alles bij elkaar opgeteld is een derde van ons leven. Dit feit alleen al is genoeg om te beseffen dat slaap een essentiële fysiologische
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Slaap & Geheugen: gedragsmatige en moleculaire consequenties van slaapdeprivatie Mensen slapen gemiddeld zo n 6 tot 8 uur per dag. Dit komt neer op een kwart tot een derde van
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Moleculaire en cellulaire neuroplasticiteit in diermodellen voor depressie Depressie is een veelvoorkomende psychiatrische aandoening die vaak diep in het leven van mensen ingrijpt.
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
165 DE ACHTERGROND VAN HET ONDERZOEK Ecstasy behoort wereldwijd tot een van de meest gebruikte illegale drugs en wordt met name gebruikt door adolescenten en jong volwassenen. Het hoofdbestanddeel van
Nadere informatieBlock 1: Basic emotions, Brain structures and Stress.
Block 1: Basic emotions, Brain structures and Stress. Vraag 1 (10 punten) A. Wat is het Circuit van Papez en welke hersenstructuren maken hier deel van uit? (5 punten) B. Welke extra hersenstructuren zijn
Nadere informatieCHAPTER 13 NEDERLANDSE SAMENVATTING - VOOR DE LEEK -
CHAPTER 13 NEDERLANDSE SAMENVATTING - VOOR DE LEEK - CHAPTER 13 Het doel van mijn promotieonderzoek was het exploreren van de invloed van onderstaande factoren op de regulatie van stresshormonen bij veel
Nadere informatieondersteuning, vorming van de bloed-hersen barrière, opruimen van toxische stoffen en de
NEDERLANDSE SAMENVATTING Proteomische karakterisatie van perisynaptische astrocyten in synaptische plasticiteit Astrocyten zijn de meest voorkomende cellen in de hersenen en hebben een veelvoud aan functies,
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22544 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22544 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Speksnijder, Niels Title: Determinants of psychosis vulnerability : focus on MEF2
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Bij de ontwikkeling van metabole ziekten zoals overgewicht, type 2 diabetes en Anorexia Nervosa spelen omgevingsfactoren zoals dieet en fysieke activiteit een belangrijke rol. Er zijn echter grote individuele
Nadere informatiehoofdstuk 2-4 hoofdstuk 2
Samenvatting Het doel van het onderzoek, zoals beschreven in dit proefschrift, is het identificeren van fysiologische parameters voor het meten van stress bij vleesvarkens. Stress, veroorzaakt door de
Nadere informatieNederlandse samenvatting Neuroplasticiteit ten grondslag aan heroïne verslaving
Nederlandse samenvatting Neuroplasticiteit ten grondslag aan heroïne verslaving Foto: Tycho Jonker Drugsverslaving is een psychiatrische stoornis met grote gezondheidsrisico s voor de verslaafde en heeft
Nadere informatie146
145 146 Bij genetische modificatie door middel van transgenese worden met behulp van biotechnologische technieken erfelijke eigenschappen veranderd of van het ene naar het andere organisme overgebracht.
Nadere informatieAchtergrond van het onderzoek
Samenvatting 138 Samenvatting Achtergrond van het onderzoek Verenpikken bij leghennen vormt een groot welzijnsprobleem in de huidige (commerciële) leghennenhouderij. Hennen pikken en trekken aan elkaars
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Cisplatine is een belangrijk geneesmiddel voor de behandeling van hoofd- en halstumoren, longkanker en kanker aan de eierstokken of teelballen. Helaas kan behandeling met cisplatine
Nadere informatieCHAPTER 8 SAMENVATTING
SAMENVATTING In de vroege zwangerschap treden indrukwekkende veranderingen op in de bloedsomloop, nierfunctie en vochthuishouding bij de moeder. Hoewel de exacte betekenis van deze hemodynamische aanpassingen
Nadere informatieGrowing into a different brain
221 Nederlandse samenvatting 221 Nederlandse samenvatting Groeiend in een ander brein: de uitkomsten van vroeggeboorte op schoolleeftijd De doelen van dit proefschrift waren om 1) het inzicht te vergroten
Nadere informatieHersenontwikkeling tijdens adolescentie
Hersenontwikkeling tijdens adolescentie Een longitudinale tweelingstudie naar de ontwikkeling van hersenstructuur en de relatie met hormoonspiegels en intelligentie ALGEMENE INTRODUCTIE Adolescentie is
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35174 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Diepen, Hester Catharina van Title: Retinal and neuronal mechanisms of circadian
Nadere informatieEffects of stress and corticosterone on the hippocampus: linking gene transcription to physiology Peters, N.G.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Effects of stress and corticosterone on the hippocampus: linking gene transcription to physiology Peters, N.G. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatieNederlandse samenvatting GABAerge neurotransmissie in de prefrontale cortex
Nederlandse samenvatting GABAerge neurotransmissie in de prefrontale cortex De prefrontale cortex (PFC) is een hersengebied betrokken bij cognitieve functies als planning, attentie en het maken van beslissingen.
Nadere informatieGlia in Alzheimer's Disease and Aging. Molecular Mechanisms Underlying Astrocyte and Microglia Reactivity A.M. Orre
Glia in Alzheimer's Disease and Aging. Molecular Mechanisms Underlying Astrocyte and Microglia Reactivity A.M. Orre Nederlandse Samenvatting De ziekte van Alzheimer is de meest voorkomende vorm van dementie
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Inleiding Stress-ervaringen kunnen veelvuldig en onverwachts optreden. De fysiologische reacties die bij een stress optreden zijn belangrijk voor het behoud van psychische en fysieke controle over de situatie.
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 185 Substance P and the Neurokinin 1 Receptor: from behavior to bioanalysis Affectieve stoornissen zoals angst en depressie zijn aandoeningen die een grote
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 188 Type 1 Diabetes and the Brain Het is bekend dat diabetes mellitus type 1 als gevolg van hyperglykemie (hoge bloedsuikers) kan leiden tot microangiopathie (schade aan de kleine
Nadere informatieDutch summary. Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis
Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis Multiple sclerose (MS) is een ingrijpende aandoening van het centraal zenuwstelsel en de meest voorkomende oorzaak van niet-trauma gerelateerde invaliditeit
Nadere informatieRepresentatie van de akoestische wereld in de hersenen: normale en abnormale ontwikkeling van tonotopische mappen in het auditieve systeem
Representatie van de akoestische wereld in de hersenen: normale en abnormale ontwikkeling van tonotopische mappen in het auditieve systeem Robert V. Harrison 2nd Pediatric Conference Chicago 2001 Jojanneke
Nadere informatieChapter 14. Samenvatting
Samenvatting Inleiding Schizofrenie is een chronische en ernstige psychiatrische aandoening die wordt gekenmerkt door abnormale gedachten en verstoord gedrag. De eerste beschrijving van schizofrenie dateert
Nadere informatieGating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P.
Gating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P. Willems Regulatie van neuronale activiteit in het brein Verwerking van verspreidende
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20126 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dumas, Eve Marie Title: Huntington s disease : functional and structural biomarkers
Nadere informatieH10: plastische cellen
H10: plastische cellen Neuroplasticiteit: Ontwikkeling van het zenuwstelsel Beschadiging: ischemisch letsel (beroerte), lesie of traumatisch letsel, etc Informatie-opslag in de hersenen Ontwikkeling van
Nadere informatieCannabinoid Receptor Function in the Medial Prefrontal Cortex F.S. den Boon
Cannabinoid Receptor Function in the Medial Prefrontal Cortex F.S. den Boon Nederlandse samenvatting Het lichaamseigen cannabis-systeem, oftewel het endocannabinoïde systeem, is vernoemd naar de cannabis
Nadere informatiePerseverative cognition: The impact of worry on health. Nederlandse samenvatting
Perseverative cognition: The impact of worry on health Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Perseveratieve cognitie: de invloed van piekeren op gezondheid Iedereen maakt zich wel eens zorgen.
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De menselijke hersenen bestaan uit ongeveer 100 miljard zenuwcellen (neuronen). Neuronen zijn de basis elementen die bijvoorbeeld gedrag en geheugen mogelijk maken. Neuronen hebben
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 137 138 Het ontrafelen van de klinische fenotypen van dementie op jonge leeftijd In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, komt dementie ook op jonge leeftijd voor. De diagnose
Nadere informatieSamenvatting g ttin a v n e m a S
Samenvatting Samenvatting Sam envatting Samenvatting Veroudering is een onvermijdelijk biologisch proces dat na de geboorte begint en onomkeerbaar doorgaat tot aan de dood. In tegensteling tot wat algemeen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting In het promotieonderzoek dat wordt beschreven in dit proefschrift staat schade aan de bloedvaten bij dementie centraal. Voordat ik een samenvatting van de resultaten geef zal ik
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting HET BEGRIJPEN VAN COGNITIEVE ACHTERUITGANG BIJ MULTIPLE SCLEROSE Met focus op de thalamus, de hippocampus en de dorsolaterale prefrontale cortex Wereldwijd lijden ongeveer 2.3
Nadere informatieDe overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Succesvolle gentherapiestudie bij de ziekte van Parkinson geeft
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Glutamaat heeft een essentiële functie in het energiemetabolisme, maar daarnaast is het de belangrijkste excitatoire (stimulerende) neurotransmitter in het centrale zenuwstelsel.
Nadere informatieSame m nva v tt t ing n
De ziekte van Parkinson (PD) is één van de belangrijkste chronische en progressieve neurodegeneratieve aandoeningen gekenmerkt door het verlies van dopaminerge neuronen in het bijzonder in de substantia
Nadere informatieNederlandse Samenvatting. Samenvatting
Samenvatting Toenaderen of vermijden. Neurobiologische mechanismen in sociale angst Het doel van dit proefschrift was om meer inzicht te krijgen in de psychobiologische mechanismen die een rol spelen bij
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/48860 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Rotman, M. Title: Crossing barriers, delivery of llama antibody fragments into
Nadere informatieGezondheidsrisico s van slaapstoornissen Peter Meerlo
Gezondheidsrisico s van slaapstoornissen Peter Meerlo p.meerlo@rug.nl Center for Behavior and Neurosciences University of Groningen Slaap is veel meer dan gewoon rust waar we af en toe wel zonder kunnen
Nadere informatieDEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven. 2012-10-23 Lezing Davidsfonds Boom- Niel. Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven PhD DSc
DEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit
Nadere informatiea p p e n d i x Nederlandstalige samenvatting
a p p e n d i x B Nederlandstalige samenvatting 110 De hippocampus en de aangrenzende parahippocampale hersenschors zijn hersengebieden die intensief worden onderzocht, met name voor hun rol bij het geheugen.
Nadere informatieWORD IK SLIMMER DOOR TE BEWEGEN?
WORD IK SLIMMER DOOR TE BEWEGEN? HET EFFECT VAN BEWEGEN OP ONZE COGNITIEVE VERMOGENS Prof. Eric Kerckhofs Neurologische Revalidatie & Revalidatiepsychologie ekerckh@vub.be 28-11-17 1 DE CENTRALE VRAAGSTELLING
Nadere informatieChapter 10. Samenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) 157 Depressie is een psychiatrische aandoening waar bijna 1 op de 5 Nederlanders op enig moment in hun leven mee te kampen heeft (Weissman, Bland et al. 1999). De ziekte
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Programmering van energiebalans tijdens de ontwikkeling In dit proefschrift wordt onderzoek beschreven naar ondervoeding tijdens de ontwikkeling en de korte en lange termijneffecten
Nadere informatieA Rewarding View on the Mouse Visual Cortex. Effects of Associative Learning and Cortical State on Early Visual Processing in the Brain P.M.
A Rewarding View on the Mouse Visual Cortex. Effects of Associative Learning and Cortical State on Early Visual Processing in the Brain P.M. Goltstein Proefschrift samenvatting in het Nederlands. Geschreven
Nadere informatieSAMENVATTING. Inleiding. Black box? Signaalstoffen in de hersenen
SAMENVATTING Inleiding Black box? Lange tijd werd het brein beschouwd als een zogenaamde black box waar processen plaatsvinden die we niet kunnen zien of meten. In de loop van de vorige eeuw kwam daar
Nadere informatieSamenvatting in het Nederlands
Samenvatting in het Nederlands Algemeen Een goed functionerend zenuwstelsel is van essentieel belang voor ons dagelijkse, bewuste en onbewuste handelen en denken. Het functioneren van het zenuwstelsel
Nadere informatieCover Page. Author: Slieker, Roderick Title: Charting the dynamic methylome across the human lifespan Issue Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/45888 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Slieker, Roderick Title: Charting the dynamic methylome across the human lifespan
Nadere informatieHoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4
Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/44385 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ayata, C. Title: Spreading depolarizations : the missing link between mirgraine
Nadere informatieAmyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer
Amyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer Introductie onderzoeksproject De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer is een neurologische aandoening en is de meest voorkomende vorm van dementie.
Nadere informatieNederlandse samenvatting Marihuana, endocannabinoïden en acute hersenschade
Nederlandse samenvatting Marihuana, endocannabinoïden en acute hersenschade Marihuana en haar ingrediënten: de cannabinoïden Marihuana is het meest gebruikte illegale genotmiddel ter wereld en heeft aanleiding
Nadere informatienederlandse samenvatting
Nederlandse Samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Inleiding Hartfalen is een syndroom, waarbij de pompfunctie van het hart achteruitgaat en dat onder andere gepaard kan gaan met klachten van kortademigheid
Nadere informatieUniversity of Groningen. The stressed brain Dagytė, Girstautė
University of Groningen The stressed brain Dagytė, Girstautė IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 157 N ederlandse samenvatting Nederlandse Samenvatting 158 Nederlandse samenvatting Het aantal gevallen van huidkanker, waaronder melanoom, neemt nog steeds toe in de westerse
Nadere informatieNiet-technische samenvatting 201569
Niet-technische samenvatting 201569 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Endotheliale toxiciteit van bijnierprecursors, hydrocortison en fludrocortison die verhoogd zijn in patienten met congenitale
Nadere informatieIntegratie van functionele en moleculaire beeldvorming bij de ziekte van Alzheimer
Integratie van functionele en moleculaire beeldvorming bij de ziekte van Alzheimer Achtergrond De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer (Alzheimer s disease - AD) is een neurodegeneratieve ziekte
Nadere informatieCitation for published version (APA): Dolga, A. M. (2008). Neuroprotective signaling mechanisms in the mammalian brain s.n.
University of Groningen Neuroprotective signaling mechanisms in the mammalian brain Dolga, Amalia Mihalea IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish
Nadere informatieDiscussie. 5.1 Selectiviteit van MDMA. 5.2 Retrospectieve karakter van het onderzoek
Hoofdstuk 5 5.1 Selectiviteit van MDMA MDMA heeft effecten op verschillende monoaminerge systemen en de schade bij proefdieren is mede afhankelijk van de diersoort. Bij ratten en apen heeft MDMA primair
Nadere informatieNederlandse samenvatting (Dutch Summary)
(Dutch Summary) 9 (Dutch Summary) Slechtziendheid en blindheid (visuele beperking) vormt in onze vergrijzende samenleving een steeds groter probleem in het leven van veel ouderen. Dit uit zich niet alleen
Nadere informatieChapter 10: Nederlandse samenvatting
Chapter 10: Nederlandse samenvatting 251 252 De a-typische effecten van Olanzapine op gewichtsregulering en de mogelijke tegenwerking van Topiramaat Olanzapine (OLZ) is een 2 e generatie antipsychoticum
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
NEDERL ANDSE SAMENVAT TING HET OOG ALS WEERSPIEGELING VAN HET BREIN Optische coherentie tomografie in MS Meer dan een eeuw geleden schreef een van de eerste neurologen die gebruik maakte van de oogspiegel,
Nadere informatieStress, gender and psychopathology Kuipers, Sjoukje Daouia
Stress, gender and psychopathology Kuipers, Sjoukje Daouia IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version
Nadere informatieantidepressivum, rat, overerfbaar, mechanismen, gedrag
1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Effecten van het antidepressivum vortioxetine op hersenmechanismen in genetische diermodellen voor depressie 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Samenvatting Het doel van dit proefschrift is de neurobiologische karakteristieken van depressieve stoornis en van depressie bij de ziekte van Alzheimer te identificeren. Depressie komt voor
Nadere informatieCHAPTER 10. Nederlandse samenvatting. I never read, I just look at pictures. Andy Warhol
CHAPTER 10 Nederlandse samenvatting I never read, I just look at pictures Andy Warhol 189 Chapter 10 Inleiding Dementie en de ziekte van Alzheimer Dementie is een syndroom dat gekenmerkt wordt door een
Nadere informatieGendersensitief basaal onderzoek: zoeken naar een oplossing voor migraine. Dr. A. Maassen van den Brink Erasmus MC Rotterdam
Gendersensitief basaal onderzoek: zoeken naar een oplossing voor migraine Dr. A. Maassen van den Brink Erasmus MC Rotterdam Corrie Hermans Prijs 2015 Jeanine Roeters van Lennep Jeanine zoals we haar kennen:
Nadere informatieCHAPTER 11 SAMENVATTING
CHAPTER 11 SAMENVATTING Chapter 11 Drugsverslaving Drugsverslaving is een wereldwijd gezondheidsprobleem dat gekarakteriseerd wordt door dwangmatig drugsgebruik en een hoge mate van terugval na afkicken.
Nadere informatieSAMEN ME VAT A T T I T N I G
SAMENVATTING 186 Inleiding Het renine-angiotensine-aldosteron-systeem (RAAS) is een hormonaal systeem dat in belangrijke mate betrokken is bij de regulatie van bloeddruk en nierfunctie. Het RAAS is een
Nadere informatieUniversity of Groningen. Molecular mechanisms of synaptic plasticity Nijholt, Ingrid Maria
University of Groningen Molecular mechanisms of synaptic plasticity Nijholt, Ingrid Maria IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it.
Nadere informatiet e n Samenvatting in het Nederlands
t e n Samenvatting in het Nederlands Ten Hoofdstuk 1, inleiding Iedereen kent het gevoel, de stress bij het geven van een presentatie of dat plots alle aandacht op jou wordt gericht: Hartslag schiet omhoog,
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 220 Dutch summary Nederlandse samenvatting 221 De Algemene Vergadering van de Verenigde Naties heeft het jaar 1999 uitgeroepen tot het Internationale Jaar van de Ouderen. Hiermee
Nadere informatieStand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer
Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatieOntwikkeling versus degeneratie
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Wordt de groei van kinderen beïnvloed door de ZvH mutatie? Kleine
Nadere informatieDe ziekte van Alzheimer. Diagnose
De ziekte van Alzheimer Bij dementie is er sprake van een globale achteruitgang van de cognitieve functies, zoals het geheugen of de taalfuncties. Deze achteruitgang leidt tot functionele beperkingen in
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 147 NEDERLANDSE SAMENVATTING Het streven naar vervanging, vermindering en verfijning van het proefdiergebruik ( de drie V s ) vormt een centraal thema
Nadere informatieGalzouten, darmontsteking, leverkanker, ernstig overgewicht, nieuwe therapie
1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project De functie van galzouten in ziekte en gezondheid 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) 5 jaar Galzouten, darmontsteking, leverkanker, ernstig
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Multiple Sclerose Multiple Sclerose (MS) is een ernstige chronische, inflammatoire aandoening van het centrale zenuwstelsel (CZS). Wereldwijd lijden er meer dan 2 miljoen mensen
Nadere informatieRed cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić
Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić Rode wangen, zweethanden en coy-smiles: De rol van emotionele en socio-cognitieve
Nadere informatieDUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING
DUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING Dutch Summary / Nederlandse Samenvatting Sinds de ontdekking van de ADAM eiwitfamilie, twee decennia geleden, heeft het ADAM onderzoek zich voornamelijk gericht op
Nadere informatieNederlandse samenvatting
5 Nederlandse samenvatting FUNCTIONELE EN PERFUSIE MRI BIJ DEMENTIE Dementie kan worden veroorzaakt door een groot aantal verschillende ziekten. De ziekte van Alzheimer is de meest voorkomende neurodegeneratieve
Nadere informatieCitation for published version (APA): Rigter, L. A. (2010). The role of the serotonin 5-HT3 receptor in cortical development
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The role of the serotonin 5-HT3 receptor in cortical development Smit-Rigter, L.A. Link to publication Citation for published version (APA): Rigter, L. A. (2010).
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Titel: Cognitieve Kwetsbaarheid voor Depressie: Genetische en Omgevingsinvloeden Het onderwerp van dit proefschrift is cognitieve kwetsbaarheid voor depressie en de wisselwerking
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Nederlandse samenvatting Wereldwijd zijn er miljoenen mensen met diabetes mellitus, hetgeen resulteert in aanzienlijke morbiditeit en mortaliteit. Bekende oogheelkundige complicaties
Nadere informatieRol in leren en geheugen en veranderingen die optreden bij de ziekte van Alzheimer
NEDERLANDSE SAMENVATTING CINGULAIRE NETWERKEN Rol in leren en geheugen en veranderingen die optreden bij de ziekte van Alzheimer 157 Achtergrond Dementie is een aandoening die gepaard gaat met een achteruitgang
Nadere informatie7. Summary in Dutch, Nederlandse Samenvatting
7. Summary in Dutch, Nederlandse Samenvatting 7.1 Abstract Veel mensen genieten graag van een alcoholisch drankje. Helaas, is alcohol misbruik ook betrokken bij grote sociale, economische en gezondheidsproblemen.
Nadere informatieIk zie, ik zie wat jij niet ziet
NEDERLANDSE SAMENVATTING Ik zie, ik zie wat jij niet ziet Visuele hallucinaties en dementie bij de ziekte van Parkinson: een zoektocht naar neuropsychologische, neuroradiologische en neuropathologische
Nadere informatieMeer mensen met MS, beter helpen
Meer mensen met MS, beter helpen De progressie van de zenuwslopende ziekte multiple sclerose (MS) stoppen door het voorkomen van beschadiging aan de hersencellen bij mensen MS. Achtergrond MS werd tot
Nadere informatieAmyotrofische laterale sclerose (ALS) is een progressieve neuromusculaire ziekte
ALS IMPRINTS ON THE BRAIN LINKED TO THE CONNECTOME Proefschrift Ruben Schmidt UMC Utrecht Hersencentrum Nederlandse samenvatting ALS afdrukken op het brein gelinkt aan het connectoom Amyotrofische laterale
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting nederlandse samenvatting De groei en de ontwikkeling van diverse orgaansystemen en regelmechanismen in de foetus tijdens de periode in de baarmoeder worden verstoord door vroeggeboorte.
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Chapter 8 112 Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Insulin induceert complexe responsen in perifere weefsel zoals de skeletspier, vet, hart, lever en het brein om
Nadere informatie