Voorwoord. Medewerkers PIBO-Campus vzw. Voorjaarsvergadering 26 februari 2013, PIBO-Campus

Transcriptie

1 Voorwoord Nu de resultatenvergaderingen van maïs, suikerbieten, cichorei, voedergewassen, granen en biologische teelten van het voorbije teeltjaar gepasseerd zijn en het einde van de winter nabij is, wordt het stilaan tijd om het volgende groeiseizoen voor te bereiden. In deze voorjaarsbrochure wordt daarom een woordje uitleg gegeven over herbiciden en fungiciden in granen. Daarnaast wordt kort iets verteld over bemesting in granen en wordt even stilgestaan bij het Coordinatiecentrum Voorlichting en Begeleiding duurzame Bemesting (CVBB). Om de opgelegde maatregelen uit MAP4 uit te voeren, beloofde de Vlaamse overheid een flankerend beleid dat de land- en tuinbouwers moet helpen deze nieuwe regels te implementeren. Één van die flankerende maatregelen is de oprichting van waterkwaliteitsgroepen via het CVBB. Deze waterkwaliteitsgroepen hebben als belangrijkste taak de waterkwaliteit van hun MAPmeetpunt te verbeteren. De kwaliteit van het oppervlaktewater wordt in Limburg maandelijks gemeten in 128 MAP-meetpunten gelegen op onze waterlopen. Omdat de kwaliteit (vooral nitraatgehalte) van onze waterlopen niet goed is, heeft de nieuwe mestwetgeving MAP4 reeds strengere normen en sancties opgelegd. Tegen 2014 en 2018 moet de waterkwaliteit nog aanzienlijk verbeteren. Dit kan alleen als alle landbouwers met zorg de gepaste bemesting uitvoeren. De wereld verbouwt in 2013 zo'n 223 miljoen hectare tarwe. Dat is 2,2 procent meer dan in Volgens de IGC staat de wintertarwe op het noordelijk halfrond er goed bij, behalve in de VS, Engeland en Frankrijk. In de EU verwacht het IGC een groei van het tarwe-areaal met 3,2 procent naar 25,8 miljoen hectare. De Russen evenaren bijna het Europese tarwe-areaal met 25,5 miljoen hectare. Dat is 8,5 procent meer dan in De graanprijzen zijn de laatste maand eerder in een dalende lijn gegaan, de soja nog meer. Dit is vooral een technische aangelegenheid. De verwachting is op basis van de voorziene recordoogst, dat rond november 2013 de graanprijzen kunnen dalen. De sojaprijzen zullen hoogstwaarschijnlijk in april/mei al een daling vertonen. Dat de graanprijzen hoog blijven is belangrijk voor de akkerbouw. Het betekent een garantie voor het inkomen temeer de andere akkerbouwmatige landen tuinbouwgewassen (o.a aardappelen) hun prijzenniveau daarop blijven afstellen. Voor de veehouders onder ons is dit minder goed nieuws. Hij zal zelf grondstoffen moeten ontdekken en het bedrijfsresultaat optimaliseren. De individuele landbouwer heeft op de tarweprijs veelal geen invloed. Het is daarom van belang de overige factoren, die de landbouwer wel zelf kan sturen optimaal in te zetten. Daarbij kan deze brochure misschien wel een goede handleiding zijn. Medewerkers PIBO-Campus vzw

2 - 2 - Inhoud 1 Onkruidbestrijding gerst Voorjaarsbehandeling Onkruidbestrijding tarwe Voorjaarsbehandeling Grassenbestrijding Bestrijding van dicotyle onkruiden Bestrijding van specifieke dicotyle onkruiden Bestrijding van sterk uitgestoelde grassen Distelbestrijding Bestrijding van aardappelopslag Behandeling vóór de oogst Besluit Gevoeligheidstabel onkruiden Toepassingstijdstip Wintergerst Wintertarwe Spelt Triticale Fungiciden in granen Richtlijnen voor de ziektebestrijding in wintertarwe Ziektegevoeligheid van het ras Fungiciden op basis van een strobilurine correct gebruiken Bladbehandeling Tijdstip van bladbehandeling Gele roest Bruine roest Fungicide bladbehandeling Meeldauw Bladvlekkenziekte Het tijdstip van toepassing en fungicidekeuze Specifieke omstandigheden bladbehandeling Aarbehandeling Tijdstip aarbehandeling...32 Om een goede bestrijding van de aarziekten te bekomen dient de behandeling ingezet te worden in het stadium alle aren uit Fungicide aarbehandeling De nieuwe generatie fungiciden Bestrijding van aarfusarium LCG-waarschuwingsberichten ziekten en bladluizen in wintertarwe en Epipreadviessysteem ziekten en bladluizen in wintertarwe LCG-waarschuwingsberichten ziekten en bladluizen in wintertarwe Epipre-adviessysteem ziekten en bladluizen in wintertarwe (Bodemkundige Dienst van België) Mogelijke producten voor ziektebestrijding in granen Wintergerst Wintertarwe Fungicidenproef wintergerst PIBO-Campus Proefopzet Perceelsgegevens Proefobjecten...51

3 Waarnemingen Proefresultaten Bespreking Fungicidenproef bladziekten wintertarwe PIBO-Campus oogst Proefopzet Perceelsgegevens Proefobjecten : Waarnemingen Proefresultaten Tukey HSD-test Bespreking Fungicidenproef aarziekten wintertarwe LCG Proefopzet Perceelsgegevens Proefobjecten Waarnemingen Proefresultaten Tukey HSD- test Bespreking CVBB: Coördinatiecentrum Voorlichting en Begeleiding duurzame Bemesting N-adviezen voorjaar Rijenbemesting bij aardappelen Groenbemestersproef Nieuwe, vervallen en ingetrokken erkenningen Vervallen/ingetrokken erkenningen Nieuwe erkenningen m.b.t. akkerbouw Hoe u informeren via het internet? Producten en actieve stoffen Herbiciden Fungiciden Insecticiden Varia

4 1 Onkruidbestrijding gerst Voorjaarsbehandeling Schrale voorjaarsomstandigheden met droge N-NO winden en sterk afgeharde onkruiden vragen om uitstel van onkruidbestrijding. Bij deze weersomstandigheden zal de werking niet het gewenste resultaat geven en kan mogelijks gewasremming optreden. Let bij de keuze van eventueel toe te voegen bladherbiciden vooral op vereisten qua temperatuur en luchtvochtigheid, dit zijn dikwijls beperkende factoren. De gewasontwikkeling en het aanwezige onkruid (soort en grootte) zijn bij de productkeuze de bepalende factoren In de meeste gevallen zal een voorjaarsbehandeling, vanaf hergroei bij goede klimatologische omstandigheden zich beperken tot een correctiebehandeling na een voorafgaande toepassing kort na zaaien of later in het najaar. De middelenkeuze is afhankelijk van de ontsnapte of nieuw gekiemde flora, en zal dus van jaar tot jaar en van perceel tot perceel verschillen. Diverse (blad)herbiciden zoals VERIGAL D, FOXPRO D, MEXTRA, HARMONY M, PLATFORM S, PRIMUS, MILAN, BINGO, AURORA behoren tot de mogelijkheid. Tegen kleefkruid kan men dan bv. AURORA, BIATHLON (ook goede werking tegen ereprijssoorten), BINGO, GRATIL, MILAN, PRIMUS of STARANE inzetten. Laat gezaaide wintergerst In het geval van later gezaaide wintergerst, kan de onkruidbestrijding eventueel volledig uitgesteld worden tot in het vroege voorjaar. Om goede resultaten te bekomen dient deze toepassing vroeg in het voorjaar te gebeuren en moeten er na de toepassing enkele dagen groeizaam weer volgen. In de voorjaarstoepassing vanaf 3 bladstadium tot 1 e knoop is het grassenmiddel AXIAL (cloquintocet-mexyl + pinoxaden) aan een dosis van 1,2 l/ha in te zetten tot het 1 e knoopstadium van raaigras en duist. Ter bestrijding van dicotyle onkruiden kunnen allerlei middelen toegevoegd worden, net als in het najaar. Overblijvende onkruiden Overblijvende onkruiden zoals kweekgras, distels, veenwortel, enz. kunnen succesvol bestreden worden kort vóór de oogst met middelen op basis van glyfosaat (ROUNDUP e.a.) aan 3-4 l in 200 l water. Akker(melk)distel kan vanaf het stadium oprichten tot laatste blad eveneens bestreden worden met metsulfuron-methyl (ACCURATE, ALLIE, DEFT, FINY of ISOMEXX) of met tribenuronmethyl (CAMEO).

5 2 Onkruidbestrijding tarwe Voorjaarsbehandeling In tegenstelling tot de onkruid;,bestrijding in wintergerst, waar de nadruk ligt op een toepassing in het najaar, is de onkruidbestrijding in wintertarwe de laatste jaren sterk verschoven naar het voorjaar. Indien voorjaarstoepassingen onder schrale omstandigheden worden uitgevoerd, kan dit de werking vertragen en mogelijks wat gewasremming veroorzaken. Voorjaarsbehandelingen dienen daarom steeds te gebeuren op een gezond gewas en onder goede groeiomstandigheden; de weersomstandigheden tijdens de behandeling zijn immers belangrijker dan de behandelingsdatum op zich. In het voorjaar voert men de onkruidbestrijding overwegend uit met een combinatie van bladherbiciden en bodemherbiciden. Veel aangeboden commerciële middelen bevatten een combinatie van verschillende werkzame stoffen, zodat een brede werking tegen onkruiden wordt verkregen. De correctiebespuitingen gebeuren enkel met bladherbiciden en zijn gericht tegen een beperkt aantal onkruiden die ontsnapt zijn aan de vorige toepassingen. Samengevat kan gesteld worden dat bij de voorjaarsbespuitingen men beroep kan doen op herbiciden met 3 verschillende werkingswijzen: a. Bodemherbiciden worden via de (kiem)wortels opgenomen en kunnen al vroeg in het voorjaar bij lage temperaturen worden ingezet. Kiemende en jonge onkruiden worden bestreden. De bestrijding is vooral gericht op duist, windhalm en straatgras, maar neemt ook diverse dicotyle onkruiden mee. Sommige bodemherbiciden hebben ook een beperkte bladwerking. In combinatie met bladherbiciden verhinderen ze ook de kieming van nieuwe onkruiden. b. Bladherbiciden: - Herbiciden met contactwerking worden vooral ingezet tegen jonge dicotyle onkruiden tijdens de uitstoeling en het begin van de stengelstrekking. Er is nauwelijks nawerking, maar nieuwe kiemplanten krijgen in goed ontwikkelende gewasbestanden nauwelijks kans. Toch dient via bodemactiviteit nieuwe kieming tegengegaan te worden.tot de groep van contactherbiciden behoren Bingo, Milan, en producten op basis van carfentrazone-ethyl (Aurora, Allié Express, Platform S, e.a.). Ze werken meestal de synthese van chlorofyl of caroteen tegen. Ze hebben gemiddeld genomen een zeer goede werking op kleefkruid, paarse dovenetel, ereprijs en akkerviooltje. - Herbiciden met systemische bladwerking worden door de bladeren opgenomen en doorheen de plant vervoerd zodat hun fytotoxische werking ook buiten de plaats van opname merkbaar is. Een groot aantal van deze herbiciden remmen de synthese van de aminozuren leucine, isoleucine en valine en aldus ook de eiwitsynthese, zelfs bij lage temperatuur. Dit zijn de ALS remmers. Tot deze groep behoren de sulfonylurea zoals Lexus Solo, Lexus XPE, Allié, Harmony M, Gratil, Biathlon en de sulfonamiden zoals Primus. De hierboven vermelde sulfonylurea en sulfonamiden hebben als nadeel de zeer zwakke werking op akkerviooltje, paarse dovenetel en ereprijs. Ook de groeistofherbiciden hebben een systemische bladwerking. Deze producten verstoren de hormoonhuishouding in de plant (o.a. Starane, Bofix, ) en stellen specifieke eisen voor een voldoende efficiëntie: groeizaam weer en voldoende bladoppervlakte voor penetratie. Voornamelijk dicotyle onkruiden zijn gevoelig. De combinatie van ioxynil + mecoprop-p (Mextra) is de combinatie van een herbicidegroeistof (mecoprop-p) en een contactmiddel (ioxynil). Het bestrijdende effect van grasachtigen is onbestaand, maar fors ontwikkelde dicotylen en wortelonkruiden kunnen goed worden bestreden. Om schade aan het tarwegewas te voorkomen moet de bespuiting met groeistoffen vóór het 2 de knoopstadium zijn uitgevoerd Grassenbestrijding ISOPROTURON (meerdere handelsbenamingen) was lange tijd wegens zijn gunstige prijs/kwaliteitsverhouding het enige basismiddel voor een goede grassenbestrijding. De laatste jaren komt dit middel echter in de verdrukking omdat het een werkzame stof is die niet gemakkelijk afbreekt en daardoor regelmatig teruggevonden wordt in het grond- en oppervlaktewater. Daarom wordt er naar gestreefd om het gebruik van isoproturon te beperken en te vervangen door alternatieven die de laatste jaren in een veelvoud op de markt zijn gekomen.

6 - 6 - Ook CHLOORTOLURON (meerdere handelsbenamingen) komt meer en meer onder druk te staan in de ons omringende landen omwille van de waterkwaliteit. Dit middel kan ook in na-opkomst van midden tot einde uitstoeling ingezet worden in laat gezaaide tarwe. In geval van chloortoluron moet men rekening houden met de gevoeligheid van wintertarwerassen voor chloortoluron (zie hiervoor verder in dit hoofdstuk: Gevoeligheid van wintertarwerassen aan chloortoluron ). AXIAL- AXEO (cloquintocet-mexyl 12,5 g/l + pinoxaden 50 g/l) is zowel in najaarstoepassing (0,9 l/ha tegen duist, windhalm en wilde haver) als in voorjaarstoepassing (1,2 l/ha tegen duist en raaigras) inzetbaar in het stadium 3-blad tot eerste knoop. Wordt vooral gepositioneerd in wintergerst als grassenmiddel in voorjaarstoepassing. AZUR (isoproturon 400 g/l + diflufenican 20 g/l + ioxynil 100 g/l) aan 3 l/ha tot het stadium oprichten tegen grassen maar ook akkerviooltje, ereprijs, paarse dovenetel, kamille, vogelmuur, kleefkruid en veelknopigen zijn gevoelig. BACARA (diflufenican 100 g/l + flurtamone 250 g/l) in de lente van begin tot einde uitstoeling tegen windhalm, duist en éénjarige grasachtige onkruiden aan een dosering van 1 l/ha (in combinatie met isoproturon aan halve dosis geeft het een volledige bestrijding bij een klassieke flora) HERBAFLEX (beflubutamide 85 g/l + isoproturon 500 g/l) aan 2 l/ha zowel in najaars- als voorjaarstoepassing tot het stadium oprichten, tegen éénjarige grasachtigen en éénjarige dicotylen als kamille en vogelmuur. CAPRI (pyroxsulam 7,5% + (cloquintocet-mexyl 7,5%)) voor de controle van een breed spectrum van grassen en éénjarige tweezaadlobbigen onkruiden in de teelt van graangewassen. Het behoort tot de sulfonamide herbiciden en wordt ingezet begin uitstoeling tot eerste knoop (BBCH 21-31) in de lente aan 0,25 kg/ha, en moet steeds toegepast worden in menging met een erkende geësterde koolzaadolie aan een dosis van 1 l/ha. CAPRI TWIN (pyroxsulam 6,8% + (cloquintocet-mexyl 6,8%) + florasulam 2,3%) bevat de werkzame stof pyroxsulam in combinatie met florasulam, de werkzame stof van Primus. Door de combinatie van beide werkzame stoffen bestrijdt Capri Twin de gangbare grassen en de breedbladige onkruidflora. Daarnaast worden ook moeilijke onkruiden als ereprijs, klein kruiskruid, akkerviooltje, ooievaarsbek en kleefkruid goed bestreden. Het toepassingstijdstip is vanaf begin uitstoeling tot eerste knoop (BBCH 21-31) in de lente aan de dosis van 220 g/ha, en moet eveneens toegepast worden in menging met een erkende geësterde koolzaadolie aan een dosis van 1 l/ha. Om resistentie op grasachtigen te voorkomen kan Capri (solo) of Capri Twin niet toegepast worden in menging met een FOP zoals Puma S. Ook de ALS remmers als sulfonylureas en sulfonamiden mogen de toepassing van Capri Twin niet voorafgaan noch volgen op de toepassing. CAPRI DUO (pyroxsulam 7,1% + (cloquintocet-mexyl 7,1%) + florasulam 1,5%) is een WG formulering gebruikt aan een dosis van 265 g/ha tegen grassen, en moet eveneens toegepast worden in menging met een erkende geësterde koolzaadolie aan een dosis van 1 l/ha. Op lichtere gronden, voornamelijk tegen windhalm, kan eventueel versterkt worden tegen dovenetel en duivekervel met vb. Allié, Biathlon,. Voor de zwaardere gronden met vooral duist en straatgras wordt er best versterkt met een grassenmiddel als Atlantis, Cossack,. Capri in het algemeen niet toepassen samen met vloeibare stikstof, een interval van 7 dagen moet gerespecteerd worden. Verder is er LEXUS SOLO. Dit bevat de werkzame stof flupyrsulfuron-methyl 50% dat sterk werkzaam is op grassen als windhalm, duist (gevoelige) en iets minder op straatgras, maar heeft ook een aanvullende werking op enkele dicotylen als kamille en vogelmuur.de dosering is 20g/ha met maximaal 1 toepassing op jonge onkruiden in actieve groei. Verder kan LEXUS SOLO ook zonder gevaar worden gemengd met verschillende dicotylenherbiciden. De aanvulling met metsulfuron-methyl 16,7% in LEXUS XPE verbreedt het werkingsspectrum op dicotylen naar akkerviooltje en dovenetel. Heeft geen werking op dravik, wilde haver en klimop ereprijs.de dosering is 30g/ha met maximaal 1 toepassing in de lente van begin- tot eind uitstoeling. De aanvulling met thifensulfuron-methyl 40% in LEXUS MILLENIUM geeft extra mogelijkheden op ereprijs en akkerviooltje. Aan de volle dosering van 100g/ha wordt een zeer breed spectrum van onkruiden bestreden. Voor een goede opname van LEXUS (algemeen) is 4 uur droog weer na toepassing noodzakelijk. Daarnaast is er de sulfonylureumverbinding MONITOR (80% sulfosulfuron). MONITOR wordt gepositioneerd als windhalmmiddel aan 12,5 g/ha en tegen kweek aan 25 g/ha. Monitor is onvoldoende tegen duist, maar aan 15 tot 17 g in combinatie met een ander grassenmiddel kan het ook tegen duist een goede werking behalen. Het product geeft tevens een interessante nevenwerking op dicotylen. Het bestrijdt kamille, kleefkruid, vogelmuur, melkdistel, maar is onvoldoende op akkerviooltje, ereprijs en dovenetel. MONITOR kan eenmalig toegepast worden

7 - 7 - begin lente in combinatie met een uitvloeier bv. GAON (veresterde koolzaadolie) aan 1 liter per ha. De totale gebruiksdosis kan ook gefractioneerd worden in 2 halve dosissen met een interval van 3 tot 4 weken, telkens in combinatie met olie. De gefractioneerde toepassing is vooral interessant bij de kweekbestrijding waarbij de tweede toepassing de bladrijkere kweek vlot opruimt. ATTRIBUT kan ook ingezet worden in de grassenbestrijding. De actieve stof hierin is propoxycarbazon-natrium, met dezelfde werkingswijze (remming van ALS) als deze van de sulfonylureumverbindingen. Het middel is actief op niet-resistente duist (tegen ACCase remmers), windhalm en kweek, maar doet niets op straatgras. Ook op dravik is het uitstekend. Op dicotylen heeft het een beperkte werking, enkel kruisbloemigen worden deels bestreden. De aanvulling met een dicotylenmiddel is bijgevolg noodzakelijk. ATTRIBUT is erkend aan 60 g/ha in wintertarwe en triticale in het zeer vroege voorjaar op kleine onkruiden tot stadium 1 e knoop van de tarwe of triticale. CALIBAN DUO (propoxycarbazon-natrium 16,8% + iodosulfuron-methyl-na 1% + mefenpyr-diethyl 8%) is een handelsformulering van Attribut en Hussar aan een dosering van 60 g Attribut + 25 g Hussar. Het is een WG formulering met een erkenning in wintertarwe en triticale aan een dosis van 250 g/ha. Toe te passen in het voorjaar vanaf het stadium begin uitstoeling tot eerste knoop. CALIBAN TOP (propoxycarbazon-natrium 14% + iodosulfuron-methyl-na 0,83% + amidosulfuron 6% + mefenpyr-diethyl 6,67%) is een versterking van Caliban Duo met de werkzame stof amidosulfuron uit het middel Gratil. Eveneens een WG formulering erkend in wintertarwe, winterrogge en triticale vanaf het stadium begin uitstoeling tot eerste knoop aan 300 g/ha. De toevoeging van amidosulfuron aan de formulering geeft een versterking op de bestrijding van kleefkruid. Om resistentie op grasachtigen te voorkomen kan Caliban niet toegepast worden in menging met een FOP zoals Puma S. Ook de ALS remmers als sulfonylureas en sulfonamiden mogen de toepassing van Caliban niet voorafgaan noch volgen op de toepassing.géén kruisbloemigen zoals koolzaad zaaien na een behandeling met Caliban Verder zijn er de sulfonylureumverbindingen HUSSAR (iodosulfuron-methyl-na + (mefenpyrdiethyl)) of HUSSAR ULTRA (zelfde werkzame stoffen als HUSSAR, maar OD formulering en dubbele concentratie), die geen zuivere grassenmiddelen zijn, maar aan een dosis van 200 g/ha (HUSSAR) of 100 ml/ha (HUSSAR ULTRA) windhalm en raaigras weet te bestrijden.hussar (WG) mag niet gemengd worden met uitvloeiers of vloeibare meststoffen. Op straatgras werkt het onvoldoende, en duist laat het volkomen ongemoeid. Pluspunt van dit herbicide is zijn breed werkingsspectrum dat ook heel wat dicotylen (zie verder in deze tekst Bestrijding van dicotyle onkruiden ), ondermeer kleefkruid en kamille omvat; ereprijs is echter ongevoelig. Aan een lage dosis (50 g/ha voor HUSSAR; 25 ml/ha voor HUSSAR ULTRA) heeft het enkel een dicotylenwerking tegen kamille en herderstasje. Het kan flexibel gemengd worden. Het herbicide ATLANTIS is een combinatie van de sulfonylureum herbiciden mesosulfuron-methyl, iodosulfuron-methyl-natrium en de safener mefenpyr-diethyl. ATLANTIS werkt uitstekend tegen de meeste grassen (duist, windhalm, ) en beperkt tegen dicotylen (vogelmuur, herik, ). ATLANTIS moet steeds in combinatie met een veresterde koolzaadolie 1 l/ha (ACTIROB B) gespoten worden. Een aanvulling tegen dicotylen is bijgevolg een noodzaak. Dit kan gebeuren met bv. HUSSAR (Ultra of Tandem), PRIMUS of PRIMSTAR, ALLIE (Express of Star), ACCURATE, (te kiezen in functie van onkruidflora). Als bladherbicide wordt ATLANTIS in het voorjaar gespoten. De normale dosis is 300 g/ha, doch bij voorkomen van resistente duist (tegen ACCase remmers) en raaigras moet de dosis opgetrokken worden tot 500 g/ha. Afgeraden wordt de menging met o.a. contactgraminiciden, herbicidengroeistoffen, de halmverstevigers Moddus, Scitec of Medax Top, en vloeibare stikstof bij of kort vóór de toepassing; raadpleeg in elk geval het etiket op de verpakking (zie ook de toepassingsvoorwaarden vermeld bij 5.5 Bestrijding van resistente duist in de polders verder in dit hoofdstuk). ATLANTIS is erkend in wintertarwe, zomertarwe, rogge, triticale en spelt. Een nog breder werkend middel dan ATLANTIS is ALISTER, dat een combinatie is van verschillende werkzame stoffen: iodosulfuron-methyl-natrium 3 g/l + mesosulfuron-methyl 9 g/l en diflufenican 150 g/l + mefenpyr-diethyl 27 g/l. Dit product wordt toegepast in de lente in het stadium begin uitstoeling tot eerste knoop aan maximum 1 l/ha tegen eenjarige grassen en eenjarige dicotylen. Ook OTHELLO (iodosulfuron-methyl-natrium 2,5 g/l + mesosulfuron-methyl 7,5 g/l + diflufenican 50 g/l + mefenpyr-diethyl 22,5 g/l), is een breedwerkend herbicide tegen gras- en dicotyle onkruiden. De dosering bij een normale flora is 1,2 l/ha en bij moeilijke duist of zwaardere gronden dient de dosis verhoogd te worden tot 2 l/ha. Othello kan best in het vroege segment, kort na de winter, ingezet worden om de dosis diflufenican optimaal te benutten, later dient mogelijk versterkt te worden tegen kleefkruid.

8 - 8 - Othello mag niet gemengd worden met graminiciden zoals Puma S, Topik, Axial of Traxos. Afgeraden wordt de menging met o.a. herbicidengroeistoffen, de halmverstevigers Moddus, Scitec of Medax Top, en vloeibare stikstof bij of kort vóór de toepassing. Raadpleeg in elk geval het etiket op de verpakking (zelfde toepassingsvoorwaarden als bij Atlantis zoals vermeld bij Bestrijding van resistente duist in de polders verder in dit hoofdstuk).verder zijn er nog de handelsproducten op basis van iodosulfuron zijnde PACIFICA en COSSACK, weliswaar onder verschillende formuleringen. PACIFICA bevat iodosulfuron-methyl 1%, mesosulfuron-methyl 3% en mefenpyrdiethyl 9%, inzetbaar van begin uitstoeling tot eerste knoop aan 0,5 kg/ha; COSSACK bevat iodosulfuron-methyl 3%, mesosulfuron-methyl 3% en mefenpyr-diethyl 9%, gebruikt aan 0,3 kg/ha in menging met 1 l/ha van een uitvloeier op basis van geësterde koolzaadolie Bestrijding van dicotyle onkruiden Tegen dicotyle onkruiden kunnen verschillende middelen worden ingezet: STARANE, VERIGAL D, ALLIE, ALLIE STAR, ALLIE EXPRESS, HARMONY M, CAMEO, PLATFORM S, GRATIL, PRIMUS, PRIMSTAR, MILAN, BINGO, AURORA, CELTIC e.a.. Ze hebben elk hun specifiek werkingsspectrum en -snelheid. Een breder spectrum geniet de combinatie clopyralid + florasulam + fluroxypyr (TREVISTAR) met een uitbreiding op schermbloemigen, korenbloem, melkdistel en kruiskruid.mogelijkheden in dosering van 1l/ha tegen eenjarige onkruiden tot 1,5 l/ha op meerjarige onkruiden. De eerder vermelde middelen Hussar en Hussar Ultra, met een sterke nevenwerking op windhalm, hebben in hoofdzaak een zeer goede werking op éénjarige tweezaadlobbige onkruiden. Bij de sulfonylureumcombinaties is er ook HUSSAR TANDEM (iodosulfuron-methyl-na 10 g/l + diflufenican 150 g/l + safener (mefenpyr-diethyl)); dit is een OD formulering aan 1 l/ha in de lente vanaf begin uitstoeling bij actieve groei te gebruiken vooral als versterking op ereprijs, akkerviooltje en paarse dovenetel. Diflufenican wordt zowel door kiemend als door bovenstaand jong onkruid opgenomen en laat deze door remming verbleken. Naast de ALLIE en de CAMEO is er ook de combinatie van beide onder de naam ALLIE STAR (metsulfuron-methyl 11,1% + tribenuron-methyl 22,2%). Allié Star is inzetbaar in het vroege voorjaar vanaf 2-3 blad aan 45 g/ha. Deze SX formulering geeft een betere opname van het product en heeft een veel eenvoudiger tankreiniging die met water alleen kan worden schoongemaakt. Het vroegere risico (Allië SG) op tankresidu s wordt hier voorkomen. BIATHLON (tritosulfuron) is een herbicide behorend tot de groep van sulfonylureum-herbiciden. Is inzetbaar in alle granen, met breed werkingsspectrum tegen breedbladige onkruiden (o.a. paarse dovenetel, kamille, kleefkruid, muur en ereprijs) en mengbaar met alle mogelijke combinaties in het voorjaar. De positionering is begin uitstoeling tot vlaggebladtongetje zichtbaar (BBCH 21-39), in de lente aan een dosis van 70 g/ha tegen éénjarige tweezaadlobbige onkruiden. Algemeen werken de sulfonylureumverbindingen traag, waarbij de zichtbare afsterving pas na 3 tot 4 weken op gang komt; andere herbiciden zoals de chlorofyl- of carotheen-remmers (bv. BINGO) werken zeer snel. De beste resultaten worden steeds bereikt op actief groeiende onkruiden, dit is bij gunstige weersomstandigheden (o.a. voldoende hoge temperaturen). Een dosisverlaging kan dan mogelijk zijn, aangepast aan de aanwezige onkruidflora en de grootte van de onkruiden. MEXTRA op basis van ioxynil en mecoprop-p verstoort de stofwisseling, werkt systemisch en zorgt voor een uitgesproken celstrekking en een ongecontroleerde groei. Reeds bij lage temperatuur, vanaf 5 C, wordt het snel opgenomen, blijft het weinig vluchtig en is het werkzaam tegen bijna alle éénjarige breedbladigen.inzetbaar vanaf begin tot einde uitstoeling aan een dosis van 2 l/ha zowel in wintergerst als wintertarwe, te mengen met een grassenmiddel of inzetbaar als correctiebehandeling. Deze middelen kunnen worden aangewend al dan niet in combinatie met een grassenmiddel (zie Grassenbestrijding eerder in dit hoofdstuk) of met andere dicotyle middelen. Raadpleeg in elk geval het etiket of uw fytohandelaar.

9 Bestrijding van specifieke dicotyle onkruiden - Kamille en vogelmuur: met uitzondering van Defi en Attribut hebben alle grassenmiddelen een goede nevenwerking maar specifiek worden kamille en vogelmuur perfect bestreden met herbiciden behorende tot de groep van de sulfonylurea (ALLIE, BIATHLON, HARMONY M, CAMEO, HUSSAR, PRIMUS, e.a.). Voor de groep van de hydroxybenzonitrillen (ioxynil) zijn de weersomstandigheden belangrijk: warm en groeizaam. - Kleefkruid is gevoelig aan de najaarstoepassingen met Caliban, Capri, Herold of Monitor. Specifiek naar kleefkruid zijn GRATIL (std 39), MILAN (std 29), STARANE (std 32), PRIMUS of PRIMSTAR (std 32) allen inzetbaar aan volle dosis zowel in wintergerst als wintertarwe. KART (florasulam 1 g/l + fluroxypyr 100 g/l) is het broertje van Primstar met een aangepaste formulering. CHEKKER is een combinatie van de werkzame stoffen van Gratil (amidosulfuron) en Hussar (iodosulfuron) dat inzetbaar is tegen de meeste dicotyle onkruiden (kleefkruid, kamille, ); amidosulfuron maakt dat het middel een goede kleefkruidbestrijding bezit. CHEKKER is erkend in tarwe, gerst (niet in brouwgerst), triticale, rogge en spelt aan een dosis van 0,2kg/ha tot std. 31. Middelen die ingezet worden ter bestrijding van ereprijs en dovenetel hebben algemeen een goede nevenwerking tegen kleefkruid. - Ereprijs spp., dovenetel en akkerviooltje Deze onkruiden behoren tot de groep van de ureumherbicide ongevoelige onkruiden. De werkzame bestanddelen bifenox (o.a. VERIGAL D), carfentrazone (AURORA, ALLIE EXPRESS, PLATFORM S), diflufenican (o.a. DIFLANIL 500 SC, LEGACY 500 SC, TOUCAN, CAPTURE, JAVELIN), ioxynil en mecoprop-p (MEXTRA) en cinidon-ethyl (BINGO) zijn noodzakelijk voor de bestrijding van deze onkruiden. CELTIC (picolinafen 16g/l + pendimethalin 320g/l) met toepassingen, zowel in de herfst als in de lente tot std. 25, aan 2,5l/ha BIATHLON (tritosulfuron 71,4%) heeft een goede werking tegen ereprijs en paarse dovenetel aan een dosis van 70 g/ha. Met uitzondering van dovenetel kan ook CAPRI (pyroxsulam 7,5% + cloquintocet-mexyl 7,5%) of CAPRI TWIN (pyroxsulam 6,8% + cloquintocet-mexyl 6,8% + florasulam 2,3%) of CAPRI DUO (pyroxsulam 7,1% + cloquintocet-mexyl 7,1% + florasulam 1,5%) gebruikt worden tegen ereprijs en akkerviooltje, maar steeds in combinatie met een veresterde koolzaadolie; het is ook niet toe te passen samen met vloeibare stikstof. Een interval van minstens 7 dagen moet in dit geval gerespecteerd worden tussen beide toepassingen. - Overige onkruiden Klaproos kent de laatste jaren meer en meer opgang, vooral dan in de iets lichtere gronden. In de najaarstoepassing kan klaproos best bestreden worden met flupyrsulfuron, (o.a. LEXUS) of flufenacet middelen (o.a. HEROLD, MALIBU, LIBERATOR). Voorjaarstoepassingen of correcties kunnen met o.a; ALLIE, AURORA, CAMEO, HARMONY M, MEXTRA, PRIMSTAR, VERIGAL D, ea. Andere onkruiden zoals herik en wikke komen heel regelmatig voor in wintergranen. Door het gebruik van middelen behorende tot de groep van de sulfonylurea, worden deze onkruiden bestreden. Akkerleeuweklauw dient op bepaalde percelen nauwlettend te worden opgevolgd. In laat gezaaide tarwe en zomergraan wordt de onkruidflora nog eens uitgebreid met voorjaarskiemers als zwaluwtong, perzikkruid, varkensgras en melganzenvoet Bestrijding van sterk uitgestoelde grassen Bij sterk uitgestoelde grassen en onder aanhoudend droge omstandigheden kan de aanvankelijke grassenbestrijding tegenvallen. In dergelijke gevallen kan men terugvallen op de systemische bladgraminiciden:

10 PUMA S voor de bestrijding van niet-resistente duist en windhalm: - alléén: 0,8-1,2 l/ha volgens de grootte van de onkruiden; - in menging met 1-3 l minerale olie/ha: 0,6-0,8 l/ha; - in menging met een product op basis van fluroxypyr of van een sulfonylureumverbinding (metsulfuron-methyl) aan hun gewone erkende dosis: 0,8-1,2 l/ha - FOXTROT (fenoxaprop-p-ethyl 69 g/l + safener cloquintocet-mexyl 34,5 g/l) heeft dezelfde werkzame stof als Puma S, maar heeft een andere safener. Is erkend voor wintertarwe, rogge en triticale aan 1 l/ha met toevoeging van een erkende olie, ter bestrijding van éénjarige grassen vanaf het 3-blad tot het eerste knoop stadium in de lente. De geviseerde onkruiden dienen in actieve groei te zijn Distelbestrijding Distels kunnen bestreden worden met de klassieke herbicide groeistoffen zoals clopyralid (MATRIGON, ) tot het 1 ste knoopstadium. De handelsformulering clopyralid + florasulam + fluroxypyr (TREVISTAR) aan een dosering van 1,5 l/ha (= Matrigon 1,2 l + Primstar 1,5 l) geeft een zeer goede bestrijding van distels en opslag van cichorei; in te zetten vanaf het 3 e bladstadium tot het 2 e knoopstadium. Tevens zijn de sulfonylurea metsulfuron-methyl (ACCURATE, ALLIE, DEFT, FINY of ISOMEXX aan 30 g/ha) en tribenuron-methyl (CAMEO aan 45 g/ha) efficiënte middelen om distels te bestrijden. Ze zijn inzetbaar van het 2-3 bladstadium tot het laatste bladstadium, doch ideaal worden ze rondom het 2 e knoopstadium gespoten.op probleempercelen kan één van vorige toepassingen gevolgd worden door een vóóroogst- of stoppelbespuiting met glyfosaat (Roundup, ) Bestrijding van aardappelopslag Bij het mechanisch rooien van aardappelen blijven vaak een groot aantal knollen op het veld achter. Wanneer deze knollen niet bevriezen kunnen ze na de winter in het volggewas heel wat opslagplanten opleveren. De keuze van een goed sluitend volggewas is van groot belang om de opkomst van de achtergebleven aardappelen zo sterk mogelijk te onderdrukken. Men heeft vastgesteld dat in een wintergewas, zoals wintergraan, minder opslagaardappelen voorkomen dan bij in het voorjaar gezaaide gewassen, dankzij de grondverdichting en de geringe zuurstofvoorziening. In een droog voorjaar kan eveneens een vroeg gezaaid zomergraan de aardappelopslag afremmen dankzij de vochtconcurrentie. Aardappelopslag wordt best bestreden via minimale grondbewerking (inzaaien zonder ploegen). Bedoeling is om de oppervlakkig liggende knollen te laten bevriezen bij vorst, en de concurrentiekracht van de overlevende knollen te minimaliseren door voldoende dichte inzaai van het wintergraan. Vaak komt de aardappelopslag in graangewassen zo laat boven dat het normale stadium voor het spuiten met herbicidengroeistoffen reeds voorbij is. Mogelijkheden met herbicidengroeistoffen (tot 2 de knoop stadium) zijn: 2,4-D, en vooral fluroxypyr (Starane, ) en de mengsels ervan. Vanaf half uitstoeling tot het laatste bladstadium zullen ook enkele sulfonylurea een sterke remming van het aardappelloof veroorzaken: - metsulfuron-methyl (ALLIE, ) - tribenuron-methyl (CAMEO) - het mengsel met metsulfuron-methyl + tribenuron-methyl (ALLIE STAR) - of het mengsel met metsulfuron-methyl + thifensulfuron-methyl (HARMONY M) behoren tot de mogelijke middelen. LET OP! Deze middelen hebben een erkenning voor slechts 1 toepassing per seizoen! Een combinatie van beide herbicidegroepen kan voor een goede bestrijding zorgen zoals bv. 30 g ALLIE + 1 l STARANE (of STARANE KOMBI)/ha. Bestrijding van cichoreiopslag Cichoreiopslag wordt een steeds groter probleem. Dit kan aangepakt worden met ALLIE in te zetten aan 30 g/ha; spuiten rond het 2 de knoopstadium geeft de beste resultaten. Ook HARMONY M (metsulfuron-methyl 4% + thifensulfuron-methyl 40%) aan 100 g/ha schenkt voldoening tegen cichoreiopslag. Ook CAMEO (tribenuron-methyl 50%) kan ingezet worden vanaf 2-3 bladeren tot het laatste blad aan 45 g/ha.

11 De handelsformulering clopyralid + florasulam + fluroxypyr (TREVISTAR) aan een dosering van 1,5 l/ha (= Matrigon 1,2 l + Primstar 1,5 l) geeft een zeer goede bestrijding van distels en opslag van cichorei. 2.2 Behandeling vóór de oogst Kort vóór de oogst kunnen met succes overblijvende onkruiden (kweekgras, distels, veenwortel,...) worden bestreden. Hiervoor kan glyfosaat (ROUNDUP, TOUCHDOWN QUATTRO, e.a.), toegepast worden wanneer de tarwekorrels minder dan 30% vocht bevatten (deegrijpstadium). Een bespuiting mag worden uitgevoerd tot 7 dagen vóór de oogst. Het behandelde stro kan voor alle doeleinden worden gebruikt. 2.3 Besluit Om een rendabele onkruidbestrijding mogelijk te maken is de kennis van de onkruidsoorten, van de herbiciden en hun werking, en van de productprijzen onontbeerlijk. De beste resultaten bekomt men steeds op velden waar men tijdig kan behandelen. Een tijdige behandeling in het najaar maakt in de meeste gevallen een dure correctiebehandeling in het voorjaar overbodig. Bij de voorjaarsbehandeling biedt snel ingrijpen op kleine onkruiden, vroeg in het voorjaar en bij gunstige weersomstandigheden, het meest kans op succes en laat extra kostenbesparing toe. Bij aanwezigheid van resistente duist is een najaarsbehandeling gevolgd door een voorjaarsbehandeling noodzakelijk wil men een goed resultaat bekomen. 2.4 Gevoeligheidstabel onkruiden Zie pagina 12 14

12 Tabel 1: Geeft per erkend herbicide in de graanteelt het werkingsspectrum Aangewezen herbiciden handelsnaam / actieve stof per ha Wilde haver Windhalm Straatgras Duist Akkerleeuwe klauw Herderstasje Melganzevoet Klaproos Duivekervel Kleefkruid Dovenetel Kamille Muur Akkerviooltje Boterbloem Zwaluwtong Varkensgras Duizendknoop Herik Kruiskruid Grote ereprijs Klimopereprijs Akkerdistel Melkdistel 1 - jarige grasachtige onkruiden Avadex 480 Triallaat 3 3,5 l Puma S fenoxaprop-p ethyl + safener 0,4 1,2 l Axial pinoxaden + safener 0,9-1,2 l jarige grasachtige en 1 - jarige dicotylen Alister mesosulfuron + iodosulfuron + dff + safener 1 l Arelon L isoproturon ,5 l Atlantis mesosulfuron-meth + iodosulfuron-meth 300 g Attribut propoxycarbazone-natrium 60 g Azur IP + diflufenican + ioxynil 3 l Bacara flurtamone + diflufenican 1 l Bifenix N IP + bifenox 3,5-3,75 l Caliban Duo propoxycarb + iodosulf.+ saf 250 g Caliban Top propoycarb + iodosulf + amidosulf. + saf 300 g Capri pyroxsulam + safener 250 g Capri Duo pyroxsulam + florasulam + safener 265 g Capri Twin pyroxsulam + florasulam + safener 220 g Chloortoluron (500) 3,2 l Cossack mesosulfuron-meth + iodosulfuron-meth 300 g Defi prosulfocarb 4-5 l Herbaflex IP + beflubutamide 2l Herold flufenacet + diflufenican 600 g Hussar Ultra iodosulfuron + safener 100ml Hussar tandem diflufenican + iodosulfuron+ mefenpyr 1 l Isoproturon (500) 2-2,5 l Javelin IP + diflufenican 2,5-3 l Lentipur Chloortoluron 3-5 l Lexus solo flupyrsulfuron-me 20 g Lexus XPE flupyrsulfuron-me + metsulfuron-me 30 g Lexus Mill. flupyrsulfuron-me + thifensulfuron-me g Liberator flufenacet + diflufenican 0,6 l Malibu flufenacet + pendimethalin 3 l Monitor sulfosulfuron + uitvloeier 25 g Stomp aqua pendimethalin + bodemherbicide 1,5-2,5 l Othello Iodosulfuron + mefenpyr+ mesosulfuron+ dff 1,2 2 l Pacifica Iodosulfuron + mefenpyr+ mesosulfuron 500 g : goed 2: minder goed 3: minder resistent 4: resistent -: onbekend of geen werking

13 -13- Aangewezen herbiciden handelsnaam / actieve stof per ha Wilde haver Windhalm Straatgras Duist Akkerleeuweklauw Herderstasje Melganzevoet Klaproos Duivekervel Kleefkruid Dovenetel Kamille Muur Akkerviooltje Boterbloem Zwaluwtong Varkensgras Duizendknoop Herik Kruiskruid Grote ereprijs Klimop-ereprijs Akkerdistel Melkdistel 1 - jarige dicotylen Allié / Deft metsulfuron-methyl 30 g Allié Express metsulfuron-me + carfentrazone-et 50 g Aurora 40 WG carfentrazone-ethyl 50 g AZ 500 isoxaben 0,150 l Bingo cinidon-ethyl 0,25 l Biathlon tritosulfuron 70 gr Buttress 2,4 DB 4,5 l Cameo tribenuron-methyl 45 gr Capture diflufenican + bromoxynil+ioxynil 1 l Celtic picolinafen + pendimethalin 2-2,5 l Chekker amidosulfuron + iodosulfuron + safener 0,2 kg Duplosan DP-P dichloorprop-p 2-2,4 l Duplosan KV-P mecoprop-p 2-2,4 l Duplosan Super dichloorprop+mcpa+mecoprop-p 2-2,5 l Foxpro D bifenox + mcpp-p + ioxynil 2,5 l Gratil amidosulfuron 40 g Harmony M / Connex metsulfuron-me + thifensulfuron 60 g Isomexx / Deft metsulfuron-methyl 0,03 kg Kart fluroxypyr + Florasulam 1,2 l Matrigon / Cliophar clopyralid 0,7/0,9 l MCPP-P 600g/l 2-2,4 l Mextra mecoprop-p + ioxynil 2 l Milan pyraflufen-ethyl + bifenox 1 l Diflanil diflufenican 0,375 l Platform S carfentrazone-ethyl + MCPP-P 1 l Primstar fluroxypyr + Florasulam 1 l Primus florasulam 100 cc Starane/Tomahawk/Fluxyr200 ec fluroxypyr 1 l Trevistar fluroxypyr+florasulam +clopyralid 1 l U46 Combi MCPA+2,4-D 1,2-1,5 l U46 D500 2,4-D 1,2-1,6 l U46 M750 MCPA 1,3-2 l Verigal D bifenox + mcpp-p 2,2 2,5 l DP-P 2-2,4 l

14 -14- Aangewezen herbiciden handelsnaam / actieve stof per ha Wilde haver Windhalm Straatgras Duist Akkerleeuweklauw Herderstasje Melganzevoet Klaproos Duivekervel Kleefkruid Dovenetel Kamille Muur Akkerviooltje Boterbloem Zwaluwtong Varkensgras Duizendknoop Herik Kruiskruid Grote ereprijs Klimop-ereprijs Akkerdistel Melkdistel 1 - jarige dicotylen en meerjarige onkruiden Bofix fluroxypyr + clopyralid + mcpa 4 l Glyfosaat (Round-up) 3-4 l : goed 2: minder goed 3: minder resistent 4: resistent -: onbekend of geen werking

15 Toepassingstijdstip Toepassingstijdstip van verschillende producten in de teelt van granen Wintergerst Tabel 2: Geeft voor elk onkruidbestrijdingsmiddel de handelsnaam, de actieve stof en het toepassingstijdstip. Handelsnaam Actieve stof Voor de winter Na de winter AGROXYL+ DIVERSE ALLIE +DIVERSE ALLIE EXPRESS ALLIE STAR ARELON L + DIVERSE AURORA AVADEX 480 AXIAL + DIVERSE AZ 500 MCPA isoproturon metsulfuronmethyl metsulfuronmethyl + carfentrazoneethyl metsulfuron-me +tribenuron-me carfentrazoneethyl tri-allaat pinoxaden + cloquintocetmexyl isoxaben Voorzaai Voorop- komst 1-2 blad Uitstoeling Begin Volle Einde Oprichten 1 e knoop AZUR IP+ Dff + Ioxynil BACARA BARCLAY HURLER 200 BEFLEX BIATHLON/ INCENDIO BIFENIX N BINGO BOFIX/ INTERFIX BUTTRESS flurtamone + dff fluroxypyr beflubutamide tritosulfuron bifenox + isoproturon cinidon-ethyl fluroxypyr + clopyralid + MCPA 2,4 - DB CAMEO CAPTURE CELTIC CHEKKER tribenuron-methyl ioxinyl + bromoxinyl + Dff picolinafen + pendimethalin amidosulfuron + iodosulfuron + safener Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

16 -16- Handelsnaam Actieve stof Voor de winter Na de winter CHLOORTOL URON 500+DIVERSE CLIO PHAR 100SL DAMEX + DIVERSE DAMEX FORTE DEFI +DIVERSE DUPLOSAN KV-P+ DIVERSE chloortoluron clopyralid 2,4D- MCPA 345 g/l 2,4D 345 g/l MCPA prosulfocarb MCPP-P DJINN isoproturon + fenoxaprop-ethyl + safener DUPLOSAN DP P FLUXYR 200 EC FOXPRO D GRAMIX SUPER + DIVERSE GRATIL HARMONY M/ CONNEX HERBAFLEX HEROLD ISOGUARD 83 WG JAVELIN KART/ ATACO LIBERATOR MALIBU MATRIGON+ DIVERSE MEXTRA MILAN PELICAN DELTA dichloorprop-p 600 g/l fluroxypyr bifenox + MCPP + ioxynil dichloor-p + MCPA + MCPP amidosulfuron 4% Metsulfuronme + 40% thifensulfuronme beflubutamide + isoproturon flufenacet + diflufenican 83% isoproturon IP + diflufenican florasulam + fluroxypyr flufenacet + diflufenican flufenacet + pendimethalin clopyralid Ioxynil + mecoprop-p pyraflufen-ethyl + bifenox Diflufenican+Met sulfuron - Methyl Voorzaai Vooropkomst 1-2 blad Uitstoeling Begin Volle Einde Oprichten 1 e knoop Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

17 -17- Handelsnaam Actieve stof Voor de winter Na de winter PLATFORM S PRIMSTAR + DIVERSE PRIMUS + DIVERSE RACING EXTRA SALVO/ AMINEX STARANE STOMP AQUA STOMP TREVISTAR TOUCAN +DIVERSE VERIGAL D carfentrazoneethyl + MCPP-P fluroxypyr + florasulam florasulame 7 %Metsulfuronmethyl+ 68% thifensulfuronme 2,4 D Fluroxypyr pendimethalin pendimethalin Florasulam + fluroxypyr + Clopyralid diflufenican bifenox + MCPP Voorzaai Voorop - komst 1-2 blad Uitstoeling Begin Volle Einde Oprichten 1 e knoop Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

18 Wintertarwe Tabel 3: Geeft voor elk onkruidbestrijdingsmiddel de handelsnaam, de actieve stof en het toepassingstijdstip. Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Uitstoeling Begin Volle Einde Uitstoeling 1 e knoop AGROXYL +DIVERSE ALISTER ALLIE + DIVERSE ALLIE EXPRESS ALLIE STAR AMINEX +DIVERSE ARELON L +DIVERSE ATLANTIS WG MCPA diflufenican + iodosulfuron + meosulfuron + mefenpyr-diethyl metsulfuron-methyl metsulfuron-methyl + carfentrazone-ethyl Metsulfuron-methyl +tribenuron-methyl 2,4 - D Isoproturon mesosulfuron-methyl+ iodosulfuron-methyl + safener ATTRIBUT propoxycarbazone-na AURORA carfentrazone-ethyl AURORA 40WG AXIAL + DIVERSE 40% carfentrazoneethyl pinoxaden + cloquintocet-mexyl AZ 500 isoxaben AZUR IP + diflufenican + ioxynil BACARA flurtamone + dff BEFLEX BIATHLON/ INCENDIO beflubutamide tritosulfuron BIFENIX N bifenox + isoproturon BINGO cinidon-ethyl BOFIX INTERFIX fluroxypyr + clopyralid + MCPA BUTTRESS 2,4 DB CLIO PHAR 100 SL clopyralid Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

19 -19- Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Begin Uitstoeling Volle Einde Uitstoeling 1 e knoop DUPLOSAN DP-P CALIBAN DUO CALIBAN TOP dichloorprop-p 600 g/l Iodosulfuron-methylna + mefenpyr-diethyl + propoxycarbazonena Iodosulfuron-methylna + mefenpyr-diethyl + propoxycarbazonena + amidosulfuron CAMEO tribenuron-methyl CAPRI CAPRI DUO CAPRI TWIN CAPTURE CELTIC CHEKKER COSSACK DAMEX+ DIVERSE DAMEX FORTE DEFI+ DIVERSE DIFLANIL/TOU CAN + DIVERSE cloquintacet-mexyl + pyroxsulam cloquintacet-mexyl + pyroxsulam + florasulfam cloquintacet-mexyl + florasulam + pyroxsulam ioxinyl + bromoxinyl + dff picolinafen + pendimethalin amidosulfuron + iodosulfuron + safener mesosulfuron-methyl+ iodosulfuron-methyl + safener 275 g/l 2,4 DB g/l MCPA 345 g/l 2,4DB g/l MCPA prosulfocarb diflufenican DIVERSE chloortoluron DUPLOSAN KV P + DIVERSE DUPLOSAN SUPER+ DIVERSE MCPP dichloor-p + MCPA + MCPP FLUXYR 200 E Fluroxypyr FOXPRO D bifenox + MCPP + ioxynil Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

20 -20- Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Begin Uitstoeling Volle Einde Uitstoeling 1 e knoop FOXTROT Cloquintacet-methyl+ fenoxyprop-p-ethyl GRATIL amidosulfuron HARMONY M/ CONNEX HERBAFLEX HEROLD HUSSAR HUSSAR TANDEM HUSSAR ULTRA metsulfuron-ethyl + thifensulfuron-ethyl beflubutamide + isoproturon flufenacet + diflufenican iodosulfuron-me + mefenpyr-diethyl Diflufenican + iodosulfuron-me + mefenpyr-diethyl iodosulfuron-me + mefenpyr-diethyl ISOGUARD 83% isoproturon JAVELIN IP + dff KART/ATACO LIBERATOR LEXUS MILLENIUM florasulam + fluroxypyr flufenacet + diflufenican flupyrsulfuron-methyl + thifensulfuronmethyl LEXUS SOLO flupyrsulfuron-methyl LEXUS XP MALIBU MATRIGON + DIVERSE flupyrsulfuron-ethyl + metsulfuron-methyl flufenacet + pendimethalin clopyralid MEXTRA Ionynil + mecoprop-p MILAN pyraflufen-ethyl + bifenox MONITOR sulfosulfuron OTHELLO PACIFICA PLATFORM S siflufenican + iodosulfuron-me-na + mefenpyr-diethyl + mesosulfuron-me iodosulfuron-me + mefenpyr-di + mesosulfuron-me carfentrazone-ethyl + MCPP-P Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

21 -21- Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Begin Uitstoeling Volle Einde Uitstoeling 1 e knoop PELICAN DELTA diflufenican + metsulfuron- methyl PRIMSTAR+ DIVERSE fluroxypyr + florasulam PRIMUS florasulam PUMA S RACING EXTRA STARANE + DIVERSE STOMP + DIVERSE STOMP AQUA TIMOK/ TRAXOS TREVISTAR fenoxaprop-ethyl + mefenpyr-diethyll 7 %Metsulfuronmethyl+ 68% thifensulfuron-me fluroxypyr 400 g/l pendimethalin 433 g/l pendimethalin clodinafop-propargyl 25 g/l+ cloquintocet-mexyl 6,25 g/l +pinoxaden25g/l clopyralid + florasulam + fluroxypyr VERIGAL D bifenox + MCPP Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

22 Spelt Tabel 4: Geeft voor elk onkruidbestrijdingsmiddel de handelsnaam, de actieve stof en het toepassingstijdstip. Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Begin Uitstoeling Volle Einde Oprichten 1 e knoop AGROXYL+ DIVERSE ALISTER ALLIE+ DIVERSE ALLIE EXPRESS ALLIE STAR ARELON L +DIVERSE ATLANTIS AURORA AXIAL + DIVERSE AZ 500 AZUR BACARA BEFLEX BIATHLON BOFIX/ INTERFIX CAMEO CAPRI CAPRI DUO CAPRI TWIN CAPTURE CELTIC CHEKKER MCPA diflufenican + iodosulfuron + meosulfuron + mefenpyr-diethyl metsulfuron-methyl metsulfuron-methyl + carfentrazone-ethyl metsulfuron-me + tribenuron-me isoproturon mesosulfuronmethyl+iodosulfuron -methyl + safener carfentrazone-ethyl pinoxaden + cloquintocet- mexyl isoxaben IP + diflufenican + ioxynil flurtamone + dff befflutamide tritosulfuron fluroxypyr + clopyralid + MCPA tribenuron-methyl cloquintacet-mexyl + pyroxsulam cloquintacet-mexyl + pyroxsulam + florasulfam cloquintacet-mexyl + florasulam + pyroxsulam ioxinyl + bromoxynil + dff picolinafen + pendimethalin amidosulfuron + iodosulfuron + safener Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

23 -23- Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Begin Uitstoeling Volle Einde Oprichten 1 e knoop CHLOORTOL URON 500+DIVERSE CONNEX COSSACK DAMEX + DIVERSE DAMEX FORTE DEFI+ DIVERSE DIFLANIL 500 SC/TOUCAN+ DIVERSE DUPLOSAN KV-P +DIVERSE DUPLOSAN DP-P DUPLOSAN SUPER + DIVERSE FLUXYR 200+ DIVERSE FOXPRO D GRATIL HARMONY M/ CONNEX HERBAFLEX HUSSAR TANDEM HUSSAR ULTRA ISOGUARD KART / ATACO LEXUS MILLENIUM LEXUS SOLO LEXUS XP MATRIGON +DIVERSE chloortoluron metsulfuron-me + thifensulfuron-me mesosulfuronmethyl+ iodosulfuronmethyl + safener 275 g/l 2,4 DB g/l MCPA 345 g/l 2,4DB g/l MCPA prosulfocarb diflufenican MCPP-P dichloorprop-p MCPA,MCPP, dichloorprop fluroxypyr bifenox + MCPP + ioxynil amidosulfuron metsulfuron-methyl + thifensulfuron met IP + beflubutamid 83% isoproturon diflufenican + iodosulfuron-me + mefenpyr-diethyl Iodosulfuronme+mefenpyrdiethyl florasulam+ fluroxypyr flupyrsulfuron-me +thifensulfuron-me flupyrsulfuronmethyl flupyrsulfuron-ethyl +metsulfuronmethyl clopyralid Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

24 -24- Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Begin Uitstoeling Volle Einde Oprichten 1 e knoop MEXTRA ioxynil+ MCPP MONITOR OPTICA TRIO OTHELLO PACIFICA PELICAN DELTA PLATFORM S PRIMSTAR +DIVERSE PRIMUS +DIVERSE RACING EXTRA SALVO/ AMINEX STARANE / TOMAHAWK STARANE COMBI STOMP Aqua sulfosulfuron dichloor-p + MCPA + MCPP siflufenican + iodosulfuron-me- Na + mefenpyrdiethyl + mesosulfuron-me iodosulfuron-me + mefenpyr-di + mesosulfuron-me diflufenican + metsulfuron-methyl carfentrazoneethyl + MCPP -P florasulam + fluroxypyr florasulame 7% Metsulfuronmethyl+68% thifensulfuron-me 2,4 - D fluroxypyr fluroxypyr + clopyralid + ioxynil pendimethalin VERIGAL D TREVISTAR bifenox + MCPP florasulam + fluroxypyr + clopyralid Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

25 Triticale Tabel 5: geeft voor elk onkruidbestrijdingsmiddel de handelsnaam, de actieve stof en het toepassingstijdstip. Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Uitstoeling Begin Volle Einde Uitstoeling 1 e knoop AGROXYL + DIVERSE ALISTER ALLIE + DIVERSE ALLIE EXPRESS ALLIE STAR AMINEX+ DIVERSE ATLANTIS ATTRIBUT ARELON L + DIVERSE MCPA diflufenican + iodosulfuron + meosulfuron + mefenpyr-diethyl metsulfuron-methyl metsulfuron-methyl + carfentrazone-ethyl metsulfuron-methyl +tribenuron-methyl 2,4 D mesosulfuronmethyl+ modosulfuron-methyl + safener propoxycarbazone- Na Isoproturon AURORA carfentrazone-ethyl AXIAL + DIVERSE pinoxaden + cloquintocet-mexyl AZ 500 isoxaben AZUR IP + diflufenican + ioxynil BACARA flurtamone + dff BEFLEX beflubutamide BIATHLON/ INCENDIO BIFENIX N BOFIX CALIBAN DUO tritosulfuron bifenox + isoproturon fluroxypyr + clopyralid + MCPA Iodosulfuron-methylna + mefenpyrdiethyl + propoxycarbazonena Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

26 -26- Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Uitstoeling Begin Volle Einde Uitstoeling 1 e knoop CALIBAN TOP Iodosulfuron-methylna + mefenpyrdiethyl + propoxycarbazonena + amidosulfuron CAMEO tribenuron-methyl CAPRI CAPRI DUO CAPRI TWIN CAPTURE CELTIC CHEKKER CHLOORTOLU RON 500+ DIVERSE COSSACK DAMEX + DIVERSE DAMEX FORTE DEFI + DIVERSE DIFLANIL/ TOUCAN + DIVERSE FLUXYR 200 E + DIVERSE FLUROX 180 EC+ DIVERSE FOXTROT cloquintacet-mexyl + pyroxsulam cloquintacet-mexyl + pyroxsulam + florasulfam cloquintacet-mexyl + florasulam + pyroxsulam ioxinyl + bromoxinyl + dff picolinafen + pendimethalin amidosulfuron + iodosulfuron + safener chloortoluron mesosulfuronmethyl+ iodosulfuron-methyl + safener 2,4D- MCPA 345g/l 2,4D 345g/l MCPA prosulfocarb diflufenican fluroxypyr Fluroxypyr cloquintacet-methyl + fenoxyprop-p-ethyl GRATIL amidosulfuron HERBAFLEX beflubutamide + isoproturon HUSSAR TANDEM diflufenican + iodosulfuron-me + mefenpyr-diethyl Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

27 -27- Voor de winter Na de winter Handelsnaam Actieve stof Vooropkomst 1-2 blad Uitstoeling Begin Volle Einde Uitstoeling 1 e knoop HUSSAR ULTRA KART/ ATACO LEXUS Millenium LEXUS Solo LEXUS XPE MATRIGON + DIVERSE iodosulfuron-me + mefenpyr-diethyl florasulam+ fluroxypyr flupyrsulfuronmethyl + thifensulfuronmethyl flupyrsulfuronmethyl flupyrsulfuron-ethyl + metsulfuron-methyl clopyralid MONITOR sulfosulfuron OTHELLO PACIFICA PRIMSTAR siflufenican + iodosulfuron-me-na + mefenpyr-diethyl + mesosulfuron-me iodosulfuron-me + mefenpyr-di + mesosulfuron-me fluroxypyr + florasulam PRIMUS florasulam PUMA S STARANE / TOMAHAWK fenoxaprop-ethyl + mefenpyr-diethyll fluroxypyr STOMP AQUA pendimethalin TREVISTAR clopyralid + florasulam + fluroxypyr Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

28 -28-3 Fungiciden in granen 3.1 Richtlijnen voor de ziektebestrijding in wintertarwe Het gamma wintertarwerassen dat wordt aangeboden, is zeer ruim. Eveneens blijkt dat er tussen de rassen opmerkelijke verschillen optreden inzake ziektegevoeligheid. Bij de rassenkeuze gaat daarom de voorkeur uit, om in een gegeven situatie bij vergelijkbare opbrengst, kwaliteit of andere kenmerken, deze rassen te kiezen die het minst gevoelig zijn ten aanzien van ziekten Verder tonen resultaten van de ziektebestrijdingsproeven aan dat dé behandelingsstrategie in wintertarwe niet bestaat. Het al dan niet rendabel zijn van de uitgevoerde ziektebestrijding hangt nauw samen met de specifieke ziektedruk op het perceel bij een bepaald ras. Een behandelingsstrategie dient met andere woorden per ras en per perceel benaderd te worden. Kennis van de ziektegevoeligheid van het ras, evenals het opvolgen van het aantastingstijdstip én de aantastingsgraad van de schimmelziekten op het veld blijven noodzakelijke vereisten wil een fungicide of fungicidemengsel financieel verantwoord ingezet worden: Ziektegevoeligheid van het ras voetziekten: oogvlekkenziekte bladziekten: meeldauw gele roest bruine roest bladvlekkenziekte aarziekten: aarfusarium aarseptoria of kafjesbruin Schimmelziekten opvolgen in het veld vanaf het voorjaar: oogvlekkenziekte bladvlekkenziekte gele roest meeldauw bruine roest Om rendabel te zijn dient de financiële meeropbrengst van de fungicide-behandeling groter te zijn dan de kostprijs van de fungicidebehandeling (fungicide, arbeids- en machinekost). Bij de fungicidenkeuze is het, naast de doeltreffendheid ten aanzien van de te behandelen ziekten, eveneens belangrijk de kostprijs niet uit het oog te verliezen. Indien meer dan één fungicidebehandeling uitgevoerd wordt, is het aangewezen om bij het fungicidegebruik er voor te zorgen dat de werkzame stoffen afgewisseld worden (en bij voorkeur ook uit verschillende chemische groepen) in het kader van een goed resistentiemanagement. Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

29 Fungiciden op basis van een strobilurine correct gebruiken Reeds meerdere jaren wordt er bij veelvuldig gebruik van strobilurinen resistentie vastgesteld ten aanzien van meeldauw in West-Europa. Hierdoor hebben de strobilurinen hun werkzaamheid ten aanzien van meeldauw verloren. Daarom wordt voor de meeldauwbestrijding het gebruik van strobilurinen niet meer aanbevolen. De laatste jaren wordt er eveneens resistentie vastgesteld ten aanzien van bladvlekkenziekte. De eerste resistente stammen werden vastgesteld in 2001 in Ierland. In 2002 werden er vervolgens plaatselijk resistente stammen vastgesteld in Groot-Brittannië en Frankrijk, en zeer beperkt in België. Vanaf 2003 nam de resistentie verder uitbreiding in een groot deel van West-Europa, België inbegrepen. Het resistentieniveau ten aanzien van bladvlekkenziekte kan sterk variëren van regio tot regio en van perceel tot perceel. Enkel aan de hand van een labo-analyse van de schimmel kan het resistentieniveau bepaald worden. Doch algemeen blijkt de resistentie in (zeer) belangrijke mate aanwezig te zijn en dient er bij de aanpak van de bladvlekkenziektebestrijding hiermee rekening gehouden te worden! Immers het tweemaal toedienen van strobilurinen verhoogt in sterke mate de selectie naar resistente stammen. Doch dit betekent geenszins dat strobilurinen geen plaats meer hebben in de ziektebestrijding. Ze dienen wel correct gebruikt te worden! 3.2 Bladbehandeling Het al dan niet noodzakelijk zijn van een bladbehandeling is afhankelijk van: -de aantastingsgraad van de bladziekten -de rasgevoeligheid -de weersomstandigheden bevorderlijk voor het ontwikkelen/uitbreiden van de bladziekten -de regio: kustpolder (doorgaans grotere kans op gele roest), westen van het land (doorgaans hogere ziektedruk), oosten van het land (grotere kans op lagere ziektedruk) Tijdstip van bladbehandeling Het tijdstip van de bladbehandeling is functie van de ontwikkeling van de bladziekten op het individuele perceel en ras. Een opvolging van de ziektedruk is hierbij noodzakelijk. In functie van de ziektedruk en rasgevoeligheid kan de bladbehandeling uitgevoerd worden in het stadium voorlaatste tot laatste blad. Deze bladbehandeling gebeurt bij voorkeur in het stadium voorlaatste blad, punten van het laatste blad ; naargelang de zaaidatum, vroegheid van het ras, groeisnelheid van het gewas en het jaar, situeert deze bladbehandeling zich tussen eind april (kan eventueel iets vroeger zijn) en mei. Indien de ziektedruk in het ontwikkelingsstadium voorlaatste blad, punten van het laatste blad zeer beperkt is op de laatste drie bladlagen, kan de bladbehandeling uitgesteld worden (o.a. bij: gezondere rassen, lage ziektedruk, ). Wanneer het gewas gezond blijft na het verschijnen van het laatste blad, kan misschien met één enkele aarbehandeling het gewas gezond worden gehouden. Bij twijfel over het rendabel zijn van een bladbehandeling, kan de graanteler een ziektetelling uitvoeren volgens het Epipre-waarschuwingssysteem, zodat een afweging gemaakt kan worden van de opbrengstverliezen zonder bladbehandeling ten opzichte van wel inzetten van een fungicide als bladbehandeling Gele roest Men dient, ingeval van gevoelige rassen én vooral in de kustpolder, zeer waakzaam te zijn vanaf het vroege voorjaar op het optreden van de eerste symptomen (sporen) van deze ziekte. Onmiddellijk ingrijpen met een fungicide op basis van een triazool kan hier van kapitaal belang zijn! Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

30 -30- In geval van een zeer vroege aantasting in het voorjaar (vóór het stadium 1 e knoop ), dient op perceelsniveau beslist te worden indien er al of niet een zeer vroege gele roestbehandeling dient uitgevoerd te worden, in functie van gewasstadium en ziektedruk Bruine roest Bij zeer gevoelige rassen en vroege zaai kan bij een zachte winter zeer vroeg bruine roest optreden. In deze vroege ontwikkelingsstadia van de tarwe is een behandeling van bruine roest echter niet vaak rendabel. In geval van een zware aantasting dient op perceelsniveau beslist te worden indien er al of niet een zeer vroege bruine roestbehandeling dient uitgevoerd te worden, in functie van gewasstadium en ziektedruk. Eens er bruine roest wordt vastgesteld op een perceel, is een regelmatige opvolging sterk aan te bevelen. Vooral bij de ontwikkeling van nieuwe bladlagen in de daaropvolgende weken, moet opgevolgd worden of de bruine roest zich ook ontwikkelt op deze nieuw gevormde bladlagen. Indien een fungicidebehandeling dient ingezet te worden, mag de werkingsduur van het toegepaste fungicide niet uit het oog verloren worden! Eens de werkingsduur van het toegepaste fungicide naar zijn einde loopt, dient de ziektedruk verder opgevolgd te worden! 3.3 Fungicide bladbehandeling De keuze van het bladziektemiddel wordt bepaald door: - enerzijds de te behandelen bladziekten - maar anderzijds ook van het tijdstip van toepassing Meeldauw Meest effectief zijn de specifiek werkzame stoffen: cyflufenamid Nissodium fenpropidin Mildin 750 EC spiroxamin Impulse quinoxyfen Fortress (preventief te gebruiken) metrafenone Flexity fenpropimorf Corbel Het gebruik van strobilurinen wordt niet meer aanbevolen ten aanzien van de bestrijding van meeldauw wegens het voorkomen van resistente stammen! Bladvlekkenziekte Het meest effectief ten aanzien van bladvlekkenziekte zijn de triazolen: epoxiconazool Opus (epoxiconazool 125 g/l) Opus Plus (epoxiconazool 83 g/l ) Stick & Stay formulering epoxiconazool + boscalid Venture (epoxiconazool 67 g/l + boscalid 233 g/l) Granovo (epoxiconazool 50 g/l + boscalid 140 g/l) epoxiconazool + fenpropimorf + metrafenone Capalo/Palazzo (epoxiconazool 62.5 g/l+ fenpropimorf 200g/l + metrafenone 75 g/l) prothioconazool Input Pro (prothioconazool 250 g/l) Input (prothioconazool 160 g/l + spiroxamin 300 g/l) Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

31 -31- prothioconazool+ bixafen Aviator Xpro (prothioconazool 150 g/l + bixafen75 g/l) Skyway Xpro (prothioconazool 100 gl + bixafen 75 g/l + tebuconazool 100 g/l) De effectiviteit naar bladvlekkenziektebestrijding komt des te meer tot uiting naarmate de bladvlekkenziektedruk belangrijker is. In situaties met zeer hoge ziektedruk gaat de absolute voorkeur naar de sterkste fungiciden ten aanzien van bladvlekkenziekte; dit is des te meer noodzakelijk bij zeer gevoelige rassen voor bladvlekkenziekte. Weliswaar dient de op de verpakking vermelde aanbevolen dosis gerespecteerd te worden, een lagere dosis verhoogt het risico op een lagere effectiviteit Het tijdstip van toepassing en fungicidekeuze Er dient over gewaakt te worden dat de periode tussen de bladbehandeling en de aarbehandeling overeenstemt met de werkingsduur van de fungiciden gebruikt bij de bladbehandeling. In de optiek dat de aarbehandeling wordt uitgevoerd in het stadium alle aren uit / begin bloei ter bestrijding van o.a. aarfusarium (met het oog op een reductie van het mycotoxinegehalte in het graan) kan de periode tussen de blad- en de aarbehandeling variëren van een eerder korte (ongeveer 3 weken) tot een lange tussenperiode (ongeveer 4 weken). In functie van de lengte van deze tussenperiode zal bij de fungicidenkeuze ook rekening dienen gehouden te worden met de werkingsduur om deze tussenperiode te overbruggen Specifieke omstandigheden bladbehandeling Een vroege zaai en zachte winter, gevolgd door een regenrijk voorjaar is zeer bevorderlijk voor de ontwikkeling van bladvlekkenziekte! Waakzaamheid is geboden bij de meest gevoelige rassen! Behandelingstijdstip: In functie van de zaaidatum, vroegheid van het ras, groeisnelheid van het gewas en het jaar, kan de behandeling uitgevoerd worden rondom eind april (kan eventueel iets vroeger zijn) tot begin mei. Fungicide: Bij de keuze gaat de absolute voorkeur naar de sterkste fungiciden ten aanzien van bladvlekkenziekte; dit is des te meer noodzakelijk bij zeer gevoelige rassen voor bladvlekkenziekte. Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

32 Aarbehandeling Tijdstip aarbehandeling Om een goede bestrijding van de aarziekten te bekomen dient de behandeling ingezet te worden in het stadium alle aren uit. Kies een polyvalente behandeling tegen zowel blad- als aarziekten Fungicide aarbehandeling Fungiciden op basis van een strobilurine scoren doorgaans beter dan triazolen. azoxystrobine (*) Amistar 0,8 l/ha (azoxystrobine 200 g/l) Olympus 1,5 l of Amistar Opti 1,8l (azoxystrobine g/l+chloorthalonil g/l) Priori Xtra 0,75 l/ha of Amistar Xtra 0,75 l/ha (azoxystrobine 150 g/l + cyproconazool 60 g/l) dimoxystrobine (*) Swing Gold 1,25 l/ha (dimoxystrobine 166,25 g/l + epoxiconazool 62,50 g/l) + Caramba 0,8 l/ha (metconazool 48 g/l) fluoxastrobine (*) kresoxim-methyl (*) picoxystrobine (*) pyraclostrobine (*) trifloxystrobine (*) Fandango 1,5 l/ha (fluoxastrobine 150 g/l + prothioconazool* 150 g/l) Fandango Pro 1.75l(fluoxastrobine 50 g/l + prothioconazool* 100 g/l) Allegro 1 l/ha (kresoxim-methyl 125 g/l + epoxiconazool 125 g/l) Acanto 0,8 l/ha (picoxystrobine 200 g/l) Comet 1 l/ha (pyraclostrobine 250 g/l Opera 1,5 l/ha (pyraclostrobine 199,5 g/l + epoxiconazool 75 g/l) Diamant 1,75 l/ha (pyraclostrobine 200 g/l + epoxiconazool 75 g/l + fenpropimorf 375 g/l). Sphere 267,5 DC 1 l/ha (trifloxystrobine 187,5 g/l + cyproconazool 80 g/l) Twist 500 SC 0,35 l/ha (trifloxystrobine 175 g/l) * te gebruiken in menging met een curatief werkend fungicide Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

33 De nieuwe generatie fungiciden Deze nieuwe generatie fungiciden met een veel breder spectrum en SDHI genoemd, volgen mekaar snel op en geven nog betere resultaten dan de gekende strobilurines of de oudere triazolen. Ze hebben naast een sterke preventieve- ook een versterkte curatieve werking naar septoria. 1e generatie op basis van Boscalid 2e generatie op basis van Bixafen 3e generatie op basis van Xemium Venture, Granovo Xpro Aviator, Xpro Skyway en Xpro Evora Adexar, Ceriax, Librax fluxapyroxad (Xemium) + epoxiconazool Adexar (epoxiconazool 62.5 g/l + fluxapyroxad 62.5 g/l) Toepassing van midden uitstoeling tot einde bloei Erkenning aan 2l/ha Advisering in T2 aan 1.25 l/ha preventief of bij eerste symptomen fluxapyroxad (Xemium) + epoxiconazool + pyraclostrobin Ceriax (epoxiconazool 41.6 g/l + fluxapyroxad 41.6 g/l + pyraclostrobin 66.6 g/l) Toepassing van midden uitstoeling tot einde bloei Erkenning aan 2l/ha Advisering in T2 in gerst aan 1.50 l/ha preventief of bij eerste symptomen In tarwe aan 1.75 l/ha preventief of bij eerste symptomen fluxapyroxad (Xemium) + metconazool Librax ( fluxapyroxad 62.5 g/l + metconazool 45 g/l) Toepassing van midden uitstoeling tot einde bloei Erkenning aan 2l/ha Advisering in T2 in gerst aan 1.25 l/ha preventief of bij eerste symptomen In tarwe aan 1.25 l/ha preventief of bij eerste ymptomen bixafen + prothioconazool Aviator Xpro (prothioconazool 150 g/l + bixafen75 g/l) Toepassing van oprichten tot 2 e knoop Erkenning aan 1.25 l/ha Advisering in T1 aan 1.25 l/ha en T2 in gerst aan 1 l/ha bixafen + prothioconazool + tebuconazool Skyway Xpro Evora Xpro (prothioconazool 100 gl + bixafen 75 g/l + tebuconazool 100 g/l) Toepassing van midden uitstoeling tot einde bloei Erkenning aan 1.25 l/ha Advisering in T2 in gerst aan 1 l/ha preventief of bij eerste symptomen In tarwe aan 1.25 l/ha preventief of bij eerste symptomen Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

34 Bestrijding van aarfusarium a. Inleiding G. Haesaert 1, S. Landschoot 1, V. Derycke 1, B. Heremans 1, K. Audenaert 1 D. Wittouck 2 Een aantasting van aarfusarium heeft niet alleen een negatieve impact op de opbrengst, maar zorgt tevens voor de aanwezigheid van mycotoxinen in de tarwekorrel. Vooral DON (Deoxynivalenol) wordt na een Fusarium besmetting terug gevonden bij tarwe. De EU richtlijn slaat enkel op tarwe voor menselijke voeding, toch is het duidelijk dat met DON gecontamineerd voeder de zoötechnische prestaties bij varkens en pluimvee negatief beïnvloedt worden. Varkens zijn duidelijk gevoeliger dan pluimvee: een concentratie van 300 tot 500 µg/kg DON veroorzaakt bij vleesvarkens reeds groeiremmingen en werkt immunodepressief waardoor de dieren gevoeliger worden voor infectieziekten. Sinds 2006 de EU-richtlijn van kracht is die stelt dat tarwe met een DON gehalte van 1250 µg/kg niet marktgeschikt is voor menselijke consumptie, wordt bij de ziektebestrijding in wintertarwe meer en meer rekening gehouden met aarfusarium. Naast DON kunnen de bij tarwe voorkomende Fusarium soorten nog andere mycotoxinen produceren o.a. Zearalenone (ZEN), Nivalenol (NIV), e.a. Voor een aantal van deze mycotoxinen zijn echter nog geen normen of richtlijnen opgesteld. b. Aarfusarium is een ziektecomplex waarbij verschillende Fusarium soorten betrokken zijn Aarfusarium wordt veroorzaakt door verschillende Fusarium schimmels. Ze kunnen afzonderlijk doch ook naast elkaar voorkomen. Populatieonderzoek gaf aan dat in NW Europa Fusarium graminearum, Fusarium culmorum, Fusarium avenaceum en Fusarium poae de meest voorkomende soorten zijn. Ook Microdochium nivale (vroegere benaming Fusarium nivale) komt voor in het Fusarium ziektecomplex. Visueel veroorzaakt deze schimmel dezelfde symptomen als Fusarium schimmels doch produceert geen mycotoxinen. De samenstelling van de Fusarium populatie varieert wel van jaar tot jaar en van locatie tot locatie. Weersomstandigheden tijdens en na de bloei, maar ook perceelskenmerken (vruchtwisseling, bodembewerkingen, ) zijn hiervan de oorzaak. Over de jaren heen kunnen bepaalde tendensen waargenomen worden waarbij bepaalde soorten (bv. F. poae) belangrijker worden, terwijl andere op de achtergrond verdwijnen (bv. F.culmorum). Het geproduceerde mycotoxine patroon is soort afhankelijk. Zo zal bv. F. graminearum vooral DON produceren terwijl F. poae o.a. T2/HT2- toxines, diacetoxyscripenol, neosolaniol en fusarenon-x kan produceren. c. Preventie: een noodzaak voor het voorkomen van aarfusarium en DON Diverse factoren beïnvloeden het voorkomen van Fusarium spp. en de geassocieerde mycotoxinen Regen vóór, tijdens en na de bloei is veruit de voornaamste factor, maar uiteraard niet te sturen. Vaak wordt echter vergeten dat regen slechts zorgt voor de verspreiding en kieming van de aanwezige sporen; de beperking van inoculum (schimmeldraden en sporen) mag dan ook gezien worden als de voornaamste preventiemaatregel die kan worden genomen. - Vruchtwisseling Hoe wordt het Fusarium inoculum opgebouwd? Fusarium schimmels zijn ten dele saprofystische schimmels en kunnen dus gemakkelijk overleven op gewasresten van geïnfecteerde waardplanten. Op deze gewasresten ontstaan geslachtelijke en ongeslachtelijke sporen die via regen en wind verspreid worden. Regendruppels kunnen de sporen tot meer dan 1 m hoogte laten opspatten. De wind zorgt voor een horizontale verplaatsing.vruchtwisseling heeft dan ook een grote invloed op de aanwezigheid en de omvang van inoculum; gewasresten van maïs bieden Fusarium schimmels een uitstekende voedselbasis voor groei en sporulatie. Ook tarwe na tarwe verhoogt het risico op een groter inoculum. Fusarium schimmels hebben echter ook een groot aantal waardplanten. De meeste grassen (windhalm, straatgras, duist, e.a.) zijn waardplanten en kunnen dus dienen als contaminatiebron voor tarwe. De Fusarium schimmels uit het aarziektecomplex kunnen ook voetziekten veroorzaken (dit kan zelfs door rechtstreeks contact met schimmeldraden). Op het aangetast stengelweefsel ontstaan na een 1 Hogeschool Gent,Faculteit Toegepaste Bio-ingenieurswetenschappen, Gent 2 Inagro vzw, afdeling Akkerbouw, Rumbeke-Beitem Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

35 -35- tijdje sporen die wederom via opspattend water op de aar kunnen terecht komen. Vooral bij rotaties met veel tarwe en maïs treedt dit op. - Bodembewerking Een kerende grondbewerking verkleint in aanzienlijke mate de aanwezigheid van aarfusarium, zeker in combinatie met een gevoelige voorvrucht. Het onderwerken van gewasresten reduceert de sporenvorming; schimmels hebben immers zuurstof nodig om te groeien en te ontwikkelen. Het aantal gevormde sporen op gewasresten van maïs verkleint met circa 95% wanneer deze gedurende een jaar zijn ondergewerkt. Kuilmaïs is door de beperkte hoeveelheid gewasresten duidelijk minder risicovol dan korrelmaïs. Er dient wel opgewezen te worden dat Fusarium schimmels in staat zijn een soort duurspore te produceren (chlamydosporen) die kunnen achterblijven in de bodem en als nieuwe infectiebron dienen (bv. bij het opnieuw bovenploegen van eventuele gewasresten). Een gevoelige voorvrucht (bv. maïs) in combinatie met een niet kerende grondbewerking verhoogd aanzienlijk het risico op aarfusarium. Wanneer dus ploegloos geboerd wordt dient men te kiezen voor een niet Fusarium gevoelige voorvrucht! - Rassen Tussen de huidige tarwerassen bestaan aanzienlijke verschillen qua gevoeligheid voor aarfusarium. Geen enkel ras bezit echter een absolute resistentie. Dit bekent dat alle rassen kunnen aangetast worden en dat onder hoge ziektedruk en ideale weersomstandigheden voor de schimmel, zelfs tolerante rassen nog altijd kunnen worden geïnfecteerd. Tabel 4.1 klasseert de rassen die zijn uitgetest door het LCG vzw in vier klassen: gevoelig, matig gevoelig, matig tolerant en tolerant. De rassen werden geëvalueerd in speciaal daartoe aangelegde infectieproeven. Enkel de rassen die tenminste 2 jaar in proef werden opgenomen zijn weergegeven en getoetst aan buitenlandse referenties. Rassen uit de gevoelige of matig gevoelige groep worden best gemeden bij hoge risico s op aarfusarium (bv. korrelmaïs of tarwe als voorvrucht en gewasresten onvoldoende ingewerkt). Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

36 -36- Tabel 4.1: Landbouwcentrum Granen Vlaanderen. Gevoeligheid voor aarfusarium van wintertarwe rassen 1. Gevoelig Matig gevoelig Matig tolerant Tolerant Alsace Azzerti Altigo Akteur Anthus Belcast Altos Apache Caphorn Biscay Celebration Carenius Lexus Challenger Centenaire Henrik Nemocart Deben Contender Melkior Oakley Dekan Corvus Omart Robigus Einstein Edgar Sahara Rosario Evasion Elixer Winnetou Tobak Expert Hattrick Zohra Toisondor Florett Hourra Tuscan Homeros Impression Horatio Hyperion Istabraq Katart Manager Mulan Ozon Pepidor Premio Razzano Rollex Scor Selekt Smuggler SW Tataros Vivant Waldorf Inspiration Intro Julius Kaspart Koreli Lear Limes Lincoln Lion Linus Louisart Matrix Ortop Patrel Profilus Pulsar Radius Tabasco Tulsa Unicum 1 Enkel rassen die 2 jaar werden getest in speciaal daartoe aangelegde proeven zijn opgenomen d. Inzet van fungiciden: juiste productkeuze en tijdstip van behandeling. Bij verhoogd risico op Fusarium infectie (maïs of tarwe als voorvrucht, gevoelig ras, ) is het aan te raden een fungicidenbehandeling specifiek naar Fusarium toe uit te voeren. Hierbij dient men rekening te houden met het behandelingstijdstip en de fungicidenkeuze. Best is te spuiten 3 dagen vóór tot 3 dagen na de infectie. In de praktijk komt dit overeen met een behandeling juist vóór bloei. Microdochium nivale reageert gevoelig op strobilurinen. Vooral azoxystrobine (Amistar), pyraclostrobine (Opera, Diamant, Comet) en dimoxystrobine (Swing Gold) bestrijden goed Microdochium nivale. Strobilurinen hebben echter onvoldoende werking tegen de Fusarium groep. Wel werd de laatste groeiseizoenen zowat overal in Europa een verminderde werking van de Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

37 -37- strubilurinen t.a.v. Microdochium nivale vastgesteld. Prothioconazool werkt als triazole goed tegen Microdochium nivale en vormt een waardvol alternatief voor de strobilurinen. De Fusarium groep dient bestreden te worden met metconazool (Caramba), tebuconazool (o.a. Horizon EW), prothioconazool (Prosaro, Fandango, Fandango Pro) en dimoxystrobine (Swing Gold). In mindere mate zijn ook epoxiconazool + kresoxim-methyl (Allegro) en fluquinconazool (Flamenco) effectief, beide fungiciden vertonen een belangrijke nevenwerking. Gezien moeilijk kan voorspeld worden welke Fusarium soort aanwezig zal zijn en op het veld de soorten niet te onderscheiden zijn is het best om rond de bloei te spuiten met een mengsel van een triazool (Horizon EW of Caramba) met een strobilurine (Amistar, Opera of Diamant), hetzij met een mengsel van Swing Gold met Caramba, hetzij met een mengsel van Prosaro met een strobilurine, hetzij met Fandango of Fandango Pro, hetzij met een mengsel van Comet met Osiris; hierbij is het belangrijk de dosis van de fungiciden te respecteren, dit zowel voor de bestrijding van aarfusarium als voor de reductie van het DON-gehalte in het graan. Suboptimale doseringen (lagere doseringen) kunnen zelfs aanleiding geven tot een verhoging van het DON gehalte. Voor wat de nieuwe werkzame stof bixafen betreft heeft het LCG momenteel geen eigen informatie met betrekking tot de werking ten aanzien van Fusarium spp. of Michrodochium nivale. De inzet van de meest effectieve fungiciden op het ideale tijdstip zal nooit volledig aarfusarium bestrijden. Een efficiëntie van 80 tot 90% wordt als het best haalbare gezien voor wat betreft de schimmel. De DON-reductie is meestal nog iets geringer. Een combinatie van maatregelen blijft dus belangrijk. Op risicopercelen kan best van bij de start van de schimmelbestrijding rekening gehouden worden met de extra Fusarium bespuiting. Door o.a. een ziektetolerant ras te kiezen en de zaaidichtheid en stikstofbemesting te optimaliseren, kan een eerste bespuiting uitgesteld worden tot bijvoorbeeld het stadium voorlaatste laatste blad en kan de aarbespuiting uitgevoerd worden op een voor Fusarium optimaal tijdstip. e. Hoe DON detecteren? De standaard analysemethoden voor DON (HPLC en massaspectrometrie) zijn tijdrovend en vragen gesofistikeerde apparatuur. Derhalve zijn ze niet bruikbaar voor een routinecontrole bij de graanhandelaar. De ELISA kits werken specifiek en bepalen op een kwantitatieve en accurate wijze de hoeveelheid DON. De Hogent beschikt eveneens over een unieke analyse appartuur (Bayer Quality analyser) die vier toxines in zeven minuten kan meten. Deze analysetechnieken vereisen echter nog steeds een laboratorium en gespecialiseerd personeel. Recent zijn echter sneltesten op de markt gekomen. Deze testen bepalen kwalitatief (al of niet boven een bepaalde grenswaarde) of kwantitatief het mycotoxine. Dit kan in een tijdsbestek van 15 à 20 minuten. De kwantitatieve bepaling vraagt echter wel het gebruik van een leestoestel. Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

38 -38- SAMENGEVAT: BESTRIJDING VAN AARFUSARIUM Preventieve maatregelen bij de aanvang van de teelt Van bij de start van de wintertarweteelt is het belangrijk waakzaam te zijn ten aanzien van alle factoren die aanleiding kunnen geven tot het optreden van Fusarium soorten vanaf de aanvang van de teelt. Een aantal preventieve maatregelen kunnen aldus genomen worden: - ruime vruchtafwisseling en geen granen of maïs als voorvrucht. - ploegen; zorgvuldig inwerken van stro en stoppelresten van graan en maïs; bij ploegloos boeren kiest men als voorvrucht vóór tarwe dus best geen Fusarium waardplant (met andere woorden geen maïs of tarwe als voorvrucht vóór de tarwe nemen). - vermijden van een overvloedige organische bemesting of minerale stikstofbemesting vóór het zaaien. - een zo regelmatig mogelijke zaaizaadontsmetting; bovendien is een voorafgaande zorgvuldige triage noodzakelijk welke het klein graan, dat de grootste kans heeft op Fusarium contaminatie, verwijdert. - uitzaai van minder gevoelige rassen ten aanzien van aarfusarium (zie Tabel 4.1). Bevorderlijke factoren voor het optreden van aarfusarium - Klimaat: aanhoudende regen gedurende meerdere dagen of een langdurige regenachtige periode met hoge relatieve vochtigheid rond de aarvorming begin bloei van de tarwe - Voorvrucht maïs (toename van Fusarium graminearum, hierbij is korrelmaïs het meest bevorderlijk) en voorvrucht tarwe - Niet ploegen of slecht inwerken van gewas- en stoppelresten vóór de teelt van tarwe (vooral na maïs, toename van Fusarium graminearum; en ook na tarwe) - Tarweras gevoelig voor aarfusarium (zie Tabel 4.1) Bestrijding van aarfusarium via gewasbespuiting - Tijdstip - Fungiciden Behandeling juist vóór de bloei Librax 1,5 l/ha of Ceriax 1,75 l/ha of Prosaro 1 l + strobilurine (b.v. Twist 500 SC 0,25 l/ha) of Fandango 1,5 l/ha of Fandango Pro 2 l/ha of Aviator Xpro 1,25 l of EvoraXpro 1,25 l of Skyway Xpro 1,25 l of Swing Gold 1,25 l + Caramba 0,8 l/ha of Swing Gold 1,25 l + Opus Plus 0,75 l/ha of Horizon EW0,8 l (*) + Opera 1 l/ha of Caramba 0,8 l + Opera 1 l/ha of Horizon EW 0,8 l(*)+ Diamant 1,25 l/ha of Caramba0,8 l + Diamant 1,25 l/ha of Osiris 2 l tot 2,5 l + Comet 0,4 l/ha of Horizon EW 0,8 l(*)+ Amistar 0,8 l/ha of Caramba 0,8 l tot 1 l + Amistar 0,8 l/ha (*) Er zijn diverse handelsproducten op de markt op basis van tebuconazool 250 g/l Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

39 -39- SAMENGEVAT: BESTRIJDING VAN AARFUSARIUM (vervolg) Indien de aarbehandeling uitgevoerd werd vóór het aarstadium (met andere woorden vóór het optimale tijdstip om aarfusarium te bestrijden) kan er in situaties met risico voor aarfusarium, juist vóór de bloei een behandeling uitgevoerd worden met: Caramba 1 l/ha of Prosaro 1 l/ha Bij deze toepassing dient de nawerking ten aanzien van bruine roest opgevolgd te worden, zeker bij hoge bruine roestdruk en bij rassen die zeer gevoelig zijn voor bruine roest. AANDACHT! Het verband tussen de aantastingsgraad van aarfusarium en het DON gehalte in het graan is niet altijd duidelijk. Bij eenzelfde aantastingsgraad van aarfusarium kan een verschillend DON gehalte vastgesteld worden naar gelang het ras. Ook bij de fungicidebehandeling in het aarstadium, kan bij eenzelfde aantastingsgraad van aarfusarium een verschillend DON gehalte vastgesteld worden naar gelang het toegepaste fungicide op hetzelfde ras. Landbouwcentrum Granen Vlaanderen Granen Oogst 2012

40 LCG-waarschuwingsberichten ziekten en bladluizen in wintertarwe en Epipre-adviessysteem ziekten en bladluizen in wintertarwe Om fungiciden financieel verantwoord in te zetten is het noodzakelijk de ziektegevoeligheid van het ras te kennen (zie hoofdstuk Rassenonderzoek wintertarwe ) en de ziektedruk op het individuele perceel goed in te schatten om aldus, in functie van de ziektedruk, één of meerdere fungicidebehandelingen (met de gepaste fungicidekeuze) uit te voeren. Ook het opvolgen van de bladluisdruk tijdens de zomer op het individuele perceel is noodzakelijk om insecticiden rendabel in te zetten. De LCG-waarschuwingsberichten in verband met de ziekte- en bladluisdruk in wintertarwe, en het Epipre-adviessysteem ziekten en bladluizen in wintertarwe zijn hierbij een onmisbare hulp LCG-waarschuwingsberichten ziekten en bladluizen in wintertarwe Evolutie van de ziektedruk. Tijdens het groeiseizoen worden door het Landbouwcentrum Granen Vlaanderen (LCG) vanaf het voorjaar wekelijks veldwaarnemingen uitgevoerd op een netwerk van waarnemingsvelden, verspreid over Vlaanderen, op de meest gangbare rassen met betrekking tot de ziektetoestand van de wintertarwe. Op basis van deze veldwaarnemingen en aan de hand van het Epipre-ziektebestrijdingsmodel worden waarschuwingen en aanbevelingen geformuleerd. Deze informatie wordt vanaf het voorjaar wekelijks via de LCG-akkerbouwberichten aan de LCG-leden bezorgd, zodat de tarweteler permanent de evolutie van de ziektedruk kan opvolgen. Evolutie van de bladluisdruk. Tevens wordt tijdens de zomerperiode door het Landbouwcentrum Granen Vlaanderen (LCG) aan de hand van een netwerk van waarnemingsvelden, verspreid over het Vlaamse landsgedeelte, de evolutie van de bladluisdruk in wintertarwe gevolgd. In deze waarnemingsvelden worden vanaf het stadium aarschuiven wekelijks bladluistellingen uitgevoerd. De evolutie van de bladluisdruk met de daaraan gekoppelde adviezen worden wekelijks bezorgd aan de LCG-leden, eveneens via de LCG-akkerbouwberichten. Het is belangrijk dat de graanteler de mededelingen van het Landbouwcentrum Granen Vlaanderen verifieert met zijn eigen perceelsspecifieke waarnemingen, alsook rekening houdt met de fytotechnische toestand van het perceel, alvorens een bestrijding uit te voeren Epipre-adviessysteem ziekten en bladluizen in wintertarwe (Bodemkundige Dienst van België) Een opvolging van de ziektedruk op het individuele perceel vanaf het voorjaar en het opvolgen van de bladluisdruk, zijn noodzakelijk om de rendabiliteit van de uitgevoerde bestrijding te maximaliseren. Het LCG biedt de LCG-leden daarom de mogelijkheid om op basis van een veldobservatie een perceelsspecifiek bestrijdingsadvies (ziekten en bladluizen) aan te vragen aan de hand van het Epipre-adviessysteem (Bodemkundige Dienst van België). Wat doen? - veldobservatie uitvoeren gebaseerd op ziekte- en bladluistellingen - via een invulformulier de veldobservatie sturen/faxen/mailen naar de Bodemkundige Dienst van België Wat ontvangt u de dag zelf per tel/fax/ ? Wat is de kostprijs? Eerste advies is gratis. - berekende schadeverwachting door niet te behandelen - een bestrijdingsadvies (ziekten en bladluizen) voor uw perceel Voor meer info: Wendy Odeurs tel.: 016/ wodeurs@bdb.be Daniël Wittouck tel.: 051/ fax: 051/ daniel.wittouck@inagro.be

41 Mogelijke producten voor ziektebestrijding in granen Wintergerst Tabel 6: Geeft voor elk ziektebestrijdingsmiddel de handelsnaam, de actieve stof,de dosis, het tijdstip en tegen welke ziekte het middel werkt. Handelsproduct AMISTAR GLOBAZTAR SC MIRADOR ZOXIS azoxystrobine 250g/l AMISTAR OPTI azoxystrobine 80 g/l + chloortalonil 400g/l AMISTAR XTRA azoxystrobine 200 g/l + cyproconazool 80 g/l OLYMPUS azoxystrobin 80 g/l + chloorthalonil 400g/l PRIORI XTRA azoxystrobin 200 g/l + cyproconazool 80g/l AVIATOR XPRO bixafen 75g/l + prothioconazool 150g/l EVORA XPRO / SKYWAY XPRO bixafen 75 g/l + prothioconazool 100 g/l + Tebuconazool 100 g/l ABRINGO chloorthalonil 500g/l BRAVO / BRAVO 500/ PUGIL/ TALOLINE chloortalonil 500 g/l BRAVO PREMIUM SEPTONIL 250 g/l chloortalonil +62,5 g/l propiconazool CREDO chloortalonil 500 g/l+ picoxystrobine 100 g/l APACHE chloorthalonil 375 g/l + cyproconazool 50 g/l+ propiconazool 62,5g/l Dosis / ha Stadium Oogvlekken Witziekte Blad vlekken Net vlekken Dwerg roest 1L x x x 2,5L x x x 1L (x) x x x 2,5L x x x 1L (x) x x x 1L x x x x 1L x x x x 2L 39 x x x x Gele roest 2L 39 x x x x x 2L x x 2L x x x 2L x (x) x Bruine Roest

42 -42- Handelsproduct Dosis / ha Stadium Oogvlekken Witziekte Blad vlekken Net vlekken Dwerg roest Gele roest Bruine Roest CHEROKEE chloorthalonil 375 g/l+ cyproconazool 50 g/l+ propiconazool 62,5g/l BUMPER 25 EC / BARCLAY BOLT/ PROPI 25 EC propiconazool 250 g/l BUMPER P propiconazool 90 g/l + prochloraz 400 g/l STEREO propiconazool 62,5 g/l cyprodinil 250 g/l INPUT PRO PROLINE prothioconazool 250 g/l INPUT prothioconazool160 g/l + spyroxamine 300 g/l DELARO prothioconazool 175 g/l trifloxystrobine 150 g/l FANDANGO prothioconazool 100 g/l+ fluoxastrobine 100 g/l FANDANGO PRO prothioconazool 100 g/l + fluoxastrobine 50 g/l HELIX Prothioconazool 160 g/l Spiroxamine 300 g/l RIZA,TEBUSIP tebuconazool 250g/l DITHANE M 45 INDOFIL M 45 PROZEB SPOUTNIK AGRO- MANCOZEB 80wp DEQIUMAN MZ WP MANFIL 80 WP PENNCOZEB PROZEB TRIMANGOL 80 mancozeb 80 % 2L x (x) x 0,5L x x x 1-1,25 L x (x) x x x x x 2L (x) x x (x) 0,8L 1,25 L x x x x x x x x x x 0,8L x x x x 1,25 L x x x x x 2L x 1,75 L 1,25 L 1-1,5 L x x x x x x x x x 31 of 45 x x x x 2Kg x x

43 -43- Handelsproduct Dosis / ha Stadium Oogvlekken Witziekte Blad vlekken Net vlekken Dwerg roest Gele roest Bruine Roest DITHANE WG MANCOPLUS 75 WG MANFIL 75 WG MILCOZEBE 75 WG DEQIUMAN MZ WG LIMAN 75 WG MANCOMIX WG PENNCOZEB WG TRIMANGOL WG mancozeb 75 % PROZEB WG mancozeb 70 % MASTANA SC Mancozeb 455 g/l OPUS RUBRIC epoxyconazol 125g/l OPUS TEAM epoxyconazol 84 g/l+ fenpropimorf 250 g/l OPUS PLUS epoxyconazol 83 g/l CEANDO epoxyconazol 83 g/l metrafenone 100 g/l GRANOVO epoxyconazol 50 g/l boscalid 140 g/l ALLEGRO SC epoxyconazol 125 g/l kresoxym-meth 125 g/l CAPALO INTERPAL epoxyconazol 62,5 g/l + fenpropimorf 200 g/l + metrafenone 75 g/l PALLAZZO epoxyconazol 62,5 g/l + fenpropimorf 200 g/l + metrafenone 75 g/l ADEXAR epoxyconazol 62,5 g/l + fluxapyroxad 62,5 g/l CERIAX epoxyconazool 41,6g/l + fluxapyroxad 41,6g/l + pyrachlostrobin 66,6 g/l VENTURE epoxyconazol 67 g/l + boscalid 233 g/l 2,1 Kg 1,9 Kg x ,6 L x 1-1,5 L x x x x x 1,5L 31 x 1,5L 2,25 L 31 en of x x x x x 1,5L x x x x x 1,5L x x x x x 2,5L x x x x 1L x x x x x 2L x x x x 2L x x x x 2 L x x x x x x 3L x x x x x 1,5L x x x x

44 -44- Handelsproduct IMTREX Fluxapyroxad 62,5 g/l COMET pyraclostrobine 250 g/l DIAMANT pyraclostrobine 114 g/l + epoxyconazol 43 g/l + fenpropimorf 214 g/l CARAMBA metconazol 60 g/l PUNCH SE carbendazim 125 g/l + flusilazool 250 g/l SPORTAK prochloraz 450 g/l SPORTAK EW prochloraz 450 g/l MIRAGE 45 EC prochloraz 450 g/l TOPSIN M 500 SC thiofanaat-methyl 500 g/l TOPSIN M 70 WG thiofanaat-methyl 70 % HORIZON EW MYSTIC FOLICUR FEZAN TOP RIZA tebuconazool 250 g/l Dosis / ha 2L Stadium Oogvlekken Witziekte Blad vlekken Net vlekken Dwerg roest Gele roest x x x x x 1L (x) x x 1,75 L x x x x x 1L x x x x 0,7L x x x x 1L x x x 1L x x x 1L x (x) x x 0,6-0,8L 0,43-0,57L 1-1,5L x x 31 of 45 x x x x ACANTO picoxystrobine250gl 1L x x x x CORBEL fenpropimorf 750 g/l COSAVET HERMOVIT KUMULUS WG MICROSULFO SPUITZWAVEL WG SULFOSTAR SULFOVIT SUPER THIOVIT JET Zwavel 80 % FORTRESS quinoxyfen 500 g/l IMPULSE spiroxamine 500 g/l MILDIN fenpropidin 750 g/l CAPITAN 25 EW flusilazol 250 g/l NISSODIUM COSINE cyflufenamid 50 g/l TWIST 500 SC trifloxystrobine 500g/l 0,75-1L 4-5 kg x 0,3L x Bruine Roest x x x x 1,5L x (x) x 0,75 L x 0,7L x x x (x) x 0,5L x 0,37 L x x x x x

45 Wintertarwe Tabel 7: Geeft voor elk ziektebestrijdingsmiddel de handelsnaam, de actieve stof,de dosis, het tijdstip en tegen welke ziekte het middel werkt. Handelsproduct AMISTAR/ GLOBAZTAR SC/ LIIFE SCIENTIFIC AZOXYSTROBIN/ MIRADOR ZOXIS azoxystrobine 250g/l AMISTAR OPTI azoxystrobine 80g/l + chloortalonil 400 g/l AMISTAR XTRA azoxystrobine 200 g/l + cyproconazol 80 g/l OLYMPUS azoxystrobin 80 g/l + chloorthalonil 400 g/l PRIORI XTRA azoxystrobin 200 g/l + cyproconazool 80 g/l ABRINGO/ BRAVO/ BRAVO 500/ LIFE SCIENTIFIC CHLOROTHALONIL/ PUGIL/ TALOLINE chloorthalonil 500 g/l BELEAR chloorthalonil 720g/l BRAVO PREMIUM / SEPTONIL 250 g/l chloortalonil + 62,5 g/l propiconazool BRAVO XTRA 375 g/l chloortalonil + 40 g/l cyproconazool FEZAN PLUS chloorthalonil 166g/l + tebuconazool 60 g/l CREDO chloortalonil 500 g/l+ picoxystrobine 100 g/l APACHE chloorthalonil 375 g/l cyproconazool 50 g/l+ propiconazool 62,5 g/l CHEROKEE chloorthalonil 375 g/l+ cyproconazool 50 g/l+ propiconazool 62,5 g/l CITADELLE chloortalonil 375 g/l + cyproconazool 40 g/l BUMPER 25 EC / BARCLAY BOLT / PROPI 25 EC propiconazool 250 g/l Dos/ ha Stadium Oog vlek ziekt Witziekte Blad ziekte Gele roest Bruine roest 1L x x x x 2,5L x x x x 1L (x) (x) x x 2,5L x x x x 1L (x) (x) x x 2L x x x 1,4L x x 2L x x x 2L (x) x x x Aarziekt Fusarium 3L x x x 2L x x x X 2L x x x 2L x x x 2L (x) x x x 0,5L x x x

46 -46- Handelsproduct PROPI 25EC propiconazool 250 g/l BUMPER P propiconazool 90 g/l + prochloraz 400 g/l ALTO EXTRA propiconazool 250 g/l+ cyproconazol 160 g/l ARMURE propiconazool 150 g/l difenoconazool 150 g/ AVIATOR XPRO Bixafen 75 g/l + prothioconazool 150 g/l Dos/ ha Stadium Oog vlek ziekt Witziekte Blad ziekte Gele roest Bruine roest 0,5L x x x 1-1,25l Aarziekt (x) x x x x Fusarium 37 x x 0,5L x x x x 0,8L x x x (x) 1,25l EVORA XPRO / SKYWAY XPRO bixafen 75 g/l + 1,25l prothioconazool 100 g/l + tebuconazool 100 g/l CELLO prothioconazool 100 g/l+ spiroxamine 250 g/l + tebuconazool 100 g/l INPUT PRO prothioconazool 250g/l 0,8L INPUT prothioconazool160 g/l 1,25l spyroxamine 300 g/l DELARO prothioconazool 175 g/l+ trifloxystrobine 150 g/l FANDANGO prothioconazool100 g/l+ fluoxastrobine 100 g/l FANDANGO PRO prothioconazool 100 g/l+ fluoxastrobine 50 g/l HELIX prothioconazool 160 g/ + spiroxamine 300 g/l PROSARO prothioconazool 125 g/l + tebuconazool 125 g/l INDOFIL M x x x x x x x x x x x x x x 1,25l x x x x x 1L 1,5L 2L 1,25 L 1L x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 65 x PROZEB SPOUTNIK AGRO-MANCOZEB DEQIUMAN MZ WP MANFIL 80 WP PENNCOZEB PROZEB mancozeb 80 % 1,9kg x x

47 -47- Handelsproduct DITHANE WG MANCOPLUS MANFIL 75 WG DEQIUMAN MZ WG MANCOMIX WG PENCOZEB WG mancozeb 75 % PROZEB WG mancozeb 75 % MASTANA SC mancozeb 455 g/l TRIMANGOL 80 maneb 80% TRIMANGOL WG maneb 75% OPUS RUBRIC epoxyconazol 125 g/l OPUS TEAM epoxyconazol 84 g/l+ fenpropimorf 250 g/l OPUS PLUS epoxyconazol 83 g/l GRANOVO epoxyconazol 50 g/l boscalid 140 g/l VIVERDA boscalid 140g/l + epoxyconazool 50g/l + pyraclostrobin 60g/l CEANDO epoxyconazol 83 g/l metrafenone 100 g/l Dos/ ha Stadium Oog vlek ziekt Witziekte Blad ziekte Gele roest Bruine roest 2kg x x 2kg x x 3,6l x x 2kg x x 2,1kg x x 1L (x) x x x 1,5L 31 x 1,5L x x x x x 2,2L 65 x 1,5L (x) x x x 2,5L x x x x x 2,5L x x x x 2L x x x x x Aarziekt Fusarium ALLEGRO SC epoxyconazol 125 g/l+ kresoxym-methyl125g/l CAPALO epoxyconazol 62,5 g/l + fenpropimorf 200 g/l + metrafenone 75 g/l 1L 2L 31 x x x x x x x x x x x x PALAZZO/ INTERPAL epoxyconazol 62,5 g/l + fenpropimorf 200 g/l + metrafenone 75 g/l OSIRIS epoxyconazol 37,5 g/l metaconazool 27,5 g/l SWING GOLD SOLEEDA INTER SWING epoxyconazol 50 g/l dimoxystrobine 133 g/l VENTURE epoxyconazol 67 g/l + boscalid 233 g/l ADEXAR epoxyconazool 62,5g/l + fluxapyroxad 62,5g/l 2L x x x x x x x x 3L 65 x x x 1,5L 65 x 1,5L x x x x x x x x x x (x) 2L x

48 -48- Handelsproduct DIAMANT pyraclostrobine 114g/l + epoxyconazol 43 g/l + fenpropimorf 214 g/l Dos/ ha 1,75 L Stadium Oog vlek ziekt Witziekte Blad ziekte Gele roest Bruine roest Aarziekt Fusarium x x x x x x CERIAX epoxyconazool 41,6g/l + fluxapyroxad 41,6g/l + pyrachlostrobin 66,6g/l IMTREX fluxapyroxad 62,5g/l COMET pyraclostrobine 250 g/l CARAMBA metconazool 60 g/l PUNCH SE carbendazim 125g/l + flusilazool 250g/l SPORTAK/ SPORTAK EW prochloraz 450 g/l MIRAGE 45 EC prochloraz 450 g/l TOPSIN M 500 SC thiofanaat-methyl 500 g/l TOPSIN M 70 WG thiofanaat-methyl 70% HORIZON EW MYSTIC FOLICUR RIZA TEBUSIP tebuconazool 250 g/l TEBECUR 250 EW tebuconazool 250g/l ACANTO picoxystrobine 250 g/l CAPITAN 25 EW flusilazole 250 g/l FORTRESS quinoyfen 500 g/l IMPULSE spiroxamine 500 g/l MILDIN fenpropidin 750 g/l NISSODIUM/COSINE cyflufenamide 50 g/l TWIST 500 DC trifloxystrobine 500 g/l FLAMENCO PLUS fluquinconazol 54g/l+ prochloraz 174 g/l 3L 2L x x x x x (x) x x x x x 1L x x x (x) 1L x x x x 65 x 0,7L x x 1L 1L 0,6-0,8L x x x x x 1,5L 65 x 0,43-0,57l x 1L x x x x x 1L x 1L x x x x x 0,8L 39 x x 0,8L 37 x x x 0,7L 59 x x 0,3L x 1,5L x 0,75 L x 0,5L x 0,37 L 2,3L FLEXITY metrafenone 300 g/l 0,5L x x x x x x x x x x x x

49 -49- Handelsproduct HERMOVIT KUMULUS WG MICROSULFO SPUITZWAVEL WG SULFOSTAR THIOVIT JET zwavel 80 % CORBEL fenpropimorf 750 g/l BELROSE EMINENT tetraconazol 125 g/l Dos/ ha 4-5kg 0,75-1L Stadium Oog vlek ziekt Witziekte x Blad ziekte Gele roest Bruine roest x x x 1L x x x Aarziekt Fusarium

50 Fungicidenproef wintergerst PIBO-Campus 2012 Proef in samenwerking met het Landbouwcentrum granen en de Vlaamse overheid-afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling (Ir. J.L. Lamont en Y. Lambrechts) Proefopzet Zeven verschillende fungicidenbehandelingen en één controle worden uitgetest op één ras (PROVAL), telkens één behandeling per object. De proef gebeurt in vier herhalingen Perceelsgegevens a. Voorvrucht: wintertarwe b. Zaaidatum: c. Zaaidichtheid: 250 korrels per m² d. Onkruidbestrijding: Na-opkomst: Herold 0.6l/ha e. Bladluisbestrijding: zaaizaadbehandeling (Argento), een bijkomende bladluisbestrijding was zowel in het najaar als in het voorjaar niet noodzakelijk. f. Bemesting: Chemische: stikstof: - stikstofindex: 156 (normaal) - stikstofbehoefte: 122 eenheden per ha De stikstof wordt gefractioneerd toegediend bij de volgende ontwikkelingsstadia van de wintergerst: Eerste fractie: 78 eenheden per ha bij de uitstoeling Tweede fractie: 45 eenheden per ha bij de stengelstrekking e. Fungicide buiten proef: Onbehandeld Behandeld 1 e 2 e knoop () / Laatste blad ( ) Evora Xpro 1 l/ha f. Halmverkorter: Ethefon 1 l/ha g. Grootte van de percelen: 25 m x 3,2 m = 80 m² h. Oogstdatum:

51 Proefobjecten Tabel 8: Geeft de verschillende beproefde fungiciden schema s weer, de datum van toepassing en een richtkostprijs voor de middelen per hectare. Object Behandeling Stadium Datum Richtprijs /ha 1 Controle / 2 Evora Xpro 1 l laatste blad Credo 1,5 l + Input 1 l laatste blad Granovo 2 l laatste blad a Stereo 2 l 1ste-2e knoop b Evora Xpro 1 l laatste blad a Stereo 2 l 1ste-2e knoop b Olympus 1,8 l + Input 0,8 l laatste blad a Palazzo 1,4 l 1ste-2e knoop b Granovo 1,7 l laatste blad Bumper P 0,8 l + Fandango 1 l laatste blad Waarnemingen Tabel 13: Geeft de weerstand tegen bladvlekken, netvlekken, witziekte en dwergroest op de bovenste drie bladeren weer op (9 = geen aantasting; 1 = zeer zwaar aangetast). Object Bladvlekken Netvlekken Witziekte Dwergroest ,5 7, ,5 8, ,5 8, ,5 8, ,5 8,5 9 9

52 Proefresultaten Tabel 9 : Geeft de opbrengstresultaten weer in kg/ha bij 15% vocht, het hectolitergewicht, het verschil in kg/ha ten opzichte van het onbehandelde object en de procenten t.o.v. het onbehandelde. Fungicidenbehandelingen bij het ras Proval. Object Object Kg/ha Hl % vocht % t.o.v. onbeh. 1 Controle 7.269,74 53,82 10, Evora Xpro 1 l 9.029,21 54,36 12, Credo 1,5 l + Input 1 l 8.741,44 56,12 12, Granovo 2 l 8.403,89 53,86 11, a Stereo 2 l Geen gegevens 5b Evora Xpro 1 l 7a Stereo 2 l 8.956,56 55,56 12,45 123,2 7b Olympus 1,8 l + Input 0,8 l 8a 8b Palazzo 1,4 l Granovo 1,7 l 8.917,32 53,66 11,7 122,66 9 l Bumper P 0,8 l + Fandango ,14 55,63 12,2 126, Bespreking Uit de ziektewaarnemingen, uitgevoerd eind mei, stellen we vast dat de ziektedruk wat betreft de witziekte en dwergroest vrij laag was op het proefperceel. In het controleobject was er een zware aantasting van bladvlekken en netvlekken. Witziekte kende in dit object een lichte aantasting terwijl dwergroest slechts sporadisch aanwezig was. In de behandelde objecten was er enkel een zeer lichte aantasting van bladvlekken en netvlekken. Tussen de objecten was er bij de waarnemingen weinig verschil merkbaar. Bij de objecten in de fungicidenproef waren vier objecten met één behandelingstijdstip. De hoogste meeropbrengst (1.963,40 kg) werd verkregen in het object met Bumper P 0,8 l/ha + Fandango 1 l/ha. Ondanks de lage ziektedruk betekent dit toch een opbrengststijging van 27 procent. Ook wordt vastgesteld dat er nauwelijks verschillen zijn dit jaar tussen de verschillende schema s. Dit is waarschijnlijk het gevolg van de lage ziektedruk waardoor verschillen niet, tot nauwelijks tot uiting komen. Naast de gerealiseerde meeropbrengst van elk object is het minstens even belangrijk om de kostprijs per object (vermeld bij de proefresultaten) in rekening te brengen.

53 Fungicidenproef bladziekten wintertarwe PIBO-Campus oogst 2012 Proef in samenwerking met het Landbouwcentrum granen, de Vlaamse overheid Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling (ir. Jean-Luc Lamont & Yvan Lambrechts) Proefopzet Vijf verschillende fungicidenbehandelingen en twee controles worden uitgetest op het ras Oakley voor het onderzoek naar de doeltreffendheid van fungiciden ten aanzien van bladziekten. De proef gebeurt in vier herhalingen Perceelsgegevens a. Voorvrucht: cichorei b. Zaaidatum: c. Ras: Oakley d. Zaaidichtheid: 350 korrels per m² e. Opkomsttelling (2-3 bladstadium): 272 planten/m² f. Onkruidbestrijding: Na-opkomst: Isoproturon 2,5 l/ha + primus 0,1l/ha Tegen cichorei-opslag Allïe star 25 g/ha g. Bemesting: Minerale stikstof: - stikstofindex: 123 (zeer laag) - 1 e fractie: 78 EN/ha bij de uitstoeling e fractie: 50 EN/ha bij de stengelstrekking e fractie: 40 EN/ha bij het laatste blad h. Halmverkorter: niet toegepast i. Fungicide: - bladbehandeling: Input 1.25 l/ha aarbehandeling: Swing gold 1.25 l/ha + Caramba 0,8 l/ha j. Bladluizen + graanhaantje: Decis 0,2 l/ha k. Standaard grondontleding bodem : Bepaling Uitslag ontleding Streefzone Beoordeling Grondsoort 40 Leem ph-kcl 6.6 6,7 7,3 Tamelijk Laag C in % (humus) 1.1 1,2 1,6 Tamelijk Laag Fosfor (P) Tamelijk hoog Kalium (potas) (K) Normaal Magnesium (Mg) Normaal Calcium (Ca) Normaal Natrium (Na) 1.3 3,1 6,1 Laag l. Grootte van de oogstpercelen: 25 m x 3,20 m = 80 m² m. Gewashoogte ( strolengte ) : gemiddeld 73 cm m. Oogstdatum:

54 Proefobjecten : Tabel 10: Geeft de schema s weer die opgenomen waren in de proef voor het onderzoek naar de doeltreffendheid van het gebruik van fungiciden ten aanzien van bladziekten bij toepassing in het 2 e -3 e knoop stadium, samen met een richtprijs van de behandeling uitgedrukt in euro per ha. Object Behandeling 2 e 3 e knoopstadium Datum: /ha* 1 Controle (enkel aarbehandeling: Swing Gold 1,25 + Opus plus 0,75) 2 Granovo 1,7 l 62 3 Palazzo 1,6 l 63 4 Input 1,25 l 63 5 Cherokee 1,25 l + Opus 0,8 l 72 6 Rubric 1 l + Cosine 0,1 l + Taloline 1 l 72 7 Osiris 2 l + Comet 0,3 l 65 8 Cherokee 2 l 54 *De vermelde prijzen zijn richtprijzen voor de middelen van de bladbehandeling. / Waarnemingen Tabel 11: De evaluatie op de aanwezigheid van bladziekten gebeurde op de bovenste drie bladeren. De ziekteaantasting wordt weergegeven in een schaal van 1-9 (1 volledig aangetast, 9 niet aangetast). De ziektetelling werd uitgevoerd op Object Witziekte Gele roest Bladseptoria 1 6,5 1,5 5,5 2 9,0 6,5 8,0 3 9,0 6,5 8,0 4 9,0 5,5 8,0 5 9,0 6,5 8,0 7 9,0 6,5 8,0 8 9,0 5,5 8,0

55 Proefresultaten Tabel 12: Geeft per object de gemiddelde opbrengst in kg per ha, het hectolitergewicht in kg, het procent t.o.v. de controle en de meeropbrengst in kg per ha. Object Kg/ha Hl % t.o.v. controle Verschil fun. controle (kg/ha) , ,6 133, ,5 140, , , ,3 138, ,1 135, ,35 127, Tukey HSD-test Object Behandeling 2 e 3 e knoopstadium Datum: Kg/ha Rangschikking 5 Cherokee 1,25 l + Opus 0,8 l A 3 Palazzo 1,6 l AB 6 Rubric 1 l + Cosine 0,1 l + Taloline 1 l AB 7 Osiris 2 l + Comet 0,3 l ABC 2 Granovo 1,7 l BC 4 Input 1,25 l BC 8 Cherokee 2 l C 1 Controle (enkel aarbehandeling: Swing Gold 1,25 + Opus plus 0,75) D

56 Bespreking Na de teelt van cichorei werd het ras Oakley op 22 oktober 2011 ingezaaid aan 350 korrels per m². De opkomst verliep snel en regelmatig wat resulteerde in een homogene stand. In deze proef werd er gekeken naar de doeltreffendheid van verschillende fungicidenschema s ter bestrijding van bladziekten. De verschillende proefschema s zijn opgelegd door het landbouwcentrum granen, zodat op verschillende plaatsen in Vlaanderen dezelfde schema s uitgetest worden en vergeleken kunnen worden. Om het juiste tijdstip te bepalen om de bladbehandeling uit te voeren, werden wekelijks tellingen gedaan. Deze tellingen werden verwerkt via het EPIPRE-systeem. Dit jaar was er, integensteling zoals andere jaren, wel een vroege aantasting door gele roest, ook de aantasting door witziekte en bladseptoria waren dit jaar sterk aanwezig. De bladbehandeling werd uitgevoerd volgens het protocol op 30/04/2012 (2 e 3 e knoop). Hoewel de behandeling vroeg plaatsvond was de controle al aangetast door gele roest. Er werd een aarbehandeling (Swing Gold 1,25 l/ha + Caramba 0,8 l/ha) toegepast in alle objecten op 02/06/2012. Zowel de aarbehandeling als de bladbehandeling vonden relatief vroeg plaats als gevolg van het zeer natte voorjaar dat we gekend hebben. We kunnen stellen dat 2012 een jaar was met zeer veel ziektedruk in de wintertarwe en ook algemeen in de granen. Tijdens de waarnemingen was het in deze proef goed mogelijk, om verschillen in ziektedruk tussen de objecten onderling waar te nemen. Er was een duidelijk verschil in ziektedruk (witziekte en bladseptoria) tussen het controle-object (1) en de behandelde objecten. Het verschil tussen het controle-object (1) en het onbehandeld object (10) was zeer goed zichtbaar wat aangeeft dat de ziektedruk van aarfusarium en aarseptoria zeer hoog was op het proefperceel. Dit is vooral te wijten aan het slechte en vooral natte weer tijdens de bloei. Wanneer we naar de opbrengstresultaten kijken, worden de resultaten van de waarnemingen bevestigd. De opbrengstverschillen tussen de objecten onderling zijn groot, het verschil in opbrengst tussen het best scorend schema en het controle-object (1) bedroeg dan ook 2879 kg/ha. Tussen het minst scorend (Cherokee 2 l/ha) en het best scorend (Cherokee 1,25/ha + Opus 0,8l/ha ) schema was dit 1034 kg. In jaren met een grote ziektedruk zoals we dit jaar kenden, verschillen de objecten onderling dan ook enorm. In dergelijke jaren blijkt het dan ook telkens opnieuw interessant om objectief te kiezen voor een bepaalde fungicidebehandeling.

57 Fungicidenproef aarziekten wintertarwe LCG Proef in samenwerking met het Landbouwcentrum granen en de Vlaamse overheid Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling (ir. Jean-Luc Lamont & Yvan Lambrechts) Proefopzet Zeven verschillende fungicidenbehandelingen en twee controle werden uitgetest op het ras Oakley voor het onderzoek naar de doeltreffendheid van fungiciden ten aanzien van aarziekten. De proef gebeurt in vier herhalingen Perceelsgegevens a. Voorvrucht: cichorei b. Zaaidatum: c. Ras: Oakley d. Zaaidichtheid: 350 korrels per m² e. Opkomsttelling (2-3 bladstadium): 272 planten/m² f. Onkruidbestrijding: Na-opkomst: Isoproturon 2,5 l/ha + Primus 0,1l/ha g. Bemesting Minerale stikstof: - stikstofindex: 123 (zeer laag) - stikstofbehoefte: 212 EN/ha - stikstofgift: 168 EN/ha 1 e fractie: 78 EN/ha bij de uitstoeling e fractie: 50 EN/ha bij de stengelstrekking e fractie: 40 EN/ha bij het laatste blad h. Halmverkorter: niet toegepast i. Fungicide: bladbehandeling: Input 1.25 l/ha aarbehandeling: Swing gold 1.25 l/ha + Caramba 0,8 l/ha Bladluizen + graanhaantjes : Decis 0.2 l/ha j. Standaard grondontleding bodem: zie bladbehandeling k. Grootte van de oogstpercelen: 25 m x 3,20 m = 80 m² l. Gewashoogte ( strolengte ) : gemiddeld 73 cm m. Oogstdatum:

58 Proefobjecten Tabel 13: Geeft de schema s weer die opgenomen waren in de proef voor het onderzoek naar de doeltreffendheid van het gebruik van fungiciden ten aanzien van aarziekten bij toepassing in het stadium volle bloei, samen met een richtprijs van de behandeling uitgedrukt in per ha. Object Behandeling aarstadium Datum: Richtprijs/ha 9 Volledig niet behandeld (geen blad en geen aar) / 10 Controle (enkel bladbehandeling: Input 1,25) / 11 Swing Gold 1,25 l + Opus Plus 0,75 l Granovo 1,25 l + Comet 0,25 l + Caramba 0,8 l Aviator Xpro 1,25 l Skyway Xpro 1,25 l Olympus 1,8 l + Prosaro 0,8 l Acanto 0,8 + Prosaro 1 l 108 *De vermelde prijzen zijn richtprijzen voor de middelen van de aarbehandeling Waarnemingen Tabel 14: Geeft voor alle objecten de weerstand tegen aarziekten. De ziekteaantasting wordt weergegeven in een schaal van 1-9 (1 volledig aangetast, 9 niet aangetast). De aantastingen van aarfusarium en aarseptoria werden op geëvalueerd. Object Aarfusarium Aarseptoria Bruine roest ,5 14 6, , ,5 6 8

59 Proefresultaten Tabel 15: Geeft per object de gemiddelde opbrengst in kg per ha, het hectoliter gewicht in kg, het procent t.o.v. de controle en de meeropbrengst in kg per ha. Object kg/ha hl % t.o.v. controle Verschil fun. controle (kg/ha) , , , , , , , , Tukey HSD- test Object Behandeling aarstadium Datum: Kg/ha Rangschikking 15 Olympus 1,8 l + Prosaro 0,8 l A 16 Acanto 0,8 + Prosaro 1 l AB 12 Granovo 1,25 l + Comet 0,25 l + Caramba 0,8 l AB 14 Skyway Xpro 1,25 l AB 11 Swing Gold 1,25 l + Opus Plus 0,75 l BC 13 Aviator Xpro 1,25 l C 10 Controle (enkel bladbehandeling: Input 1,25) D 9 Volledig niet behandeld (geen blad en geen aar) E Bespreking Na de teelt van cichorei werd het ras Oakley op 22 oktober 2011 ingezaaid aan 350 korrels per m². De opkomst verliep snel en regelmatig wat resulteerde in een homogene stand. In deze proef werd er gekeken naar de doeltreffendheid van de verschillende fungicidenschema s ter bestrijding van aarziekten. De verschillende proefschema s zijn opgelegd door het landbouwcentrum granen, zodat op verschillende plaatsen in Vlaanderen dezelfde schema s uitgetest worden en vergeleken kunnen worden. Om het juiste tijdstip te bepalen om de aarbehandeling uit te voeren, werden wekelijks tellingen gedaan. Deze tellingen werden verwerkt via het EPIPRE-systeem.

60 -60- Er werd eerst voor alle objecten een bladbehandeling uitgevoerd op (2 e 3 e knoop), met Input 1.25 l/ha. De aarbehandeling werd uitgevoerd in het stadium aren 100 % uit volgens het protocol van het LCG. We kunnen stellen dat 2012 een jaar was met zeer veel ziektedruk in de wintertarwe en ook algemeen in de granen. Dat was in de meeste gevallen nefast voor de landbouwer, maar positief voor de proefveldwerking. Tijdens de waarnemingen werden enkel zeer grote verschillen in ziektedruk vastgesteld tussen de schema s onderling en dit uitte zich dan ook in opbrengstverschillen.

61 -61-5 CVBB: Coördinatiecentrum Voorlichting en Begeleiding duurzame Bemesting Het coördinatiecentrum voorlichting en begeleiding duurzame bemesting (CVBB) werd opgericht in het kader van het Flankerend beleid bij MAP 4. Het is een vzw bestaande uit de erkende praktijkcentra land- en tuinbouw en de beroepsorganisaties. Eén van de taken van het CVBB is het opstarten van waterkwaliteitsgroepen die ertoe moeten dienen het aantal rode MAP-meetpunten (> 50 mg NO3/l) in Vlaanderen te reduceren. De waterkwaliteit in Vlaanderen verbetert onvoldoende snel en we willen de ambitieuze doelstellingen van Europa halen. Het aantal rode MAP-meetpunten moet gereduceerd worden van 33% in 2010 naar 16% in 2014 bij een tussentijdse evaluatie van MAP 4. Hierbij komt ook nog dat sinds 2012 de bepaling van de drempelwaarden (kg NO3-N/ha in de controleperiode) gebiedsgericht zullen bepaald worden. Bij een overschrijding van de toegelaten nitraatconcentratie in het oppervlaktewater (> 50 mg NO3/l) wordt het gebied gemarkeerd als focusgebied. In dit focusgebied zullen lagere drempelwaardes gelden. Een overschrijding van een MAP-meetpunt zal dus een zaak van een hele streek worden. Samenwerking en communicatie worden belangrijke instrumenten om de problemen aan te pakken. De aanpak van de waterkwaliteitsgroepen zal erop gericht zijn het aantal rode MAP-meetpunten in Vlaanderen te reduceren. In een eerste fase gaan de onderzoekers van de praktijkcentra de beken rond de rode MAP-meetpunten bemonsteren en bekijken ze de mogelijke oorzaken van het probleem (inschatten van niet-landbouwkundige en streekgebonden invloeden,...). Op geregelde basis zullen stalen genomen worden in beken en grachten die afwateren in het MAP-meetpunt. Zo kunnen seizoenale invloeden bestudeerd worden. In een tweede fase zullen waterkwaliteitsgroepen opgericht worden in bepaalde gebieden rond een rood MAP-meetpunt. De landbouwers die percelen hebben liggen in desbetreffend gebied zullen uitgenodigd worden om enkele vergaderingen bij te wonen. Op die vergaderingen worden de waarnemingen van de onderzoekers in het gebied toegelicht en zal er constructief gezocht worden naar gezamenlijke oplossingen. Het zal belangrijk zijn dat alle landbouwers en telers in de gebieden waar een waterkwaliteitsgroep opgericht wordt, meewerken. Zo kan hen de vraag gesteld worden om grondstalen te nemen of kunnen de onderzoekers vragen stellen over de bemestingspraktijken. We kunnen niet genoeg benadrukken dat deze informatie strikt vertrouwelijk blijft. Ze zal dus niet worden doorgegeven naar sanctionerende instellingen. De informatie zal gebruikt worden door de onderzoekers om de situatie beter te kunnen inschatten en door de begeleiders om samen met de telers te komen tot een duurzaam bemestingsplan dat kan leiden tot het groen kleuren van het MAP-meetpunt. In Limburg neemt pcfruit te Sint-Truiden de provinciale coördinatie op zich. Zij worden daarin bijgestaan door PIBO-Campus te Tongeren en Proef- en Vormingscentrum voor de Landbouw te Bocholt. Deze provinciale praktijkcentra hebben een grote expertise opgebouwd inzake sectorspecifieke duurzame bemesting. De taken van het CVBB zijn de volgende: De oprichting, ondersteuning en opvolging van waterkwaliteitsgroepen. Deze waterkwaliteitsgroepen hebben als belangrijkste taak de waterkwaliteit van hun MAPmeetpunt te verbeteren en worden per stroombekken georganiseerd. Over geheel Vlaanderen zullen referentiepercelen opgevolgd worden. Deze zullen dienen om de invloeden van de weersomstandigheden op bodemtype en de bemesting binnen verschillende teelten te bestuderen. Deze informatie kan ons helpen de gevolgen van niet controleerbare weersomstandigheden te begrijpen. Individuele bedrijfsbegeleiding

62 -62- Nitraatresidu : DE FOCUSGEBIEDEN EN NIETFOCUSGEBIEDEN De toestand van de waterkwaliteit is niet overal in Vlaanderen gelijk. Sommige gebieden vertonen volgens de metingen van het oppervlakte- en grondwater immers een duidelijke achterstand in evolutie op andere gebieden en moeten dan ook strikter opgevolgd worden om een snellere verbetering te bewerkstelligen. Een gebiedsgerichte aanpak is daarom aangewezen. In het Mestdecreet ( ) wordt gekozen voor deze gebiedsgerichte aanpak. In de periode tussen 2012 en 2014, worden op basis van nitraatmetingen in grond- en oppervlaktewater, jaarlijks gebieden aangeduid waar de waterkwaliteit nog sterk moet verbeteren: de focusgebieden. In 2012 is ha of 40 % van het landbouwareaal afgebakend als focusgebied. In 2013 is bijkomend ha van het landbouwareaal als focusgebied aangeduid waardoor het totaal areaal op ha ligt. Nieuw: Voor de hectare die als bijkomend focusgebied 2013 afgebakend werd, worden de lagere drempelwaarden die in focusgebieden van toepassing zijn pas in rekening gebracht bij de nitraatresidumetingen van het najaar Voor de nitraatresidumetingen van het najaar 2012 gelden nog steeds de drempelwaarden van niet-focusgebieden voor percelen die in dit bijkomend afgebakend focusgebied liggen. Om de toepassing van oordeelkundige bemesting en goede landbouwpraktijken te stimuleren, treedt een bonus-malussysteem in werking: - De focusgebieden waar tijdens twee opeenvolgende winterjaren geen enkele overschrijding van 50 mg nitraat per liter in de MAP-meetpunten wordt gemeten en waar ook een positieve evolutie van het grondwater vast te stellen is, worden aan de niet-focusgebieden toegevoegd. - De niet-focusgebieden waar tijdens één winterjaar een overschrijding van meer dan 50 mg nitraat per liter in de MAP-meetpunten wordt gemeten of waar een negatieve evolutie in het grondwater wordt vastgesteld, worden aan de focusgebieden toegevoegd. Nieuw: In de zomer van 2012 is de waterkwaliteit in de focusgebieden opnieuw geëvalueerd. De focusgebieden waarin de waterkwaliteit voldoende is verbeterd, bouwen in 2013 een bonus op en kunnen daardoor in 2014 mogelijk als niet-focusgebieden worden gekwalificeerd. Het gaat om een tal hectare landbouwgrond. Een landbouwperceel ligt in het focusgebied als minimaal 50 % van dat perceel in het focusgebied ligt. WELK NITRAATRESIDU MOET NAGESTREEFD WORDEN? Noch milieukundig, noch landbouweconomisch is er baat bij een hoog nitraatresidu, aangezien het overschot aan nitraat gewoon wegspoelt. Daarom spreekt het voor zich dat het nitraatresidu op het einde van het groeiseizoen het best zo laag mogelijk is. Op basis van een uitgebreide studie (de procesfactor voor oppervlakte- en grondwater) werd bepaald hoe hoog het nitraatresidu mag zijn om de nitraatnorm van 50 mg nitraat per liter niet te overschrijden. Uit die studie bleek ook dat de teelt en het bodemtype een belangrijke invloed hebben op het nitraatresidu. In nauw overleg met de landbouw- en milieuorganisaties werd daarom een voorstel uitgewerkt waarbij, afhankelijk van het bodemtype en de teelt (gegroepeerd in 6 verschillende teeltgroepen), een maximale nitraatresiduwaarde werd ingesteld. Die nitraatresiduwaarde wordt de drempelwaarde genoemd. WAT IS DE DREMPELWAARDE EN WAARVAN IS DIE AFHANKELIJK? De drempelwaarde is de maximale hoeveelheid nitraatresidu die in de bodem aanwezig mag zijn om de uitspoeling van nitraat te beperken. Op basis van de eerder vermelde studie blijkt duidelijk dat zwaardere bodems een grotere buffercapaciteit hebben en dat bepaalde teelten van nature een hoger residu nalaten. Daarmee werd dan ook rekening gehouden bij het vastleggen van de verschillende drempelwaarden.

63 -63- Nieuw: In 2012 zijn de drempelwaarden voor alle teelten opgesplitst in focusgebieden en in nietfocusgebieden. In een focusgebied gelden lagere drempelwaarden. Het bodemtype Er wordt een onderscheid gemaakt tussen: 1. Zandgronden: dat zijn alle landbouwgronden die in de landbouwstreek Kempen liggen of in de Vlaamse Zandstreek, met uitzondering van landbouwgronden die in de provincie Vlaams-Brabant liggen. 2. Zware kleigronden: dat zijn alle landbouwgronden die in de landbouwstreek Polders liggen of in een door de Vlaamse Regering afgebakend gebied waarvan de landbouwer aantoont dat die gronden vergelijkbare karakteristieken hebben (textuurklasse leem A, kleigehalte min. 17,5 %, zandgehalte max. 15 %). 3. Andere gronden dan zandgronden of zware kleigronden: dat zijn alle gronden die geen zand- of zware kleigrond zijn. De teelt Er wordt een onderscheid gemaakt tussen deze groepen: 1. Specifieke teelten1: die groep omvat de teelt van groenten van groep I, groenten van groep II, groenten van groep III, fruitbomen, snijbloemen, snijplanten, chrysanten en winterbloeiende halfheesters. Ook aardappelen hebben de drempelwaarden van specifieke teelten. 2. Niet-specifieke teelten: die groep omvat naast de graslanden de teelt van maïs, bieten en alle overige gewassen. Uitsluitend gemaaid grasland: die groep omvat de teelt van grasland dat uitsluitend gemaaid wordt. Begraasd grasland (al dan niet in combinatie met maaien): die groep omvat de teelt van grasland dat begraasd en eventueel ook gemaaid wordt. Bieten Maïs Andere niet-specifieke teelten: resterende teelten zoals granen. De hoofdteelt, die werd opgegeven op de verzamelaanvraag 2012, dient als basis. Als de nateelt een specifieke teelt is, zijn de meer gunstige drempelwaarden van de specifieke teelten van toepassing. Focusgebieden versus niet-focusgebieden Als gevolg van de gebiedsgerichte aanpak speelt ook de ligging in focusgebied of niet-focusgebied een rol bij het bepalen van de drempelwaarde. Voor 2012 ligt de drempelwaarde voor alle teelten in de focusgebieden lager dan in de niet-focusgebieden. Nieuw: - Voor alle teelten is de ligging in focusgebied of niet-focusgebied bepalend voor de toepassing van de drempelwaarden. - De niet-specifieke teelten worden verder uitgesplitst. Naast grasland hebben nu ook maïs en bieten hun eigen drempelwaarden. - Voor grasland wordt nog steeds een onderscheid gemaakt op basis van de uitbatingsvorm: grasland dat begraasd en eventueel ook gemaaid wordt en grasland dat uitsluitend gemaaid wordt. De uitbatingsvorm wordt via de verzamelaanvraag geregistreerd. De drempelwaarden zijn van toepassing op alle landbouwpercelen in Vlaanderen. De resultaten van alle nitraatresidubepalingen worden aan de drempelwaarden getoetst.

64 -64- Volledige lijst van specifieke teelten: groenten van groep I : kolen (bloemkool, spruitkool, witte kool, boerenkool, spitskool, broccoli, romanesco-kool, rode kool, savooikool, Chinese kool, andere kolen), prei, artisjok, groene selder, bladselder, bleekselder, rabarber of aardbeien. groenten van groep II : spinazie, courgettes, sla, vroege aardappelen (geoogst vóór 31 juli), knolselder, peterselie, bieslook, basilicum, augurken, pompoenen, knolvenkel, koolrabi, paksoi, sierteeltgewassen die geteeld worden op niet permanent overkapte landbouwgronden en andere groenten die niet onder groep I of groep III vallen en geen teelt zijn met een lage stikstofbehoefte (cichorei, sjalotten, ui, vlas, witloof). groenten van groep III : wortelen, rapen, koolraap, rode biet, pastinaak, rammenas, radijs, mierikswortel, schorseneren, wortelpeterselie, asperges, erwten, bonen, dille, kervel, tijm of andere kruiden met uitzondering van peterselie, bieslook en basilicum. Andere : fruitbomen, snijbloemen of snijplanten, chrysanten en winterbloeiende halfheesters.

65 -65- Drempelwaarden voor de staalnamecampagne van 2012 Voor de staalnamecampagne 2012 gelden volgende drempelwaarden (DW in kg nitraat-n/ha):

66 -66- WAT ALS DE DREMPELWAARDE OVERSCHREDEN IS? Als de drempelwaarde wordt overschreden, gelden in het volgende kalenderjaar begeleidende maatregelen om toekomstige overschrijdingen te vermijden. De begeleidende maatregelen zijn opgemaakt volgens een getrapt systeem: hoe hoger de overschrijding, hoe uitgebreider de maatregelen die moeten toegepast worden. Het Mestdecreet onderscheidt in totaal 4 niveaus van drempelwaarden met daaraan gekoppeld 4 maatregelenpakketten. Zodra de respectieve drempelwaarde overschreden is, wordt het respectieve maatregelenpakket van toepassing. Het vertrekpunt bij alle maatregelen is oordeelkundige bemesting, gebaseerd op de gewasbehoeften, de bodemvoorraad en de verwachte mineralisatie. De maatregelen zijn dan ook niet sanctionerend, maarbegeleidend van aard. Concreet moeten, bij overschrijding van het nitraatresidu in het najaar 2012 (1 oktober - 15 november),in 2013 maatregelen worden toegepast om toekomstige overschrijdingen te vermijden. De drempelwaarde die overschreden wordt, bepaalt het maatregelenpakket. Het nitraatresidu dat wordt gemeten op de percelen waarop de BO-water wordt toegepast, moet minstens 4 kilogram nitraatstikstof per ha lager zijn dan de eerste drempelwaarde die op die percelen geldt. De beheerovereenkomst water is immers een engagement waarbij de landbouwer een financiële compensatie kan krijgen om minder te bemesten. De drempelwaarden die gelden voor de BOwaterpercelen staan in de kolom DW BO (zie punt 4.4). De drempelwaarden BO dienen enkel om te bepalen of er een vergoeding kan berekend worden. Als het vastgestelde nitraatresidu gelijk is aan of hoger is dan de drempelwaarde in de kolom DW BO, kan geen uitbetaling gebeuren van de bijbehorende beheervergoeding. De begeleidende maatregelen worden pas van toepassing als de nitraatresiduwaarde de eerste, algemeen geldende, drempelwaarde overschrijdt. HOE WORDT BEPAALD WELK MAATREGELENPAKKET VAN TOEPASSING WORDT VOOR UW BEDRIJF? Om de juiste maatregelenpakketten te bepalen, worden twee aspecten in rekening gebracht: het gemeten nitraatresidu in de voorbije staalnameperiode (1 oktober tot en met 15 november 2012) en een eventuele pakketverhoging als gevolg van het niet of onvolledig naleven van de opgelegde begeleidende maatregelen in Het gemeten nitraatresidu Voor elk perceel waarop een nitraatresidumeting moest gebeuren, wordt één gemeten nitraatresidu weerhouden. Als op uw perceel in opdracht van de Mestbank een controlestaal werd genomen, dan kon u, op eigen initiatief en op eigen kosten, een tegenstaal laten nemen in de periode van 1 oktober t.e.m. 22 november. Van alle geldige nitraatresidubepalingen die aan de Mestbank werden bezorgd en die binnen de staalnameperiode door een erkend laboratorium werden genomen, wordt enkel het laagste nitraatresidu in rekening gebracht voor toetsing aan de drempelwaarden. Ook voor de opvolgstalen of derogatiestalen kon meermaals een bemonstering gebeuren binnen de periode van 1 oktober t.e.m. 15 november. Ook hier wordt enkel het laagste nitraatresidu van de geldige en ontvangen stalen in rekening gebracht. Voor de beheerovereenkomsten water wordt contractueel het eerste vastgestelde nitraatresidu aanvaard om te bepalen of er een vergoeding kan berekend worden. Voor de toetsing aan de drempelwaarden kon u, in het geval het resultaat hoger was dan de eerste