Energie is een hoofdzaak in de VS, duurzaamheid niet

Transcriptie

1 Waterlandstichting Energie is een hoofdzaak in de VS, duurzaamheid niet Door Andrea Wagemans In de Verenigde Staten is de verkiezingsperiode in volle gang. Op 7 november is bekend wie dit invloedrijke land de komende vier jaar gaat leiden. De presidentskandidaten debatteren volop over de economie, het creëren van banen en Obamacare. Voor duurzaamheid is weinig aandacht. En dat terwijl de VS nog steeds de nummer 2 onder de vervuilers in de wereld zijn. Even leek er hoop toen Al Gore in 2000 zijn Inconvenient Truth verkondigde, Ralph Nader met zijn Green Party een beslissende rol speelde in de Gore/Bush verkiezingen en Barack Obama in 2008 inzette op de ontwikkeling van groene energie en de invoering van koolstofbelastingen. De Democraten schreven toen: "We can t drill our way to energy independence... we must invest in research and development, and deployment of renewable energy technologies-such as solar, wind, geothermal, as well as technologies to store energy through advanced batteries and clean up our coal plants." Het politieke momentum voor duurzaamheid is echter voorbij. Wanneer het gaat over het creëren van banen heeft Romney noch Obama het over de kansen die een Green New Deal biedt. In plaats daarvan promoten campagnevideo s en advertenties Clean Natural Gas als de oplossing voor de problemen waar het land op dit moment mee kampt. De Democraten beloven dat president Obama een tweede termijn zal gebruiken om de productie van schaliegas door te zetten. Zo verzekeren de Amerikanen toegang tot een goedkope energiebron die bovendien goed is voor banen in de komende tien jaar. De Republikeinen geloven in energy independence en hebben geen voorkeur voor een bepaalde energievorm, zolang deze op een milieuvriendelijke manier geproduceerd wordt. Energie lijkt het enige thema waar de Republikeinen en Democraten het met elkaar eens zijn. De Verenigde Staten beschikken over een enorme voorraad schaliegas, die het land onafhankelijk zou maken van olieparadijzen als Saoedi Arabië. pagina 1 van

2 Bovendien biedt gas een schoon alternatief voor olie en steenkool, creëert het werkgelegenheid en is het nog goedkoop ook! Het lijkt te mooi om waar te zijn. Hoewel er met de verbranding van gas inderdaad minder broeikasgassen vrijkomen dan bij de verbranding van olie of steenkool, zijn er andere problemen. Het Amerikaanse gas kan op dit moment alleen gewonnen worden door fracken, een methode waarbij een mengsel van water, zand en chemicaliën onder hoge druk een boorput in wordt gepompt en zo het gesteente waaronder het gas opgesloten zit, kraakt. Het mengsel van chemicaliën vormt het grootste probleem. Gasbedrijven zijn gevrijwaard van de Safe Drinking Water Act. Er is dus geen toezicht op de gebruikte chemicaliën en de gasbedrijven hebben geen reden rekening te houden met de effecten ervan. Nu wordt er van Pennsylvania tot Texas lustig op los geboord en gefrackt, en treffen Amerikanen gas en chemicaliën in hun drinkwater aan, klagen ze over onverklaarbare pijnen en zien hoe hun huisdieren in rap tempo hun vacht verliezen (Gasland, 2010). De focus op gas als alternatieve energiebron neemt bovendien niet alleen de noodzaak voor de ontwikkeling van duurzame energiesoorten weg, maar gaat deze zelfs tegen. Omdat het zo goedkoop is (sinds 2008 zijn de prijzen met 70% afgenomen), concurreert het naast olie en steenkool ook zonne- en windenergie uit de markt. De focus op zogenaamd schoon gas leidt tot een verdringing van echt schone energievormen. Op dit moment is ongeveer 9% van de totale energie in de Verenigde Staten afkomstig uit duurzame bron, tegenover 25% uit gas. Om een markt te creëren voor de enorme hoeveelheden gewonnen gas, wordt onder andere geïnvesteerd in een omslag naar transport dat draait op gas in plaats van benzine. Ruim een kwart van de totale energieconsumptie gaat naar de transportsector. Er breekt een nieuw tijdperk van koolwaterstoffen aan en dat is heel slecht nieuws voor klimaat en milieu. Lokaal versus regionaal Openbaar vervoer is in Nederland een van de belangrijkste punten op de groene agenda, maar is in de Verenigde Staten een bijzonder lastige kwestie. Door de grootte van het land, zijn Amerikanen voor hun dagelijkse bezigheden veel afhankelijker van auto s en brandstofprijzen van de gemiddelde Nederlander. Amerikanen maken zich dan ook veel zorgen om de stijgende benzineprijzen. Het is geen wonder dat een van de eerste vragen aan Romney en Obama tijdens de Town Hall Meeting was hoe zij de benzineprijzen laag denken te houden. Aaron Watson, gemeenteraadslid in Atlanta legt uit dat de ontwikkeling van pagina 2 van

3 openbaar vervoer moeizaam verloopt. Hij legt zelfs een verband met racisme. Door de grote afstanden is sterke samenwerking nodig tussen de verschillende steden, counties en de staat en die ontbreekt vaak. Kenmerkend voor de Amerikaanse samenleving is het ontbreken van een gevoel van verbondenheid met een gemeenschap op een ander niveau dan de buurt of hooguit de stad. "The reason that MARTA (metro in Atlanta - red.) wasn t supported as widely as it should have been when we first built it, was some communities feared that if you had adequate public transportation you had more African Americans in the community and so they resisted it back then." En jaren later zijn veel suburbs daarom nog steeds niet via het openbaar vervoer met de stad verbonden en zijn de bewoners op de auto aangewezen. Vandaag de dag zijn er nog steeds problemen. "Now we are forced by the state as a region to consider a tax referendum for transportation for the whole region." Maar mensen zeiden: "No, I don t really support mobility for those them down there. And so, we could obviously not come to grips as a regional matter, because of some very core problems that we still are wrestling with around race." Zelfs als ook zij van de belasting zouden profiteren, omdat er meer kruispunten konden worden aangelegd en wegen konden worden verbeterd, wilden ze het niet. Alleen met een overkoepelend budget kunnen deze zes miljoen mensen met elkaar worden verbonden en dat wordt bemoeilijkt door de sterke lokale focus van het merendeel van de Amerikanen. Het is alsof het Europees parlement een Europees treinennetwerk wil aanleggen maar lidstaten er geen belastinggeld voor over hebben. Zelfs het nationwide fracking wordt lokaal benaderd. Gouverneur Andrew Cuomo van New York staat onder druk van natuurorganisaties in NY State. Ze willen de gouverneur zover krijgen het verbod op fracking in New York te verlengen, want ze vrezen dat de energiemaatschappijen na de verkiezingen weer vrij spel krijgen. Ze zijn bezorgd om de New York watervoorziening, niet die van de rest van het land, ook al wordt een deel van het drinkwater geïmporteerd uit het naburige Pennsylvania, waar fracking aan de orde van de dag is. In antwoord op de politieke onwil en onmacht om stappen te zetten in de richting van een duurzamere economie, nemen Amerikanen het heft in eigen hand. Volledig in lijn met het vrije markt idee van de macht van de consument vind je in New York op elke hoek van de straat een organic supermarkt, wordt in de meeste huishoudens ijverig aan recycling gedaan, sluiten Amerikanen zich massaal aan bij Community Supported Agriculture om zeker te zijn van lokaal geproduceerde groenten en fruit en is een fair trade koffie to go de norm. pagina 3 van

4 Daarnaast ontstaan er allerlei non-profit bedrijven die proberen afval op een lucratieve manier een nieuwe bestemming te geven. Build it Green verkoopt afgedankte bouwmaterialen, Film Biz Recycling props, kleding en meubelstukken binnen de filmindustrie. Greenroofs legt in de hele regio New York groene daken aan om het energieverbruik van gebouwen te verminderen en de levensduur van het dak te verlengen. Oplossingen genoeg voor handen dus. Zonder overheidssteun hebben al deze initiatieven echter niet het effect dat ze zouden kunnen hebben. Er is onvoorstelbaar veel energie, creativiteit en wilskracht in New York, maar de ideeën worden niet in de praktijk gebracht zolang het stadsbestuur daar geen stappen toe zet. Een gezonde combinatie van burgerinitiatieven en een ondersteunende overheid is de enige manier om zo snel mogelijk tot een duurzame samenleving te komen. Andrea Wagemans is net afgestudeerd socioloog en toert door de VS. U kunt haar weblog volgen op theroadtoelection.tumblr.com Interview Annemiek Onstenk over Qracht 500 Door Jose Verwaal en Andrea Wagemans Meedelen in de winst maakt windmolens acceptabel Door Andrea Wagemans De proefboringen naar schaliegas zijn voorlopig uitgesteld. Minister Kamp vond niet genoeg maatschappelijk draagvlak. Dat lijkt goed nieuws voor de ontwikkeling van duurzame energie, maar lopen windmolenprojecten niet tegen precies hetzelfde probleem aan? Hoe creëer je draagvlak voor iets waar eigenlijk iedereen zegt voor te zijn, zolang het maar niet in de eigen achtertuin gebeurt? pagina 4 van

5 Op 29 oktober 2013 meldt Trouw dat tientallen huiseigenaren in Houten een miljoenenclaim hebben ingediend bij de gemeente. De Houtenaren willen compensatie voor de waardedaling van hun huizen, die volgens hen een gevolg is van de komst van een windmolenpark. Nooit eerder werd een gemeente door zoveel bewoners tegelijkertijd aangeklaagd voor het plaatsen van windmolens. Het park bestaat uit drie windmolens, die jaarlijks voldoende energie moeten gaan leveren om huishoudens van stroom te voorzien. Dat is ongeveer een kwart van de huishoudens in de Utrechtse gemeente. Terwijl het Ministerie van Economische Zaken de mogelijkheden om naar schaliegas te boren onderzocht, richtte het Ministerie van Infrastructuur en Milieu haar volle aandacht op de windopgave die de overheid zichzelf heeft gesteld. In 2020 moet er voldoende windenergie zijn om 4 van de 7 miljoen Nederlandse huishoudens van stroom te voorzien. In de onlangs gepresenteerde klimaatagenda van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu blijkt de belangrijkste factor om dit te kunnen realiseren "het vinden van ruimte (is) om windmolens te bouwen". Om de doelstelling te halen, moeten er bijna 4000 windmolens op land bijkomen. Het probleem is dat niemand zo n ding in zijn achtertuin wil. Meedoen? draagvlak Ingenieur Sander Mertens is gepromoveerd op windenergie in de bebouwde omgeving: "Eigenlijk speelt overal het "nimby" (not in my backyard, red.) effect. Dat is ook logisch. Als je vlak bij iets komt te wonen dat - al is het maar weinig - overlast geeft, dan wil je dat niet." Dat hoeft niet te betekenen dat je tegen windenergie bent. De woordvoerder van de gemeente Houten stelt dat mensen die negatief zijn over het windmolenpark vaak wel positief zijn over windenergie, maar niet bij hen in de buurt. Als mensen niet alleen de lasten ervaren, maar ook de lusten verandert die houding, denkt Mertens. Volgens hem is het meedelen in windmolens de effectiefste manier om draagvlak te creëren onder opstandige bewoners. Hoogleraar Duurzaamheid Pier Vellinga bevestigt dit. In Urk verkochten ze stukjes windmolen om het draagvlak van de lokale bevolking voor het plaatsen van de molens te vergroten: "Als je hen een aandeel geeft in die windmolen en in de opbrengst, dan willen ze het wel. Want ach, dan is met zo n windmolen ook wel te leven." De Windcentrale is een van de bedrijven die mensen probeert te betrekken bij het opwekken van windenergie. Particulieren kunnen winddelen kopen en zo indirect zelf hun energie opwekken. Inmiddels heeft de Windcentrale drie windmolens op pagina 5 van

6 deze manier verkocht; de eerste twee molens waren binnen vier maanden verkocht, de derde molen binnen dertien uur. Dat komt volgens De Windcentrale doordat mensen in lijn met het energieakkoord en de participatiesamenleving de mogelijkheid krijgen om mee te doen. "Dat past bij deze tijd," aldus Harm Reitsma van de Windcentrale. Maar winddelen verkopen is niet hetzelfde als draagvlak creëren. De windmolens die de Windcentrale in stukjes verkoopt, zijn al gebouwd en degenen die ervan profiteren, zijn dus niet noodzakelijkerwijs dezelfde mensen die elke ochtend met een molen in hun tuin wakker worden. "Alleen bij nieuwe windmolens kunnen we ook lokaal extra draagvlak verzorgen. Bijvoorbeeld door het geven van gratis winddelen aan direct omwonenden en een korting voor mensen die in een iets grotere cirkel wonen," zegt Reitsma. In de landen om ons heen is het volgens Sander Mertens veel gebruikelijker om mensen te laten meedelen in de opbrengsten van de windmolens in hun omgeving. Hij herinnert zich het moment in dat er windmolens op een bergkam boven het Spaanse dorp Navarra moesten komen: "Dat wilden de bewoners niet omdat ze het lelijk vonden vanuit het dorp. Toen mochten ze delen in de opbrengsten. Nu staan ze handenwrijvend naar de bergkam te kijken als het waait. Daar komt nu ook geld vandaan." Navarra wordt nu omringd door windmolens. Om de Nederlandse ambities te realiseren, zal ook ons land er aan moeten geloven. Een aanzienlijk deel van de windmolens moet op het eiland Goeree- Overflakkee terecht komen. Wethouder Arend-Jan van der Vlugt geeft aan dat dit niet zonder verzet van de lokale bevolking zal gaan. "Om draagvlak te creëren voor de windmolens op Goeree Overflakkee is met de initiatiefnemers afgesproken dat er een windfonds wordt opgericht." Van de opbrengst van de windmolens, zal een deel in dat fonds terechtkomen. De wethouder wil het fonds gebruiken voor lokale projecten die een bijdrage leveren aan de leefbaarheid van Goeree-Overflakkee of aan het verduurzamen van de omgeving. Reitsma van de Windcentrale denkt dat alleen lokaal werken aan draagvlak niet voldoende is. "Juist ook landelijk draagvlak is belangrijk. Wij willen met z n allen in Nederland kunnen vliegen en daarom hebben we Schiphol. We willen met z n allen autorijden en daarom verbreden we de A2. Daar hebben ook mensen last van, maar omdat het hele land dat wil, is Schiphol er toch en wordt de weg verbreed. Ik zie nu een analogie met windenergie." Meedelen panacee? pagina 6 van

7 Het windmolenpark in Houten werd op 4 oktober geopend. Eneco en Uwind hebben een paar miljoen aan windobligaties uitgegeven en een paar duizend mensen hebben die gekocht. Inwoners van Houten en leden van Uwind krijgen extra rendement op de obligaties, meer dan obligatiehouders buiten Houten. De woordvoerder van de gemeente Houten heeft geen harde cijfers, maar kan zich goed voorstellen dat de obligaties voornamelijk gekocht zijn door degenen die positief staan tegenover de komst van het windmolenpark. Reitsma vraagt zich af of meedelen het panacee is. "Ik ben ervan overtuigd dat lokaal draagvlak wordt verbeterd door Winddelen, maar ik weet ook zeker dat je de echte weerstand van bepaalde actievoerders niet wegneemt. Er zullen altijd mensen zijn die nooit enthousiast zullen worden van een windmolen." In haar scriptie Weerstand tegen Windmolens legt Jeske Krens uit dat participatie de gepercipieerde eerlijkheid omtrent een proces vergroot en daarmee het draagvlak. "Participatie in besluitvormingsprocessen leidt inderdaad tot een toenemende mate van gepercipieerde fairness en verminderde weerstand." Het maakt volgens haar niet uit op welke manier die participatie wordt vormgegeven, als die maar plaatsvindt. Participatie is ook volgens de masterthesis Het Laten draaien van een Windmolen van Rob van Dijk van belang. Hij legt uit hoe het onthouden van kennis en uitsluiten van kennisgroepen als milieudeskundigen in de jaren 90 ervoor heeft gezorgd dat weerstandgroepen ontstonden. Conclusie Inspraak en meedelen in de winst bieden geen garantie op een proces zonder weerstand, maar zullen het proces wel makkelijker maken. Dat is belangrijk, want alle kleine beetjes helpen als je in een dichtbevolkt land als Nederland genoeg windmolens wilt bouwen om vier miljoen huishoudens van stroom te voorzien. Het roept wel vragen op: waarom wordt er bij energieprojecten zoveel aandacht besteed aan het vergroten van draagvlak, terwijl de A2 ondanks alle weerstand gewoon verbreed wordt? Is dit ook niet een voorbeeld van de dictatuur van de mondige minderheid? Een kleine groep schreeuwers zet een rem op duurzame ontwikkeling van Nederland, terwijl het asfalttapijt zich rustig uitbreidt. Dergelijke discussies gaan over welke belangen het zwaarst zouden moeten wegen. In het geval van de proefboringen naar schaliegas wonnen de individuele belangen van de verschillende bewoners het terecht van het Nederlands belang, omdat het Nederlands belang niet voldoende onderbouwd kon worden door de minister. In andere gevallen ligt het ingewikkelder. Degenen die naast de verbrede pagina 7 van

8 A2 wonen, krijgen niets terug voor de verslechterde luchtkwaliteit rondom hun woning. Degenen die naast een windmolen wonen, krijgen een hoger rendement op windmolenobligaties en groene stroom. Is dat niet enigszins willekeurig beleid? Rechter kan impasse in klimaatbeleid doorbreken Door Andrea Wagemans Urgenda is een organisatie die samen met ondernemers, organisaties, particulieren en overheid Nederland zo snel mogelijk duurzaam wil maken. De organisatie wordt gedreven door een onwrikbaar besef van urgentie op het gebied van klimaatverandering en heeft zich sinds de oprichting in 2007 vooral gericht op het grootmaken van de koplopers uit de duurzaamheidsbeweging van onderop. De laatste vijf jaar heb ik de overheid een beetje genegeerd en gedacht we gaan het gewoon lekker zelf doen, maar dan krijg je niet die snelheid die nodig is, stelt directeur en oprichter Marjan Minnesma. Het afgelopen jaar waren de signalen vanuit de wetenschap zo alarmerend dat er nu actie nodig is vanuit de overheid. Het zijn niet alleen NGO s, maar ook gerenommeerde instituten als de Wereldbank die de noodklok luiden. Marjan is dit jaar opnieuw uitgeroepen tot meest invloedrijke duurzame Nederlander. Ze legt uit waarom ingrijpen nodig is: Inmiddels koersen we af op 4 temperatuurstijging, terwijl we met zijn allen hebben gezegd dat 2 het maximum moet zijn. Dat is twee keer zo veel en dat heeft zeer serieuze gevolgen. Je ziet wat er gebeurt, terwijl het nu nog niet eens zo heel erg is. Die droogtes in Amerika zijn echt behoorlijk. Daar gaan we in de voedselprijzen nog veel van merken. Dat was ook het geval in 2010 toen aanhoudende droogte in Rusland en Oekraïne ervoor zorgde dat de voedselprijzen omhoog schoten. Je ziet ook stormen, zoals onlangs in New York. En wetenschappers die al jarenlang op de Noordpool zitten, die vijf jaar geleden dachten dat het nog wel 70 jaar zou duren voordat de Noordpool in de zomer ijsvrij zou zijn, moeten nu ineens zeggen?sorry, we hadden het fout, we denken dat de Noordpool al over vier jaar ijsvrij is in de zomer?. Dat is een schrikbarende versnelling en de professor die dit onderzoek doet, zegt dat dit eigenlijk een planetaire noodtoestand is. Maar het staat niet op de voorpagina van de krant! Dat soort dingen gaan steeds vaker voorkomen. Het is zo erg dat we nu, voor de volgende generatie, via de rechterlijke macht van de overheid moeten eisen dat er méér gebeurt. Het nieuwe kabinet omarmt weliswaar begrippen als circulaire pagina 8 van

9 economie en ze zeggen dat ze in 2050 naar een volledig duurzame energievoorziening willen, maar dan moet er wel heel snel actie ondernomen worden om in ieder geval in 2020 al 40% CO²-reductie te bereiken. Dat zie ik niet. In de tussendoelen van het huidige regeerakkoord zit niet voldoende ambitie en ik zie ook niet voldoende middelen in het programma om die ambities waar te maken. Moeten wij nou wachten tot hier ook een keer mensen echt grootschalig geëvacueerd gaan worden, omdat de dijken het niet houden of de rivieren buiten hun oevers treden? Of gaan we gewoon actie ondernemen voordat het te laat is? Proces Ondanks verschillende verdragen en beloftes ging de overheid de afgelopen twintig jaar onvoldoende uit zichzelf tot actie over om daadwerkelijke verandering te realiseren. Dus besloot Urgenda de rechter in te schakelen. De rechter zal niet op de stoel van de overheid gaan zitten en zeggen wat ze moet doen, maar dwingt haar wel aan te tonen dat ze voldoende doet, dat er een plan ligt en dat er middelen beschikbaar zijn om de voorgenomen 40% reductie in 2020 te halen. Minnesma: De overheid moet zich gewoon aan de beloftes houden die ze de afgelopen jaren heeft gedaan. We willen dat de rechter heel objectief, met alle feiten op tafel gaat kijken naar al het wetenschappelijk bewijs en alles wat de overheid tot nu toe zelf allemaal heeft gezegd. Want de overheid heeft het klimaatverdrag ondertekend, gezegd dat een temperatuurstijging van 2 het maximum moet zijn, beloofd dat ze hieraan gaat werken en ze doet het niet. Het is niet de bedoeling dat we schadevergoeding eisen. We willen dat de rechter de uitspraak doet?het is zo ernstig voor de toekomstige generaties en waarschijnlijk ook al voor onszelf, dat wij vinden dat de overheid hier niet de beleidsvrijheid heeft om te denken Laat maar aanmodderen, na ons de zondvloed, doe maar de volgende generatie.? Daarnaast is onze actie een manier om het debat weer aan te zwengelen, te laten zien dat er geen verdeeldheid is over de ernst van de situatie en te zorgen dat de overheid de ontwikkeling richting een duurzame samenleving moet versnellen. Wetenschappers zijn het met elkaar eens, er is geen controverse en de mensen met echt verstand van zaken zijn gewoon heel ongerust. Bovendien willen we met een apart plan laten zien dat dat ook echt kán. Dat je in 2030 helemaal over zou kunnen gaan op een duurzame energievoorziening en een chemie die draait op niet-fossiele brandstoffen en op niet-fossiele grondstoffen. Dat pagina 9 van

10 willen we er als inspiratie bij geven. Als je werkelijk doordrongen bent van de ernst van het klimaatprobleem en hoe snel dat gaat, dan moet je zo snel mogelijk zorgen dat alle bestaande huizen energieleverend worden. Dan moet je zorgen dat er veel sneller overgegaan wordt op elektrisch rijden en andere vormen van duurzamer vervoer, zoals deelauto s, beter openbaar vervoer, andere collectieve vormen van transport, groen gas. Daar is een heel scala aan oplossingen voor. Dan moet je zorgen dat de energie versneld overgaat van helemaal op fossiel draaiend naar draaiend op groene grondstoffen. Urgenda gaat ook niet op de stoel zitten van de overheid, maar we gaan wel laten zien dat het kan. Wij willen eigenlijk dat gewoon duidelijk wordt, ook aan de bevolking, dat het menens is. Dat het geen lobby is van milieuclubs en dat het ook geen vraagteken meer is. Er zijn duizenden wetenschappers die wereldwijd alles doorvlooien op het gebied van klimaatwetenschap en die komen allemaal tot dezelfde conclusie: dit is heel ernstig, we lopen continu achter de feiten aan en het is steeds erger dan we dachten. Daarom is er actie nodig. CrowdPleiten Helemaal in lijn met het Urgenda motto samen sneller duurzaam roept de organisatie particulieren, experts, organisaties en ondernemers op om mee te denken over de invulling van de dagvaarding van de staat. Urgenda introduceert het zogenaamde CrowdPleiten als variatie op het CrowdFunden. Met het CrowdPleiten hopen we mensen te stimuleren hun ideeën te delen. Of het nou juridische kennis is, of dat mensen weten van vergelijkbare rechtszaken, of dat ze ideeën hebben over hoe we het inhoudelijk moeten aanpakken, zodat we in 2030 een andere samenleving hebben. Die ideeën ontvangen we graag. We staan er voor open en samen weet je meer dan alleen.? Urgenda haalt inspiratie uit het boek Revolutie met Recht, waarin advocaat Robert Cox na een helder en inhoudelijk sterk betoog concludeert dat alleen de rechters de status quo in de energiewereld kunnen doorbreken. Hij wil de overheid aansprakelijk stellen voor gevaarzetting: het veroorzaken of laten voortduren van een gevaarlijke situatie. Daarbij kan het laatste rapport van het International Panel on Climate Change uit 2007 in de rechtszaal als bewijsmateriaal dienen. Het is een compleet nieuwe manier van klimaatpolitiek bedrijven. Toch is het niet de eerste keer dat een overheid via de rechterlijke macht wordt aangesproken op haar verantwoordelijkheid. De 16-jarige Alec Loortz uit de pagina 10 van

11 Verenigde Staten zette, samen met andere jongeren, al in mei 2011 een juridisch proces in gang tegen de Amerikaanse overheid. Gesterkt door de Public Trust Doctrine beroepen deze jongeren zich op de juridische plicht van de overheid ervoor te zorgen dat publieke hulpbronnen ook voor volgende generaties nog beschikbaar zijn. Ze vragen de rechter te bepalen dat de atmosfeer een publiek goed, dus van iedereen is, en de overheid verantwoordelijk te houden voor het veiligstellen van dit publieke goed voor toekomstige generaties. Wat zijn de juridische mogelijkheden in Nederland om de staat ter verantwoording te roepen als het gaat om klimaatverandering? Deel je ideeën op en wordt deel van het CrowdPleiten. In het voorjaar van 2013 zal Urgenda de staat een dagvaarding sturen. Rechtse en linkse eigen verantwoordelijkheid Door Andrea Wagemans In reactie op overheidsbeleid dat belangrijke zaken links laat liggen, besluiten steeds meer burgers zelf aan de slag te gaan. In het hele land ontstaan lokale energiecoöperaties, broodfondsen en door ouders georganiseerde kinderdagverblijven. Links zou actiever samenwerking moeten zoeken met burgers om deze progressieve initiatieven versneld van de grond te krijgen. Eigen verantwoordelijkheid hoort thuis in progressief, links gedachtegoed. Het gaat over zelfontplooiing, emancipatie, vrijheid, solidariteit en creativiteit. Eigen verantwoordelijkheid is niet in strijd met het idee van een sterke verzorgingsstaat. Integendeel. Volgens cultuurpsycholoog Jos van der Lans betekent de transitie naar een goed functionerende doe-het-zelf samenleving het ontwikkelen van de verzorgingsstaat op lokaal niveau. Hoogleraar psychoanalyse Paul Verhaeghe sluit aan op deze analyse door te stellen dat al die opkomende burgerinitiatieven eigenlijk een soort micro-overheden zijn, waaraan ook een organisatie en democratische besluitvorming ten grondslag ligt. Het is gewoon een nieuwe vorm van het organiseren van de verzorgingsstaat, die beter past bij de huidige tijd dan het verouderde nationale systeem. Verhaeghe sprak ook over dit onderwerp op de 25ste verjaardag van De Helling, zijn verhaal is te lezen op pagina 11 van

12 Het niveau van de nationale staat werkt niet meer, de staat is haar controle kwijt, stelt Jos van der Lans. En dat geldt niet alleen voor de overheid. Ook andere instituties die mensen van oudsher hebben leren vertrouwen, liggen onder vuur. Er is sprake van een institutionele vertrouwenscrisis. Noch de overheid noch de markt lijken de belangen van de burger goed te kunnen behartigen. Ouderparticipatiecrèches Daarom besluiten burgers steeds vaker het heft in eigen hand te nemen. Ze organiseren zaken als voedselvoorziening, duurzame energie en kinderopvang op een kleinschalig niveau, binnen de lokale gemeenschap en gebaseerd op onderling vertrouwen. Dergelijke samenwerkingsverbanden zijn veel efficiënter, omdat er geen ingewikkelde controlesystemen of tussenpersonen nodig zijn. Daardoor blijven er niet langer enorme bedragen aan de strijkstokken van bestuurders en aandeelhouders hangen. Bovendien hebben alle betrokkenen een stem in de besluiten die worden genomen en werken zij samen vanuit hetzelfde belang. Niet winstmaximalisatie, maar een kwalitatief goede en betrouwbare voorziening is het doel. Zo opende vorig jaar voor het eerst in twintig jaar weer een kinderdagverblijf dat volledig wordt georganiseerd door ouders. Bij ouderparticipatiecrèche De Oase in Utrecht zorgen ouders samen voor de inkoop, de schoonmaak en het pedagogisch beleid en werkt elke ouder een dagdeel in de week als leidster. Medeoprichtster Wiesje Monster omschrijft het als een concept dat tegelijkertijd rechts en links is. Rechts in de zin van we doen het zelf en we kunnen het allemaal zelf en links want we doen het samen. En dat samen, dat is eigenlijk het mooiste. Het lijkt de ideale oplossing voor de uitwassen in de commerciële kinderopvang. Helaas loopt de overheid nog onnodig in de weg. Wiesje s Stichting OOK, die ouderparticipatiecrèches initieert en ondersteunt, signaleert dat de ouderparticipatiecrèches in hun voorbestaan worden bedreigd doordat het ministerie een wijziging in de Wet Kinderopvang wil doorvoeren. Het feit dat de meeste ouders geen officieel opleidingscertificaat hebben, geeft de overheid dan de mogelijkheid de kinderdagverblijven te sluiten op basis van wet en regelgeving die er oorspronkelijk voor bedoeld is kinderen en ouders te beschermen. Dat is toch de omgekeerde wereld? Toch is dit niet het enige voorbeeld van beleid dat het nemen van eigen verantwoordelijkheid onnodig bemoeilijkt. Burgers die hun eigen stroom willen opwekken, maar niet de ruimte hebben om zonnepanelen te installeren, zouden pagina 12 van

13 bijvoorbeeld zonnepalen op het dak van een buurman of lokale boer moeten kunnen zetten. Dat is nu totaal onrendabel, omdat salderen op afstand niet is toegestaan. Dat betekent dat de opgewekte stroom geen cent, maar slechts 6-7 cent per kwh waard is. Ook de rechtspositie van zzp ers werkt zelfstandigheid tegen. Zij komen bijvoorbeeld niet in aanmerking voor betaalbare arbeidsongeschiktheidsverzekeringen. Mensen moeten wel de ruimte krijgen om hun verantwoordelijkheid te nemen. Transition Towns zoekt de samenwerking met lokale overheden Ruimte geven aan eigen verantwoordelijkheid betekent niet dat de overheid haar handen er compleet van af moet trekken. Veel grond is in bezit van de gemeente en voor het opzetten van een buurtmoestuin is een substantiële lap grond nodig. Vaak kan de gemeente uit geldgebrek zelf weinig met braakliggende gebieden, maar staat zij positief tegenover de ontwikkeling ervan omdat de stukken grond er anders onverzorgd bij blijven liggen. In het Zuid-Limburgse Parksjtad stelde de gemeente een leeg kavel voor een jaar beschikbaar om een buurtmoestuin te cultiveren en in Apeldoorn is midden in het Zuiderpark park een buurtmoestuin gerealiseerd. Tijdens de Transition Towns bijeenkomst op 26 januari 2013 werd daarom de mogelijkheid van Transition 2.0 besproken, waarbij actieve burgers samenwerking aangaan met de lokale politiek om hun initiatieven van de grond te krijgen. Ook de politiek wordt immers beoefend door mensen, dus is daar geen samenwerking mogelijk? was de vraag. Iedereen woont uiteindelijk ergens. Zo zit de medeoprichtster van Transition Towns Den Bosch bijvoorbeeld ook voor GroenLinks in de gemeenteraad. Transition Towns is een burgerbeweging die in 2006 in Engeland ontstond en sinds 2008 ook in Nederland actief is. Vorig jaar won de beweging de European Economic and Social Committee Civil Society Prize De initiatiefnemers vertellen hun verhaal op basisscholen in de hoop jongeren te bij de transitiebeweging te betrekken en proberen zoveel mogelijk buren voor de initiatieven te enthousiasmeren. En ook buiten de Transition Towns beweging is er van alles aan de hand. Zo is een groeiend netwerk van burgers inmiddels in de eigen omgeving aan de slag gegaan met het opzetten van energie coöperaties, buurtmoestuinen, repair cafés en lokale voedselnetwerken. Beperkingen eigen verantwoordelijkheid, rol en plicht van de overheid Er zijn veel dingen die burgers zelf kunnen organiseren. Dat bewijzen de overal pagina 13 van

14 opduikende lokale voedselnetwerken, duurzame energiecoöperaties en ouderparticipatiecrèches. Maar dat betekent niet dat de overheid overbodig is geworden. Ze is verantwoordelijk voor haar burgers en daarmee ook voor het bevorderen van zelfredzaamheid onder haar burgers. Niet iedereen vindt immers even gemakkelijk de weg naar de gemeenschap. Eigen verantwoordelijkheid moet worden bevorderd, zonder dat daarbij automatisch wordt uitgegaan van de sterke, autonome burger. Het verschil met de rechtse variant van eigen verantwoordelijkheid is dat het voor links een recht is, waar de overheid een actieve bijdrage aan moet leveren. Mensen hebben recht op zelfbeschikking, op eigen initiatief, op creativiteit. Mensen willen graag zelfredzaam zijn, betrokken worden, weten wat er speelt. Ze zijn volgens columnist Menno Hurenkamp en directeur FNV zelfstandigen Linde Gonggrijp trots op dat wat zij zelf bereiken. Helaas wordt eigen verantwoordelijkheid nog te vaak neergezet als plicht, een manier waarop de overheid kosten kan besparen door verantwoordelijkheden op burgers af te schuiven. Burgers hadden behoefte aan bepaalde voorzieningen en omdat de bestaande voorzieningen niet in die behoefte voorzagen, besloten zij het zelf te doen. Maar het is geen plicht. Mensen hebben het recht op eigen verantwoordelijkheid. Zelfredzaamheid mag daarom nooit een excuus zijn om mensen aan hun lot over te laten. Van stedeling naar stadsboer Door Andrea Wagemans Het idee dat de gehele stad in potentie een boerderij is en elke stedeling in potentie een stadsboer, is de basis voor een toekomstbestendige, duurzame ontwikkeling van grote steden. Stadslandbouw is de oplossing voor wat architecte Carolyn Steel de urban paradox noemt: "The closer we cluster together, the further removed we get from our sources of sustenance". De trek naar de stad gaat door. In 2008 woonden er voor pagina 14 van

15 het eerst in de wereldgeschiedenis meer mensen in de stad dan op het platteland. De verwachting is dat in 2050 zelfs 70% van de wereldbevolking in steden leeft. Dat is slecht nieuws voor een voedselsysteem waarbij de stad nog steeds volledig afhankelijk is van het platteland. Het toenemend aantal stedelingen betekent dat steeds minder boeren voor steeds meer stedelingen voedsel produceren en dat is in de huidige situatie alleen mogelijk door landbouw en veeteelt verder te intensiveren. De stijgende vraag naar biologische, duurzame en diervriendelijke producten maakt echter dat intensivering geen haalbare optie is. De Monitor Duurzaam Voedsel constateert op basis van de cijfers over 2012 dat duurzaam voedsel een van de belangrijkste groeimarkten blijft en dat die groei bovendien stabiel is. De consumentenbestedingen aan duurzaam voedsel stegen in 2012 met 25,2%, terwijl bij de conventionele producten juist sprake was van een daling. Naar een nieuwe verhouding tussen stad en land Gelukkig is intensivering niet de enige optie. Als de traditionele verhouding tussen de consumerende stad en het producerend land niet meer werkt, kan de stad ook zelf bijdragen aan de voedselvoorziening. Dit ontwikkelt zich momenteel in de vorm van stadslandbouw. Een eerste stap is op een andere manier naar de stad te kijken dan we nu doen. Carolyn Steel stelt dat we moeten ophouden steden als losstaande entiteiten te zien en ze moeten erkennen als organische entiteiten, "inextricably bound to the natural ecosystem". Stad en land zijn sinds het ontstaan van steden met elkaar verbonden geweest. Die verbinding moet worden hervonden door de gehele stad als potentiële boerderij te beschouwen. Daarbij krijgt ook het begrip "boerderij" een nieuwe betekenis. Stadsboerderijen nemen allerlei innovatieve vormen aan, aangepast aan de situatie in de stad. In de stad krijg je te maken met beperkte beschikbare ruimte, dus moet je de hoogte in gaan. Ook is het moeilijker om afval te lozen, dus richten veel stadsboeren zich op de ontwikkeling van gesloten systemen. Zo groeit de populariteit van hydroponics en aquaponics, systemen waarbij geen grond maar water wordt gebruikt om de planten te voeden. De voeding komt in het water terecht doordat er een aquarium en een bak met bacteriën aan de kring wordt toegevoegd. De bacteriën zetten de vissenuitwerpselen om in voeding en het water neemt die voeding mee als het wordt rondgepompt. Deze toren van plastic bakken, water en vissen is een logische stap naar een efficiëntere voedselproductie binnen de stad, maar op het eerste gezicht niet herkenbaar als "tuin". pagina 15 van

16 Als je de stad als potentiële boerderij bekijkt, ontstaan plotseling overal mogelijkheden voor hernieuwd ruimtegebruik en duurzame voedselvoorziening. Een dak wordt een ideale locatie voor een groentekas, lege wanden worden pluktuinen, je raam wordt een saladebar, kantoorgebouwen worden groentefabrieken. Zo draagt stadslandbouw niet alleen bij aan voedselzekerheid, maar biedt het ook oplossingen voor veelvoorkomende stedelijke problemen, zoals gezondheidsproblemen, onwetendheid over je dagelijkse voeding, behoefte aan contact met de buren en beperkte beschikbare ruimte. Stadsboeren biedt mensen met een minimuminkomen de mogelijkheid om duurzaam, gezond en vers te eten. Onder hen is vaker sprake van obesitas en harten vaatziekten, omdat gezond eten te duur zou zijn. Op plazilla.com vertelt een Nederlandse vrouw hoe ze besloot met een moestuin aan de slag te gaan toen ze in de schuldsanering terecht kwam. Haar voornaamste reden was geldbesparing. Ook in het inmiddels failliete Detroit wordt stadslandbouw ingezet om de arme stedelingen gezond voedsel te bieden en in sloppenwijken over de hele wereld verbouwen mensen groenten en fruit om zichzelf ondanks hun benarde situatie te kunnen voeden. Ook biedt het een oplossing voor leegstand. Leegstand is slecht voor het vestigingsklimaat en de leefbaarheid in de stad. In 2012 was 16% van alle Nederlandse kantoorpanden niet in gebruik en dat aantal stijgt nog steeds. De provincie Utrecht heeft daarom een onderzoek ingesteld naar de mogelijkheden om in leegstaande panden groente en fruit te verbouwen. In Den Haag stelt de gemeente 3000 vierkante meter voormalige fabriekshal beschikbaar aan ondernemers die een voedselonderneming willen opzetten. Ondernemers uit het hele land kunnen een plan insturen en de beste ideeën worden vervolgens met ondersteuning van de gemeente gerealiseerd. Sla-plukwanden en champignonmuren in de supermarkt Stadslandbouw is volgens Farming the City: Food as a Tool for Today s Urbanisation dan ook de manier om steden op een duurzame, inclusieve manier te ontwikkelen. Het draagt bij aan sociale cohesie, leefbaarheid, het creëren van banen, een groter bewustzijn van de herkomst van voedsel, een beter milieu, een betere gezondheid en een betere infrastructuur. In theorie biedt het elke stedeling de mogelijk om eens stukje van zijn stad vorm te geven en het verbindt mensen: met elkaar, met de stad en met hun voedsel. Het is bovendien een heel inclusieve manier om de stad te ontwikkelen, omdat het pagina 16 van

17 niet is voorbehouden aan een bepaalde groep mensen of een bepaalde uitwerking vereist. De beweging van stadstuinders bestaat uit allerlei verschillende mensen, die allemaal op hun eigen manier invulling geven aan het begrip stadsboeren: bedrijfseconomen en studenten die samen een voormalig sportpark willen veranderen in een stadsboerderij, de jonge ondernemer Jelle met zijn vierkante meter moestuin, de techneuten van het op LED-licht gebaseerde PlantLab, allochtone vrouwen van de Groene Vaart in Amsterdam Nieuw-West en basisschoolkinderen die in hun schooltuintjes tomaten kweken. Daarmee is het anders dan andere DIY initiatieven die op dit moment in Nederland uit de grond schieten. Zoals Nico de Boer, Albertine van Diepen en Lucas Meijs op 17 augustus 2013 in Trouw schrijven, stellen de meeste burgerinitiatieven niet veel voor als het gaat om massa. Zo vallen initiatieven in de zorg in het niet vergeleken met de grote zorginstellingen en blijven broodfondsen en coöperatieve crèches qua aantallen ook ver achter op de conventionele manier van organiseren. Doe-Het-zelf blijft volgens hen vooralsnog voorbehouden aan Ons Soort Mensen: "goedopgeleide, redelijk welgestelde burgers die het goed met de wereld voor hebben maar toch in eerste instantie voor zichzelf zorgen. Hun kunstje wordt bewonderenswaardig gevonden, maar helaas: je kunt het niet herhalen of zorgen dat anderen het herhalen." Dat geldt in principe niet voor stadslandbouw, omdat iedereen er op zijn eigen manier aan mee kan doen. Zoals een stadsboerin uit het straatarme Detroit aan het programma Earthrise vertelt: "All I need is equipment. The rest is easy!" Ze heeft inmiddels 28 leegstaande kavels in haar straat omgetoverd tot moestuinen, is sinds kort de trotse eigenaresse van een feloranje tractor en hoopt binnenkort een drivethrough supermarkt te kunnen openen waar mensen zelf groente en fruit in haar tuintjes kunnen plukken. Er is echter wel een brede denkomslag nodig om stadsboeren uit het pioniersstadium te halen. De urban paradox overwinnen gaat over het overbruggen van zowel een fysieke als mentale afstand tussen de stad en het platteland. De bestaande stadslandbouwinitiatieven zijn vooral gericht op het verkleinen van de fysieke afstand. Zij verwachten dat de mentale afstand dan vanzelf volgt. Die logica gaat uit van een vergelijkbaar principe als bijvoorbeeld gemengde woonwijken. Fysieke nabijheid bleek ook daar echter geen garantie voor contact. Er is meer nodig. Farming the City heeft een veelomvattende, stedelijke transitie voor ogen en pagina 17 van

18 voedsel is de kern van die transitie: "Towards a socially, culturally and economically resilient society; a place where inclusive, locally-oriented modes of production are not only possible, but preferable". Er is echter een breed maatschappelijk draagvlak nodig om die transitie te realiseren: "Cultural change at this level is risky and much is at stake: raising awareness and discussing the issues is always a necessary first step". Daarom moeten zoveel mogelijk stedelingen bij de stadslandbouwbeweging betrokken worden. Zien boeren, doet boeren. Stadslandbouw kan bijvoorbeeld een centrale rol krijgen in lesprogramma s, populair leesvoer en supermarkten. Leerlingen bestuderen de planten in hun eigen tuin voor biologie en leren vervolgens de oogst te verwerken tijdens de verzorgingslessen. Of ze leren inventieve huiskamerboerderijen te maken bij techniek, zoals raamboerderijen of miniponic systemen. Libelle, Viva en Margriet publiceren inspirerende verhalen in de secties " culinair", "thuis" of "slim met geld". Woonkamerboerderijtjes worden opgenomen als woonidee in de Ikea- catalogus onder het mom van slim ruimtegebruik. YouTube handleidingen voor het maken van woonkamerboerderijtjes maken reeds gretig gebruik van de budgetvriendelijke Ikea spullen. Ook de supermarkt, een vast element in het dagelijks leven van elke stedeling, onderzoekt de mogelijkheden voor stedelijke productie door bijvoorbeeld sla-plukwanden, kruidentuintjes en champignonmuren te realiseren. De "versafdeling" krijgt zo een hele nieuwe betekenis. Een C1000 in Alphen aan de Rijn experimenteert reeds met het telen van groenten en fruit in een kas op het dak van de supermarkt. Conclusie Het lijkt bijna te mooi om waar te zijn. Een gevaar ontstaat als stadsboerderijen massale vormen gaan aannemen. De omslag naar een stedelijke samenleving waarin iedereen een deel van zijn eigen voedsel produceert, gaat uit van inzet van iedereen. De gewenste bijeffecten waar Farming the City over gaat, komen voort uit die betrokkenheid van stedelingen bij hun stad en hun voedsel. Stadslandbouw op zichzelf is geen panacee en het gaat niet puur om de productie van voedsel. Het gaat vooral over de manier waarop het gebeurt. Stadslandbouw gaat over de toekomstbestendige ontwikkeling van steden. Of het nu gaat om voedselzekerheid, gezond voedsel voor iedereen of effectief gebruik van leegstaande panden. Stadsboeren dragen vanuit hun appartementje of buurtmoestuin bij aan verbetering van de leefbaarheid in hun stad. Op YouTube vinden technisch onderlegde stadsboeren talloze instructievideo s voor het opzetten pagina 18 van

19 van kleinschalige woonkamerboerderijen, zoals raamboerderijen gemaakt van plastic flessen en hydroponic systemen waarbij vissen de planten voeden. Degenen die een wat traditionelere moestuin prefereren, planten een kruidentuintje in de keuken, een plukwand op het balkon of een makkelijke moestuin in een lege hoek van de woonkamer. Stadslandbouw is niet alleen noodzakelijk en uitvoerbaar, maar biedt ook mogelijkheden om stedelingen weer te verbinden met hun voedsel, met elkaar en met de stad. Over 10 jaar wonen er dan alleen nog maar stadsboeren in Amsterdam. De arme student bestaat helemaal niet Door Andrea Wagemans De cijfers vormen een centraal strijdpunt van de voor- en tegenstanders. Discutabele cijfers van de LSVb - die nogal losjes met NIBUD berekeningen omgaat - moeten bewijzen dat studenten euro studieschuld zullen opbouwen. Volgens het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap wordt de lening die studenten nu hebben hooguit euro hoger. Het ministerie baseert zich echter op cijfers van het CBP, dat zelf stelt dat de cijfers niet meer zijn dan een grove indicatie. Vervolgens verwijzen tegenstanders van het leenstelsel naar de Verenigde Staten om een doemscenario van torenhoge leningen en elite-onderwijs te schetsen. Daar had de gemiddelde student in 2012 een lening van dollar (ongeveer euro). Om dat doemscenario te onderbouwen, refereren tegenstanders van het sociaal leenstelsel aan het onderzoek van de ministeries van OCW en Binnenlandse Zaken waarin 10% van de aankomende studenten zegt niet te zijn gaan studeren als de basisbeurs was afgeschaft. Het Sociaal Cultureel Planbureau kwam vorig jaar met vergelijkbare conclusies: een klein deel van de MBO-studenten gaf aan geen HBO-opleiding meer te gaan volgen als de basisbeurs wordt afgeschaft. Bij dat soort onderzoeken zijn vraagtekens te plaatsen. Niemand is er immers voorstander van als hij wat moet inleveren. Rapporten over beslissingen in een toekomstige situatie dragen altijd het risico in zich van sociaalwenselijke antwoorden. (On)bewust hopen de respondenten dat hun antwoorden het beleid nog kunnen bijsturen. Behalve dergelijk hypothetisch onderzoek bestaan er geen pagina 19 van

20 evaluatieonderzoeken naar leenangst die na invoering van het beleid laten zien hoeveel en welke studenten daadwerkelijk zijn afgehaakt. Om de verdeeldheid ten slotte extra kracht bij te zetten, wordt de discussie tussen DWARS en GroenLinks uitgelegd als een verscheurde partij, terwijl jongerenorganisaties vrijwel altijd kritisch zijn op het beleid van de moederpartij, ook bij andere partijen. In de meeste gevallen is dat blijkbaar niet zo interessant. Het GroenLinks congres was slechts in kleine meerderheid voor het sociaal leenstelsel. Echter, datzelfde gold bijvoorbeeld voor het CDA en haar samenwerking met de PVV als gedoger. Een meerderheid is een meerderheid, hoe klein ook. Dat hebben partijen nu eenmaal afgesproken in hun statuten. De verdeeldheid is echter niet zo extreem als wordt voorgesteld. Materieel gezien lijkt het sociaal leenstelsel erg op het studieloon waar de LSVb en politieke jongerenorganisaties voor pleiten. Het enige verschil is dat het studieloon geen lening heet en dus niet tot leenangst zou leiden. In beide gevallen moet de student het geld echter terugbetalen. Bij het sociaal leenstelsel betaalt de afgestudeerde aflossing en rente, bij het studieloon betaalt hij een studententaks. De leenangst lijkt nogal mee te vallen Uit onderzoek van het NIBUD in 2012 blijkt dat ook met basisbeurs een kwart van de studenten al voor een lening kiest. Na vier jaar studeren heeft de gemiddelde student in 2013 tussen de en euro studieschuld. In 2000 leenden studenten gemiddeld nog maar de helft. Die verdubbeling van de hoogte van de lening gebeurde geheel zonder ingrijpen van de overheid. Er kwam geen sociaal leenstelsel aan te pas. In 2010 ontdekte NIBUD dat een kwart van de lenende studenten dit doet om hun studietijd relaxed door te komen. Zij maken bijvoorbeeld verre reizen, omdat ze daar geen tijd meer voor hebben als ze eenmaal aan het werk zijn. Ook zegt 69% van de studenten zelf te sparen, gemiddeld 96 euro per maand. Hoe kunnen die arme studenten reizen en geld opzij leggen als zij tegelijkertijd amper kunnen rondkomen? Omdat de meeste studenten helemaal niet zo arm zijn. De arme student is een frame dat inmiddels zo ingeburgerd is dat het een eigen werkelijkheid is geworden. Uitwonende studenten hebben een maandelijks besteedbaar inkomen van ongeveer 915 euro en thuiswonende studenten hebben maandelijks ongeveer 535 euro te besteden. De meeste studenten zijn ook niet volledig afhankelijk van hun pagina 20 van

21 beurs. 71% van de WO studenten krijgt geld van hun ouders, tegenover 52% van de HBO studenten: gemiddeld respectievelijk 233 euro en 149 euro. Ook werkt gemiddeld zeven op de tien studenten. Opvallend daarbij is dat de inkomsten van studenten uit hun studiefinanciering bijna net zo hoog zijn als die uit de bijbaan: 358 euro en 354 euro. Bij een minimumuurloon van 6,50 euro duidt dat op gemiddeld twaalf uur werk per week. Arme studenten worden gecompenseerd Voor arme studenten verandert er niet veel. De basisbeurs wordt afgeschaft, maar de aanvullende beurs blijft beschikbaar voor studenten van wie de ouders minder dan euro per jaar verdienen. Voor studenten van wie de ouders minder dan euro per jaar verdienen, gaat de aanvullende beurs zelfs omhoog, naar 365 euro. Het verschil van 150 euro ten opzichte van de maandelijkse beurs nu vangt de student op door wekelijks vijf uur meer te gaan werken. Zelf werkte ik naast mijn studie gemiddeld achttien uur per week en dat was prima te doen. Het is heel waardevol voor de persoonlijke ontwikkeling van studenten om zich buiten de universitaire bubbel te begeven. Persoonlijke ontwikkeling komt niet alleen van bier drinken bij de studentenvereniging. Werken draagt daar net zo goed aan bij. De student die liever niet werkt, kan tegen een zeer lage rente en bijzonder gunstige terugbetaalvoorwaarden het tekort natuurlijk ook lenen. Dat is immers de kern van het sociale leenstelsel. Na de invoering van dergelijke gunstige leenvoorwaarden gingen studenten in Australië en het Verenigd Koninkrijk massaal lenen: respectievelijk 70% en 80% van de studenten daar. Van leenangst lijkt in die landen in ieder geval geen sprake. Er zitten meer voordelen aan het nieuwe stelsel. Vanaf 2017 hebben ook MBOstudenten recht op een OV-kaart als zij nog geen achttien zijn, afgestudeerden gaan pas aflossen als hun inkomen boven het minimumloon ligt in plaats van boven bijstandsniveau zoals nu het geval is en het maximale maandelijkse aflossingsbedrag gaat van 12% naar 4% van het inkomen. Bovendien hebben de partijen afgesproken dat de bezuiniging volledig wordt geïnvesteerd in beter onderwijs. Aangezien nog steeds geklaagd wordt over het gebrek aan ambitie, de zesjescultuur en de beschamende kwaliteit van sommige docenten, is zo n investering hard nodig. De plannen zijn helemaal in lijn met de analyse van de OECD dat zowel de overheid als studenten moeten bijdragen aan de kosten voor onderwijs als we onderwijs voor iedereen toegankelijk willen maken: The data show that neither pagina 21 van