Inventarisatie woonmilieus Stadsgewest Haaglanden. Behorende bij de Bestuurlijke Agenda Woningmarktstrategie Haaglanden

Transcriptie

1 Inventarisatie woonmilieus Stadsgewest Haaglanden Behorende bij de Bestuurlijke Agenda Woningmarktstrategie Haaglanden 2 maart 2012

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 1. Woonmilieus en Rosetta-methode 4 2. De steen van Rosetta voor regio Haaglanden 5 Grootstedelijk, centrum 7 Grootstedelijk, thematisch 8 Stedelijk, levendig 9 Stedelijk, nieuw 10 Stedelijk, rustig 11 Stedelijk, exclusief 12 Suburbaan, gestapeld 13 Suburbaan, grondgebonden 14 Suburbaan, exclusief 15 Dorps, centrum 16 Dorps, lokaal 17 Dorps, suburbaan 18 Landelijk Veel voorkomende vectoren van verandering De woonmilieus van de regio Haaglanden in kaart 22 De opgaven 25 De Strandwallen: 26 Wassenaar, Voorschoten, Valkenburg Vlietoevers: 27 Den Haag, Leidschendam-Voorburg Het Droogmakerijenlandschap: 28 Pijnacker-Nootdorp, Zoetermeer, Lansingerland, Zuidplas De Zomen: 29 Westland, Den Haag, Delft, Rijswijk, Midden-Delfland De Tuinen & het Park: 30 Westland, Midden-Delfland 5. Aanbevelingen 31 Colofon 32 2

3 Inleiding Voor u ligt de inventarisatie woonmilieus Haaglanden Deze inventarisatie is verricht in het kader van de Bestuurlijke Agenda Woningmarktstrategie Haaglanden. Met de Rosetta-methode (zie pag.4) is een Haaglandse woonmilieu-indeling gemaakt. Deze indeling is in nauwe samenwerking met de regio en de regio-gemeenten tot stand gekomen. In negen workshops met de negen gemeenten van de regio Haaglanden zijn de kenmerkende woonmilieus en hun karakteristieken per gemeente benoemd en in kaart gebracht. Vervolgens is van alle projecten tot 2020 het woonmilieu benoemd. De resultaten uit deze workshops zijn vervolgens aangescherpt in een tweetal ambtelijke bijeenkomsten en een workshop met marktpartijen. De Rosetta-indeling is als basis genomen voor het benoemen van de woonmilieus in de regio Haaglanden. Deze Rosetta-indeling gaat uit van vijf basis woonmilieus: Grootstedelijk, Stedelijk, Suburbaan, Dorps, Landelijk. Elk van deze woonmilieus kan worden onderverdeeld in meer specifieke kleuren. Het resultaat is een woonmilieu-indeling die op regionaal niveau voldoende differentiatie biedt om het gesprek over kwaliteit en diversiteit in de regio Haaglanden aan te gaan. Dit rapport biedt: - de Steen van Rosetta voor de regio Haaglanden - een overzicht van de woonmilieus en hun karakteristieken in de regio Haaglanden - kaartbeelden van de bestaande woonmilieus en projecten tot een overzicht van de opgaven die naar aanleiding van de woonmilieu-inventarisatie naar voren zijn gekomen - een overzicht van veel voorkomende woonmilieu-transformaties - enkele aanbevelingen naar aanleiding van deze inventarisatie 3

4 1. Woonmilieus en Rossetta-methode In de woningbouw en stedelijke vernieuwing wordt steeds vaker en harder geroepen om meer kwaliteit. Nu de stofwolk na 50 jaar bouwen tegen woningnood optrekt, is het steeds vaker de vraag wat voor steden we nu hebben gebouwd, en wat daar nog aan ontbreekt. Wat dan die kwaliteit en het onderscheidend vermogen is, blijkt moeilijk te beschrijven. In de huidige markt groeit echter de noodzaak om kwaliteit te kunnen benoemen en realiseren. Marktpartijen en overheden hebben behoefte aan een instrument om investeringen in de bestaande en nieuw te bouwen woningbouw op kwaliteit te kunnen sturen. Het begrip woonmilieu wordt inmiddels op veel plekken gebruikt. Met een woonmilieu kan preciezer worden omschreven wat een bepaalde woning op een bepaalde plek nu onderscheidt. Behalve het type woning wordt ook ingegaan op de eigenschappen van de woonomgeving. Het woonmilieu is de opeenstapeling van factoren die de woningkeuze beïnvloedt, zoals bijvoorbeeld de dichtheid van de bebouwing, de woningtypen en de menging daarvan, de (sociale) samenhang in de buurt, de ligging in de stad en de nabijheid van voorzieningen, de parkeergelegenheid in de buurt en het groen rond de woning. Wanneer de behoefte aan bepaalde milieus in kaart kan worden gebracht, komt ook in beeld wat er in een wijk, stad of regio ontbreekt. Met name de ruimtelijke factoren die woonmilieus bepalen, kunnen dan worden ingezet als knoppen waaraan kan worden gedraaid. Steeds vaker vormen overschotten en tekorten in woonmilieus een motivatie voor de nieuwbouwproductie en de gewenste transformatie-opgave in een wijk, stad of regio. Met het toenemen van het belang van woonmilieus in de afstemming van projecten neemt ook de behoefte toe aan een eenduidig vocabulaire. Bij het opstellen van een regionaal verstedelijkingsscenario merkte de Stadsregio Rotterdam dat het aan een gemeenschappelijke taal ontbrak. De Rosetta-methode die door bureau werd ontwikkeld is bedoeld als die gemeenschappelijke taal. De Rosetta-methode is in deze inventarisatie voor de regio Haaglanden gebruikt en verder doorontwikkeld. Dit heeft geresulteerd in een gemeenschappelijke taal voor alle woonmilieus in de regio Haaglanden. De Steen van Rosetta is bruikbaar op regionale schaal en biedt op deze schaal voldoende differentiatie. Door de generieke 5-deling: grootstedelijk, stedelijk, suburbaan, dorps, landelijk is de Steen ook te vergelijken met woonmilieuinverisaties in andere regio s met een Rosetta-indeling. De Rosetta-indeling is ook te koppelen aan consumentenonderzoek zoals bijvoorbeeld de Grote Woontest die in de regio Rotterdam onder inwoners wordt gehouden. 4

5 2. De steen van Rosetta voor regio Haaglanden Woonmilieu Grootstedelijk Stedelijk Suburbaan Dorps Landelijk Centrum Thematisch Levendig Nieuw Rustig Exclusief Gestapeld Grondgebonden Exclusief Centrum Dorps Lokaal Suburbaan Ruimtelijke kenmerken Bereikbaar met veel Bereikbaar met veel modaliteiten modaliteiten Unieke voorzieningen nabij Een cluster met een specifiek thematisch programma, zoals kantoren, hoger onderwijs of leisure/ 24 uur per dag mensen recreatie op straat Gebruik seizoensgebonden of tijdsgebonden: Mix van bedrijvigheid, kantoortijden, lestijden winkels en publieke Specifieke, voorzieningen functiegerelateerde voorzieningen. Veel gestapelde Veel gestapelde woonvormen woonvormen Gebouwd parkeren Gebouwd parkeren Parken, plantsoenen Veel atria en pleinen Specifieke, markante Generieke gebouwen en gebouwen en diversiteit in vaker uniformiteit in de architectuur. architectuur. winkels, werken, wonen Wonen onderschikt aan thematisch programma Hoge dichtheid van Hoge dichtheid van gebouwen gebouwen bewoners en veel bezoekers Minder bewoners, veel op straat bezoekers In Nederland alleen in Alleen vindbaar in of specifieke centrumgebieden rondom stedelijke of in de grote steden grootstedelijke gebieden Bereikbaar met veel Bereikbaar met veel Bereikbaar met veel Bereikbaar met veel Bereikbaar met meerdere Weinig modaliteiten Topsegment suburbaan Een gegroeid milieu Een gegroeid milieu Suburbane wijk in een dorp modaliteiten modaliteiten. modaliteiten modaliteiten modaliteiten. Ondanks Auto-georiënteerd met vaak een historisch met vaak een historisch nabij de dorpskern Functiemix met groot Zowel zeer goede Op loopafstand van bereikbaarheid met O.V. Wonen op stand karakter of nog bestaande karakter of nog bestaande % wonen OV-verbinding naar het winkelstraat Groene lanen, Historische vaak auto-georiënteerd. Uitbreidingswijken van historisch artefact historisch artefact Direct verbonden met een centrum als nabijheid grachten Soms een tram of metro in dorpen en steden, zoals Lage dichtheid gegroeid dorps lokaal of van een uitvalsweg naar de buurt. Vaak een bus VINEX-wijken Stratenpatronen zijn Stratenpatronen zijn dorps centrum milieu Levendige straten de snelweg Rustige straten (kantoor)villa s, exclusieve Groeikernen Veel groen: lanen, gebaseerd op het gebaseerd op het Veel voetgangers en fietsers detailhandel: traiteur, Wederopbouwwijken en Bloemkoolwijken plantsoenen, singels onderliggend landschap of onderliggend landschap of Meer eenvormige Nieuwe stedelijk centrum galerie, mode Stempelbuurten historische verbindingen; historische verbindingen; architectuur dan het Veel soorten winkels en in het regionale netwerk, Werken aan huis Winkelcentrum in de wijk Bijzondere recreatieve Dijken, terpen, linten Dijken, terpen, linten dorps lokale of dorps bijzondere winkels of voormalig perifere Grachtenpanden of Veel appartementen Basisvoorzieningen voor voorz. (golfbaan, centrummilieu. uitbreidingswijken die villa s aan het park of (portiek) flats zorg en onderwijs jachthaven, tennisclub) Diverse architectuur bestaat Diverse architectuur bestaat zijn doorontwikkeld Veel boven-benedenwoningen. Veel openbaar groen Aan de rand van de stad Parkeren op eigen kavel sociale dorpsstructuur aan de plas. naast elkaar naast elkaar Er is nog een duidelijke Wonen boven winkels tot een nieuw stedelijk Groot % kleine woningen, milieu met een eigen Stadswoningen Topsegment stedelijk Veel verkeersruimte Nabij recreatiegebieden Een oude dorpskern met Compact die meerdere generaties veel appartementen voorzieningencentrum. Kleine privétuin of wonen. Wonen op stand Veel parkeervelden Vrijstaande of zeer ruime meer voorzieningen dan bewoners met elkaar Klein % eigen tuin collectieve tuin/hof De beste buurt van de stad Veel rijtjeshuizen rijwoningen alleen voor lokaal gebruik. Kleinschalig verbindt Vaak vooroorlogse Hoge dichtheid van Vaak (omringd door) vooroorlogse bebouwing Volwassen groen: stadspark, middelbare school Klein % appartementen Nabij of goed verbonden omliggende dorpen. Je eigen bakker Vaak een uitbreiding Winkelcentrum, ziekenhuis, Winkelend bezoek uit de gebouwen woningen en voorzieningen Vaak aaneengesloten singel, bomenlaan in de wijk Parkeren voor de deur of op met buitengebied gepland gebouwen met een Voornamelijk gestapelde Beperkte parkeerruimte in Winkels voornamelijk voor eigen kavel Inmiddels zijn hier vaak Ons-kent-ons voor doorstroom of groei duidelijke rooilijn woningen. Vaak een de straat, deels gebouwd Woningen op eigen kavel of eigen gebruik. Gouden randen van de stad bekende winkelketens Meerdere generaties van van eigen bewoners naoorlogse uitleglocatie of parkeren zeer ruime appartementen Bijna iedereen een tuin Villawijken te vinden, zoals de V&D een familie wonen er Beperkte parkeerruimte in hoogbouw en voorzieningen op een toplocatie Met name monofunctioneel of H&M Ruimtelijke opzet verschilt de straat, deels gebouwd op knooppunten. Aan de rand van stad Veel kleinschalig groen In Nederland boven de Oud naast nieuw weinig van het suburbaan parkeren Privéparkeergelegenheid of dorp euro Voor de omliggende kernen Wonen naast bedrijven grondgebonden milieu. Behorend bij een stad Pleinen, singels, Veelal monofunctioneel relatief goed bereikbaar Woningen met beperkt Sociaal wel een groot Pleinen, singels, van tenminste plantsoenen In Nederland boven de Beperkt % tuinen vloeroppervlak verschil plantsoenen inwoners Vooral bewoners op straat euro Volwassen groen Veel gezinnen Auto-georiënteerd Mix van woningtypen Straten, boulevards en Soms een eigen sportpark avenues. Vaak veel open en Nabij stadscentrum Na-oorlogse uitleglocatie Wonen boven of nabij Weinig voorzieningen ongedefinieerde ruimte. Nabij centrum en (Nieuw) seniorenmilieu de winkels Matig bereikbaar Onderdeel van een dorps Bewoners en bezoekers Veel verkeersruimte tenminste inwoners Nabij open landschap milieu niet groter dan op straat in de stad Oud naast nieuw Parkeren voor de deur of inwoners parkeervelden en/of Wonen naast bedrijven geclusterd Nabij centrum en parkeergarages Woningen met beperkt tenminste inwoners vloeroppervlak in de stad Buiten wonen Vrijstaand Uitzicht Omringd door open landschap Weinig voorzieningen Relatie met landschap Een duidelijke relatie met het agrarisch verleden Ruimte voor hobby Wonen in het groen Afgelegen en stil Voorbeelden van wijken Wijnhavenkwartier Den Haag Scheveningen Strand Beatrixkwartier Laakhaven Delft binnenstad Zoetermeer centrum Stationsbuurt D-H Zeeheldenkwartier D-H Regentessekwartier D-H Den Haag Zuid-West Den Haag Mariahoeve Delft Voorhof Leidschenhage Stationsgebied -in de Bogaard Rijswijk Voorburg Noord Rustenburg Oostbroek D-H Bomenbuurt D-H Bomenbuurt Rijswijk Cromvliet Rijswijk Delft Olofsbuurt Statenkwartier D-H Van Stolkpark D-H Oude Delft Delft Oud Voorburg Delft Buitenhof Ypenburg Meerzicht Oost Zoetermeer Wateringseveld Voorburg-Midden Oosterheem Muziekbuurt Rijswijk Seghwaert Houtwijk Den Haag Tanthof Klapwijk Vroondaal Vogelwijk Nieuw Wassenaar Vlietzone Voorburg Kerkpolder Delft Naaldwijk centrum S Gravenzande centrum Leidschendam centrum Zoetermeer dorp Pijnacker dorp Westlandse linten Monster Delfgauw Stompwijk Poeldijk Pijnaker-Nootdorp Monster Naaldwijk s Gravenzande Duivenvoorde corridor Oude Leede Wassenaar Uithofpolder Kwalitatieve indeling De indeling van de Rosetta-methode bestaat uit de vijf hoofdmilieus: landelijk, dorps, suburbaan, stedelijk en grootstedelijk. Deze vijf hoofdmilieus zijn weer onderverdeeld. Zo bestaat suburbaan uit de varianten gestapeld, grondgebonden en exclusief en zo bestaat stedelijk uit een heel spectrum aan stedelijke varianten. Dit is in een verstedelijkt patchwork, zoals je de regio Haaglanden kunt beschouwen ook niet verwonderlijk. Binnen dit stedelijke milieu ligt in de regio Haaglanden een grote opgave. Hoe kan er binnen het bestaand stedelijk gebied voldoende kwaliteit worden geboden? Verder kent de Steen van Rosetta Haaglanden een onderverdeling in het dorpse en het grootstedelijke milieu. In de volgende pagina s zullen de verschillende milieus verder worden beschreven. De woonmilieus van de regio Haaglanden De Rosetta-indeling voor de regio Haaglanden is niet bedoeld om het aanbod van woonmilieus te versimpelen. Binnen één milieu is geen woonwijk gelijk. De Rosettamethode is geen keurslijf maar een staalkaart: door het aanbod van projecten te labellen en te categoriseren kan diversiteit en gelijkvormigheid op hoofdlijnen in de regio worden benoemd. Rosetta is ontwikkeld als een regionale indeling: wanneer verder wordt ingezoomd is er waarschijnlijk behoefte aan extra kenmerken die lokaal het woonmilieu nog specifieker typeren. 5

6 Steen van Rosetta Haaglanden Woonmilieus in de regio Haaglanden op basis van gesprekken met 9 gemeenten Woonmilieu Grootstedelijk Stedelijk Suburbaan Centrum Thematisch Levendig Nieuw Rustig Exclusief Gestapeld Ruimtelijke kenmerken Bereikbaar met veel modaliteiten Unieke voorzieningen nabij 24 uur per dag mensen op straat Mix van bedrijvigheid, winkels en publieke voorzieningen Veel gestapelde woonvormen Gebouwd parkeren Parken, plantsoenen en pleinen Specifieke, markante gebouwen en diversiteit in architectuur. winkels, werken, wonen Hoge dichtheid van gebouwen bewoners en veel bezoekers op straat In Nederland alleen in specifieke centrumgebieden in de grote steden Bereikbaar met veel modaliteiten Een cluster met een specifiek thematisch programma, zoals kantoren, hoger onderwijs of leisure/ recreatie Gebruik seizoensgebonden of tijdsgebonden: kantoortijden, lestijden Specifieke, functiegerelateerde voorzieningen. Veel gestapelde woonvormen Gebouwd parkeren Veel atria Generieke gebouwen en vaker uniformiteit in de architectuur. Wonen onderschikt aan thematisch programma Hoge dichtheid van gebouwen Minder bewoners, veel bezoekers Alleen vindbaar in of rondom stedelijke of grootstedelijke gebieden Bereikbaar met veel modaliteiten Functiemix met groot % wonen Levendige straten Veel voetgangers en fietsers Veel soorten winkels en bijzondere winkels Wonen boven winkels Groot % kleine woningen, veel appartementen Klein % eigen tuin Vaak vooroorlogse gebouwen Vaak aaneengesloten gebouwen met een duidelijke rooilijn Beperkte parkeerruimte in de straat, deels gebouwd parkeren Pleinen, singels, plantsoenen Straten, boulevards en avenues. Bewoners en bezoekers op straat Nabij centrum en tenminste inwoners in de stad Bereikbaar met veel modaliteiten. Zowel zeer goede OVverbinding naar het centrum als nabijheid van een uitvalsweg naar de snelweg Nieuwe stedelijk centrum in het regionale netwerk, of voormalig perifere uitbreidingswijken die zijn doorontwikkeld tot een nieuw stedelijk milieu met een eigen voorzieningencentrum. Hoge dichtheid van woningen en voorzieningen Voornamelijk gestapelde woningen. Vaak een naoorlogse uitleglocatie of hoogbouw en voorzieningen op knooppunten. Behorend bij een stad van tenminste inwoners Vaak veel open en ongedefinieerde ruimte. Veel verkeersruimte parkeervelden en/of parkeergarages Bereikbaar met veel modaliteiten Op loopafstand van winkelstraat Rustige straten Werken aan huis Veel boven-benedenwoningen. Stadswoningen Kleine privétuin of collectieve tuin/hof Vaak (omringd door) vooroorlogse bebouwing Beperkte parkeerruimte in de straat, deels gebouwd parkeren Pleinen, singels, plantsoenen Vooral bewoners op straat Nabij centrum en tenminste inwoners in de stad Bereikbaar met veel modaliteiten Groene lanen, Historische grachten (kantoor)villa s, exclusieve detailhandel: traiteur, galerie, mode Grachtenpanden of villa s aan het park of aan de plas. Topsegment stedelijk wonen. Wonen op stand De beste buurt van de stad Volwassen groen: stadspark, singel, bomenlaan Woningen op eigen kavel of zeer ruime appartementen op een toplocatie Privéparkeergelegenheid In Nederland boven de euro Nabij stadscentrum Bereikbaar met meerdere modaliteiten. Ondanks bereikbaarheid met O.V. vaak auto-georiënteerd. Soms een tram of metro in de buurt. Vaak een bus Wederopbouwwijken en Stempelbuurten Veel appartementen (portiek) flats Veel openbaar groen Veel verkeersruimte Veel parkeervelden Winkelcentrum, ziekenhuis, middelbare school in de wijk Winkels voornamelijk voor eigen gebruik. Met name monofunctioneel Aan de rand van stad of dorp Beperkt % tuinen Volwassen groen Na-oorlogse uitleglocatie (Nieuw) seniorenmilieu Voorbeelden van wijken Wijnhavenkwartier Den Haag Scheveningen Strand Beatrixkwartier Laakhaven Delft binnenstad Zoetermeer centrum Stationsbuurt D-H Zeeheldenkwartier D-H Regentessekwartier D-H Den Haag Zuid-West Den Haag Mariahoeve Delft Voorhof Leidschenhage Stationsgebied -in de Bogaard Rijswijk Voorburg Noord Rustenburg Oostbroek D-H Bomenbuurt D-H Bomenbuurt Rijswijk Cromvliet Rijswijk Delft Olofsbuurt Statenkwartier D-H Van Stolkpark D-H Oude Delft Delft Oud Voorburg Delft Buitenhof Meerzicht Oost Zoetermeer Voorburg-Midden Muziekbuurt Rijswijk Houtwijk Den Haag Grondgebonden Weinig modaliteiten Auto-georiënteerd Uitbreidingswijken van dorpen en steden, zoals VINEX-wijken Groeikernen Bloemkoolwijken Winkelcentrum in de wijk Basisvoorzieningen voor zorg en onderwijs Aan de rand van de stad Nabij recreatiegebieden Veel rijtjeshuizen Klein % appartementen Parkeren voor de deur of op eigen kavel Bijna iedereen een tuin Veel kleinschalig groen Veelal monofunctioneel Veel gezinnen Ypenburg Wateringseveld Oosterheem Seghwaert Tanthof Klapwijk Exclusief Topsegment suburbaan Wonen op stand Lage dichtheid Veel groen: lanen, plantsoenen, singels Bijzondere recreatieve voorz. (golfbaan, jachthaven, tennisclub) Parkeren op eigen kavel Vrijstaande of zeer ruime rijwoningen Nabij of goed verbonden met buitengebied Gouden randen van de stad Villawijken In Nederland boven de euro Vroondaal Vogelwijk Nieuw Wassenaar Vlietzone Voorburg Kerkpolder Delft Dorps Centrum Dorps Een gegroeid milieu met vaak een historisch karakter of nog bestaande historisch artefact Stratenpatronen zijn gebaseerd op het onderliggend landschap of historische verbindingen; Dijken, terpen, linten Diverse architectuur bestaat naast elkaar Een oude dorpskern met meer voorzieningen dan alleen voor lokaal gebruik. Winkelend bezoek uit de omliggende dorpen. Inmiddels zijn hier vaak bekende winkelketens te vinden, zoals de V&D of H&M Voor de omliggende kernen relatief goed bereikbaar Auto-georiënteerd Wonen boven of nabij de winkels Oud naast nieuw Wonen naast bedrijven Woningen met beperkt vloeroppervlak Naaldwijk centrum S Gravenzande centrum Leidschendam centrum Zoetermeer dorp Pijnacker dorp Lokaal Een gegroeid milieu met vaak een historisch karakter of nog bestaande historisch artefact Stratenpatronen zijn gebaseerd op het onderliggend landschap of historische verbindingen; Dijken, terpen, linten Diverse architectuur bestaat naast elkaar Compact Kleinschalig Je eigen bakker Ons-kent-ons Meerdere generaties van een familie wonen er Oud naast nieuw Wonen naast bedrijven Woningen met beperkt vloeroppervlak Mix van woningtypen Weinig voorzieningen Matig bereikbaar Nabij open landschap Parkeren voor de deur of geclusterd Westlandse linten Monster Delfgauw Stompwijk Poeldijk Suburbaan Suburbane wijk in een dorp nabij de dorpskern Direct verbonden met een gegroeid dorps lokaal of dorps centrum milieu Meer eenvormige architectuur dan het dorps lokale of dorps centrummilieu. Er is nog een duidelijke sociale dorpsstructuur die meerdere generaties bewoners met elkaar verbindt Vaak een uitbreiding gepland voor doorstroom of groei van eigen bewoners Ruimtelijke opzet verschilt weinig van het suburbaan grondgebonden milieu. Sociaal wel een groot verschil Soms een eigen sportpark Onderdeel van een dorps milieu niet groter dan inwoners Pijnaker-Nootdorp Monster Naaldwijk s Gravenzande Landelijk Buiten wonen Vrijstaand Uitzicht Omringd door open landschap Weinig voorzieningen Relatie met landschap Een duidelijke relatie met het agrarisch verleden Ruimte voor hobby Wonen in het groen Afgelegen en stil Duivenvoorde corridor Oude Leede Wassenaar Uithofpolder 6

7 Wijnhavenkwartier, Den Haag Centrum Grootstedelijk Grootstedelijk Woonmilieu Centrum Een bijzonder milieu dat in Nederland alleen in het centrum van de grote steden te vinden is. Je woont tussen een mix aan functies. Het wonen, werken en winkelen is tot op het kavel gemengd. Bewoners wonen in appartementen, pal boven de voorzieningen. Op straat is het 24 uur per dag druk. Om de hoek liggen bijzondere attracties zoals de schouwburg, een bioscoop of grote bibliotheek. Er is een groot winkelaanbod en alle bekende ketens zijn er te vinden. Naast grootschalige winkelvoorzieningn biedt het grootstedelijk centrum ook nog altijd specialistisch winkels en voorzieningen. Autobereikbaarheid is matig, maar grootstedelijke centra zijn uitstekend bereikbaar via alle vormen van openbaar vervoer. Er zijn veel parkeergarages en het is betaald parkeren. Het grootstedelijk centrum heeft een nationale of internationale aantrekkingskracht. Op straat tref je dan ook meestal meer bezoekers dan bewoners van het grootstedelijk centrum. Hotels zijn overal te vinden. In het grootstedelijk centrum wordt er gewoond in boven-benedenwoningen en appartementen. Ruimtelijke kenmerken Bereikbaar met veel modaliteiten Unieke voorzieningen nabij 24 uur per dag mensen op straat Mix van bedrijvigheid, winkels en publieke voorzieningen Veel gestapelde woonvormen Gebouwd parkeren Parken, plantsoenen en pleinen Specifieke, markante gebouwen en diversiteit in architectuur. winkels, werken, wonen Hoge dichtheid van gebouwen bewoners en veel bezoekers op straat In Nederland alleen in specifieke centrumgebieden in de grote steden Voorbeelden van wijken Wijnhavenkwartier Den Haag 7

8 Grootstedelijk Thematisch Grootstedelijk Beatrixkwartier, Den Haag Het grootstedelijke thematische milieu heeft veel vergelijkbare ruimtelijke kenmerken als het grootstedelijke centrummilieu, maar is duidelijk gespecialiseerd in een zeker cluster. Het Beatrixkwartier is hiervan een goed voorbeeld, maar ook Scheveningen bad. Het Beatrixkwartier kenmerkt zich door een dominant programma van kantoren in de dienstensector. Scheveningen Bad is gericht op recreatie en toerisme. Ook zie je thematische grootstedelijke clusters ontstaan rondom het hoger onderwijs. Het Laakkwartier is hiervan een voorbeeld. In het grootstedelijk thematisch milieu is het niet het wonen dat een doorslaggevende factor is in het milieu. Desalniettemin bieden deze milieus een heel eigen specifieke kwaliteit: wonen in appartementen aan het strand en bijvoorbeeld gestapelde studentenwoningen rondom het onderwijs. Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Voorbeelden van wijken Thematisch Bereikbaar met veel modaliteiten Een cluster met een specifiek thematisch programma, zoals kantoren, hoger onderwijs of leisure/recreatie Gebruik seizoensgebonden of tijdsgebonden: kantoortijden, lestijden Specifieke, functiegerelateerde voorzieningen. Veel gestapelde woonvormen Gebouwd parkeren Veel atria Generieke gebouwen en vaker uniformiteit in de architectuur. Wonen onderschikt aan thematisch programma Hoge dichtheid van gebouwen Minder bewoners, veel bezoekers Alleen vindbaar in of rondom stedelijke of grootstedelijke gebieden Scheveningen Strand Beatrixkwartier Laakhaven 8

9 Grote Markt, Den Haag Levendig Stedelijk Wijken in de directe omgeving van een grootstedelijk centrum, of het centrumgebied van een kleinere stad. Langs de straten is een mix van functies, maar wonen is vaak dominant. Er wordt gewoond in bovenbenedenwoningen en appartementen. De woningen zijn gemiddeld genomen klein. Door de wijk lopen drukke straten met veel winkels. Het levendig stedelijke milieu biedt een prettige verblijfsplek voor bewoners en bezoekers. Vaak zijn er terrassen te vinden. Een openbaar vervoersknoop is altijd nabij. De bevolking is gemengd, er zijn veel bezoekers en passanten. De openbare ruimte bestaat uit aantrekkelijke straten, pleinen en plantsoentjes. Er is relatief weinig groen in de wijk. Er is beperkt parkeergelegenheid op straat en een parkeergarage is niet altijd in de buurt. Veel vooroorlogse wijken in de historische centra van de grote steden zijn levendig stedelijk. Stedelijk Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Levendig Bereikbaar met veel modaliteiten Functiemix met groot % wonen Levendige straten Veel voetgangers en fietsers Veel soorten winkels en bijzondere winkels Wonen boven winkels Groot % kleine woningen, veel appartementen Klein % eigen tuin Vaak vooroorlogse gebouwen Vaak aaneengesloten gebouwen met een duidelijke rooilijn Beperkte parkeerruimte in de straat, deels gebouwd parkeren Pleinen, singels, plantsoenen Straten, boulevards en avenues. Bewoners en bezoekers op Voorbeelden van wijken Delft binnenstad Zoetermeer centrum Stationsbuurt D-H Zeeheldenkwartier D-H Regentessekwartier D-H 9

10 Centrum Ypenburg Stedelijk Zuidpoort, Oude Delft, Delft Nieuw Stedelijk Woonmilieu Nieuw Doordat het stedelijk gebied sterk is uitgebreid en de infrastructuur tot een regionaal netwerk is verworden zijn er naast het klassieke centrum van de stad, nieuwe stedelijke centra ontstaan. Vaak bevinden deze zich op bereikbare posities in het regionale netwerk van wegen en het openbaar vervoer. Deze knopen in het netwerk kenmerken zich door hun bereikbaarheid en / of een groot voorzieningenpakket. Ooit lagen deze plekken perifeer ten opzichte van de bewoonde wereld, maar inmiddels liggen ze centraal. Er zijn simpelweg steeds meer mensen omheen komen wonen. Voorbeelden van deze nieuwe stedelijke centra zijn bijvoorbeeld het stationsgebied Rijswijk met het winkelcentrum in de Boogaard of het winkelcentrum Leidschenhage in Leidschendam-Voorburg. Naast deze nieuwe knopen zijn er ook uitbreidingswijken die inmiddels zodanig volwassen zijn geworden dat ze een eigen stedelijk voorzieningenpakket hebben opgebouwd. Voorheen warden dit de buitenwijken van de stad. Nu kennen ze een eigen voorzieningencentrum dat ook goed bereikbaar en aantrekkelijk is geworden voor bezoekers van buiten de wijk zelf. Delft Voorhof is hiervan een goed voorbeeld. Deze zestigerjaren uitbreidingswijk van Delft heeft een hoge dichtheid aan bewoners en ontwikkelt zich met nieuwe voorzieningen langzaam tot een nieuw stedelijk centrum dat naast het historisch centrum een eigen aantrekkingskracht en grootschalig voorzieningenpakket herbergt. Ook Den Haag Zuidwest heeft deze kenmerken. Ruimtelijke kenmerken Voorbeelden van wijken Bereikbaar met veel modaliteiten. Zowel zeer goede OVverbinding naar het centrum als nabijheid van een uitvalsweg naar de snelweg Nieuwe stedelijk centrum in het regionale netwerk, of voormalig perifere uitbreidingswijken die zijn doorontwikkeld tot een nieuw stedelijk milieu met een eigen voorzieningencentrum. Hoge dichtheid van woningen en voorzieningen Voornamelijk gestapelde woningen. Vaak een naoorlogse uitleglocatie of hoogbouw en voorzieningen op knooppunten. Behorend bij een stad van tenminste inwoners Vaak veel open en ongedefinieerde ruimte. Veel verkeersruimte parkeervelden en/of parkeergarages Den Haag Zuid-West Den Haag Mariahoeve Delft Voorhof Leidschenhage Stationsgebied -in de Bogaard Rijswijk 10

11 Valkenboskwartier, Den Haag Rustig Stedelijk Rustige straten in vooroorlogse stadswijken of nieuwbouw in stadsvernieuwingswijken. Ook oude tuindorpen met rijwoningen. De tuinen zijn klein, er is beperkte parkeerruimte. Een fors percentage appartementen, maar ook ruime stadswoningen. Straten met aan weerszijden bebouwing van tenminste drie lagen domineren het beeld. Winkels en voorzieningen als terrassen liggen om de hoek, maar bepalen niet de sfeer van de het woonmilieu ter plaatse. Af en toe is er nog wel een winkel op een hoek te vinden. Het is er rustig en je kunt er in stad wonen met een gezin met kinderen. De openbare ruimte bestaat uit straten, singels, pleinen en plantsoenen. Soms zijn de grotere stadsparken in de buurt. Er wordt ook veel aan huis gewerkt. Stedelijk Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Rustig Bereikbaar met veel modaliteiten Op loopafstand van winkelstraat Rustige straten Werken aan huis Veel boven-benedenwoningen. Stadswoningen Kleine privétuin of collectieve tuin/hof Vaak (omringd door) voor-oorlogse bebouwing Beperkte parkeerruimte in de straat, deels gebouwd parkeren Pleinen, singels, plantsoenen Vooral bewoners op straat Nabij centrum en tenminste inwoners in de stad Voorbeelden van wijken Voorburg Noord Rustenburg Oostbroek D-H Bomenbuurt D-H Bomenbuurt Rijswijk Cromvliet Rijswijk Delft Olofsbuurt 11

12 Stedelijk Exclusief Van oudsher de duurste wijk van de stad. Relatief dicht bij stedelijke voorzieningen. De buurt waar de notaris en de burgemeester wonen. Overduidelijk wonen op stand.grote villa s in volgroeid groen of grote grachtenpanden. Altijd ruime woningen en enkele appartementencomplexen op een eigen ruim kavel. Een deel van de bebouwing is in gebruik als kantoorruimte. De wijken grenzen aan grote, volgroeide parken; groene lanen en singels dooraderen de wijk. In de wijk zijn bijzondere voorzieningen te vinden zoals de traiteur, galeries en dure modezaken. In Nederland vind je in een stedelijk exclusief milieu veel woningen met een vraagprijs vanaf de achthonderdduizend euro. Stedelijk Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Exclusief Oude Delft, Delft Bereikbaar met veel modaliteiten Groene lanen, Historische grachten (kantoor)villa s, exclusieve detailhandel: traiteur, galerie, mode Grachtenpanden of villa s aan het park of aan de plas. Topsegment stedelijk wonen. Wonen op stand De beste buurt van de stad Volwassen groen: stadspark, singel, bomenlaan Woningen op eigen kavel of zeer ruime appartementen op een toplocatie Privéparkeergelegenheid In Nederland boven de euro Nabij stadscentrum Voorbeelden van wijken Statenkwartier D-H Van Stolkpark D-H Oude Delft Delft Oud Voorburg 12

13 Meerzicht Zoetermeer Suburbaan Oude Delft, Delft Suburbaan Gestapeld Vaak de vroeg na-oorlogse wijken met een behoorlijk percentage appartementen. De wijken zijn ruim opgezet, met veel openbaar groen tussen de bebouwing. Doordat de wijken inmiddels al minimaal 40 jaar oud zijn is het groen volwassen. De bebouwing en de woningtypologie is monotoon, bijvoorbeeld opgebouwd uit de zogenaamde stempels of hoogbouw. Suburbaan compact heeft ook een hedendaagse verschijningsvorm. Vaak als verdichting in grondgebonden woonwijken of als woongebouwen nabij nieuwe of bestaande voorzieningencentra. Deze voorzieningen zijn te vinden in kleine winkelstrips of een groot winkelcentrum. Vaak is er in de wijk voortgezet onderwijs of een ziekenhuis te vinden. Door de prima bereikbaarheid, per OV en per auto, zijn deze milieus geschikt voor en in trek bij senioren. Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Gestapeld Bereikbaar met meerdere modaliteiten. Ondanks bereikbaarheid met O.V. vaak auto-georiënteerd. Soms een tram of metro in de buurt. Vaak een bus Wederopbouwwijken en Stempelbuurten Veel appartementen (portiek) flats Veel openbaar groen Veel verkeersruimte Veel parkeervelden Winkelcentrum, ziekenhuis, middelbare school in de wijk Winkels voornamelijk voor eigen gebruik. Met name monofunctioneel Aan de rand van stad of dorp Beperkt % tuinen Volwassen groen Na-oorlogse uitleglocatie (Nieuw) seniorenmilieu Voorbeelden van wijken Delft Buitenhof Meerzicht Oost Zoetermeer Voorburg-Midden Muziekbuurt Rijswijk Houtwijk Den Haag 13

14 Oosterheem Zoetermeer Hof van Delft Suburbaan Grondgebonden Bijna alle uitleglocaties in de regio van na 1975: van de bloemkoolwijken uit de jaren 70 tot de VINEX-wijken die op dit moment worden afgerond. Vaak monofunctionele wijken met een beperkt percentage appartementen. Het grootste deel van de woningen bestaat uit rijwoningen. Auto s worden op straat geparkeerd. Basisvoorzieningen zijn vaak gecentreerd in één winkelcentrum in het hart van de wijk. Recreatiegebieden en open landschap zijn relatief dichtbij doordat de wijken aan de rand van de stad liggen. De wijken zijn sterk auto-georiënteerd, maar relatief goed bereikbaar via openbaar vervoer vanuit de centrale stad. Het suburbane grondgebonden milieu is in trek bij veelal jonge gezinnen met kinderen. De kinderen kunnen onbekommerd op straat spelen en hebben vriendjes in de buurt. Suburbaan Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Grondgebonden Oude Delft, Delft Weinig modaliteiten Auto-georiënteerd Uitbreidingswijken van dorpen en steden, zoals VINEX-wijken Groeikernen Bloemkoolwijken Winkelcentrum in de wijk Basisvoorzieningen voor zorg en onderwijs Aan de rand van de stad Nabij recreatiegebieden Veel rijtjeshuizen Klein % appartementen Parkeren voor de deur of op eigen kavel Bijna iedereen een tuin Veel kleinschalig groen Veelal monofunctioneel Veel gezinnen Voorbeelden van wijken Ypenburg Wateringseveld Oosterheem Seghwaert Tanthof Klapwijk 14

15 Wassenaar Suburbaan Exclusief Suburbaan Woonmilieu Exclusief Oude Delft, Delft Het topsegment onder de suburbane wijken. Villawijken of wijken met een mix van vrijstaande woningen, twee onder één kap-woningen en een paar appartementen. Meer dan wijken zijn het vaak kleinere buurtjes met veel groen. De wijken liggen aan of in het open landschap, steeds vaker worden ze gekoppeld aan een bijzondere voorziening zoals een jachthaven of een golfbaan. Soms zijn buurtjes gedeeltelijk vooroorlogs en geleidelijk gegroeid. Voor voorzieningen zijn de wijken aangewezen op andere wijken. Parkeren gebeurt volledig op eigen kavel. Het meest bekende voorbeeld in Nederland is Wassenaar. De vraagprijs van woningen in suburbaan exclusieve milieus begint rond de achthonderdduizend euro, maar met anderhalf tot twee miljoen is er pas echt sprake van een keuze. Suburbaan exclusieve milieus in nieuwbouw bieden ruime kavels voor particulier opdrachtgeversschap. Ruimtelijke kenmerken Topsegment suburbaan Wonen op stand Lage dichtheid Veel groen: lanen, plantsoenen, singels Bijzondere recreatieve voorz. (golfbaan, jachthaven, tennisclub) Parkeren op eigen kavel Vrijstaande of zeer ruime rijwoningen Nabij of goed verbonden met buitengebied Gouden randen van de stad Villawijken In Nederland boven de euro Voorbeelden van wijken Vroondaal Vogelwijk Nieuw Wassenaar Vlietzone Voorburg Kerkpolder Delft 15

16 Naaldwijk Centrum Dorps Oude Delft, Delft Centrum Dorps Woonmilieu Centrum Dorps Kleine kernen met een sterke identiteit. Bewoners voelen zich nauw verbonden met het dorp en kennen elkaar. De bebouwing is gevarieerd en historisch gegroeid. Veel dorpen zijn compact en hebben binnen de bebouwde kom een behoorlijke dichtheid. In het centrum zijn kleine lokale winkels te vinden voor basisbehoeften. Tussen of achter de woonbebouwing zijn vaak nog kleine bedrijven te vinden. Het buitengebied is vaak vlak in de buurt, al zijn sommige dorpen inmiddels omringd door meer suburbane woongebieden. Centrum Dorps Dorps milieu dat niet alleen is gebouwd voor de eigen dorpsbewoners, maar ook voor mensen van buiten de eigen kern. Grootschaliger van opzet met een goede ontsluiting op de regionale infrastructuur. Ondanks dat er nog een dorpse ruimtelijke, gegroeide structuur aanwezig is, vind je allang veel meer dan een lokale bakker. De H&M en V&D zijn er ook te vinden en enkele exclusievere modezaken. Naaldwijk in de gemeente westland is een goed voorbeeld van een dorps milieu dat veel bewoners uit de omliggende dorpen, maar ook uit Den Haag aantrekt. Soms zijn centrumdorpse milieus ingekapseld geraakt en onderdeel van een stedelijke context geworden. Vaak is het centrumdorpse milieu dan verworden tot een subcentrum van de stad. Een goed voorbeeld is bijvoorbeeld Zoetermeer dorp. Ruimtelijke kenmerken Voorbeelden van wijken Een gegroeid milieu met vaak een historisch karakter of nog bestaande historisch artefact Stratenpatronen zijn gebaseerd op het onderliggend landschap of historische verbindingen; Dijken, terpen, linten Diverse architectuur bestaat naast elkaar Een oude dorpskern met meer voorzieningen dan alleen voor lokaal gebruik. Winkelend bezoek uit de omliggende dorpen. Inmiddels zijn hier vaak bekende winkelketens te vinden, zoals de V&D of H&M Voor de omliggende kernen relatief goed bereikbaar Auto-georiënteerd Wonen boven of nabij de winkels Oud naast nieuw Wonen naast bedrijven Woningen met beperkt vloeroppervlak Naaldwijk centrum S Gravenzande centrum Leidschendam centrum Zoetermeer dorp Pijnacker dorp 16

17 Maasdijk Dorps Oude Delft, Delft Dorps Lokaal Dorps Kleine kernen met een sterke identiteit. Bewoners voelen zich nauw verbonden met het dorp en kennen elkaar. De bebouwing is gevarieerd en historisch gegroeid. Veel dorpen zijn compact en hebben binnen de bebouwde kom een behoorlijke dichtheid. In het centrum zijn kleine lokale winkels te vinden voor basisbehoeften. Tussen of achter de woonbebouwing zijn vaak nog kleine bedrijven te vinden. Het buitengebied is vaak vlak in de buurt, al zijn sommige dorpen inmiddels omringd door meer suburbane woongebieden. Dorps lokaal Dorps milieu voornamelijk gebouwd voor eigen bevolkingsgroei. Kleinschalige uitbreiding of inbreiding direct verbonden met de dorpskern. Vaak ook voor eigen ouderen of starters. In tegenstelling tot het centrumdorpse milieu heeft het lokaal dorpse weinig dagelijkse toestroom van bezoekers. Het lokale dorpse milieu heeft nog een eigen bakker en men kent elkaar. Het lokale dorpse milieu biedt een aantrekkelijk woonklimaat met een duidelijke relatie met de historie of het landschap. De bewoners van het lokale dorpse milieu zijn misschien wel al enige generaties geworteld op deze plek, maar zijn verre van geïsoleerd. Ze winkelen in Den Haag en de kinderen gaan vaak naar de middelbare school in omliggende gemeenten. Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Voorbeelden van wijken Lokaal Een gegroeid milieu met vaak een historisch karakter of nog bestaande historisch artefact Stratenpatronen zijn gebaseerd op het onderliggend landschap of historische verbindingen; Dijken, terpen, linten Diverse architectuur bestaat naast elkaar Compact Kleinschalig Je eigen bakker Ons-kent-ons Meerdere generaties van een familie wonen er Oud naast nieuw Wonen naast bedrijven Woningen met beperkt vloeroppervlak Mix van woningtypen Weinig voorzieningen Matig bereikbaar Nabij open landschap Parkeren voor de deur of geclusterd Westlandse linten Monster Delfgauw Stompwijk Poeldijk 17

18 Westland Dorps Suburbaan Dorps Kleine kernen met een sterke identiteit. Bewoners voelen zich nauw verbonden met het dorp en kennen elkaar. De bebouwing is gevarieerd en historisch gegroeid. Veel dorpen zijn compact en hebben binnen de bebouwde kom een behoorlijke dichtheid. In het centrum zijn kleine lokale winkels te vinden voor basisbehoeften. Tussen of achter de woonbebouwing zijn vaak nog kleine bedrijven te vinden. Het buitengebied is vaak vlak in de buurt, al zijn sommige dorpen inmiddels omringd door meer suburbane woongebieden. Dorps suburbaan Het Dorps suburbane milieu ligt op zeer korte afstand van de dorpskern en de bewoners hebben hun roots nog in het dorp. Het dorps suburbane milieu is veel meer dan het suburbane milieu gegrondvest op de plek. Vaak zijn de dorps suburbane milieus gebouwd als uitbreidingswijken van het dorp in de jaren zeventig en tachtig. In het dorps suburbane milieu is de structuur niet meer evident gegroeid of historisch, maar zijn de dorpsbepalende landschappelijke structuren, zoals de dijk, het lint of de hoofdstraat nog wel direct verbonden met de woningen. De woningen zelf zijn veelal vergelijkbaar met de woningen in het suburbane grondgebonden milieu, maar de sociale en ruimtelijke context is veel specifieker. Dorps Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Voorbeelden van wijken Suburbaan Oude Delft, Delft Suburbane wijk in een dorp nabij de dorpskern Direct verbonden met een gegroeid dorps lokaal of dorps centrum milieu Meer eenvormige architectuur dan het dorps lokale of dorps centrummilieu. Er is nog een duidelijke sociale dorpsstructuur die meerdere generaties bewoners met elkaar verbindt Vaak een uitbreiding gepland voor doorstroom of groei van eigen bewoners Ruimtelijke opzet verschilt weinig van het suburbaan grondgebonden milieu. Sociaal wel een groot verschil Soms een eigen sportpark Onderdeel van een dorps milieu niet groter dan inwoners Pijnaker-Nootdorp Monster Naaldwijk s Gravenzande 18

19 Midden-Delfland Landelijk Vrijstaande woningen in het groen, op grote kavels. Vaak met een (voorheen) agrarische bestemming. Vrij uitzicht op het landschap. Verdichte linten langs bijvoorbeeld dijken in het buitengebied. Er zijn geen voorzieningen, de woningen liggen in het open gebied. De kavels zijn meestal groot en gerelateerd aan de ontginning van het landschap. Nieuwe ontwikkelingen zijn beperkt en in aantallen beperkt. Door de afgelegen ligging is er ruimte voor bijzondere hobby s: paarden, motoren, oude jeeps. Het landelijke woonmilieu heeft vrijwel altijd een verbinding met het agrarisch verleden of tenminste uitzicht op een landelijk gebied van enige schaal. Landelijke lintdorpen, verbouwde boerderijen en zeer kleine gehuchten bieden deze kwaliteit. Landelijk Woonmilieu Ruimtelijke kenmerken Oude Delft, Delft Buiten wonen Vrijstaand Uitzicht Omringd door open landschap Weinig voorzieningen Relatie met landschap Een duidelijke relatie met het agrarisch verleden Ruimte voor hobby Wonen in het groen Afgelegen en stil Voorbeelden van wijken Duivenvoorde corridor Oude Leede Wassenaar Uithofpolder 19

20 3. Veel voorkomende vectoren van verandering Vectoren van verandering Woonmilieus transformeer je niet van de een op de andere dag van a naar b. Zelfs met een stevige ingreep wijzig je niet altijd het gehele woonmilieu van een buurt. Daarom spreekt de Rosetta-methode eerder van vectoren voor verandering of verkleuring. Met ingrepen in het bestaande woonmilieus kun je het woonmilieu langzaam verkleuren richting een ander woonmilieu. Bij grootschalige interventies met veel sloop en nieuwbouw is een totale verandering van bijvoorbeeld suburbaan gestapeld naar suburbaan grondgebonden wel voorstelbaar. Veel voorkomende of kansrijke vectoren voor verandering in de regio Haaglanden worden op de volgende bladzijde verder toegelicht. Grootstedelijk Centrum Thematisch Van thematisch naar centrum grootstedelijk In een groeiend stedelijk gebied ontstaan specialistische stedelijke milieus. Deze zijn gericht op bijvoorbeeld onderwijs (Laakhaven), kantoren (Beatrixkwartier) of het Strand (Scheveningen Bad). Deze milieus kunnen doorgroeien richting centrum stedelijke milieus. Daarvoor is het toevoegen van een voldoende woningen en een grote diversiteit aan functies voorwaardelijk. Hierdoor is het thematische woonmilieu niet allen tot 17 uur, of met mooi weer of tijdens colleges een aantrekkelijke verblijfsgebied. Stedelijk Levendig Nieuw Van nieuw stedelijk naar levendig stedelijk Nieuwe stedelijke woonmilieus bevinden zich op knopen of zijn volwassen geworden uitbreidingswijken. Leidschenhage en stationsgebied Rijswijk/In de Boogaard zijn voorbeelden van nieuwe milieus op de knopen en Den Haag Zuidwest en Delft Zuid van volwassen uitbreidingswijken die je niet perifeer liggen, maar juist centraal zijn komen te liggen in de regio nabij het het stedelijke centrumgebied. Nieuwe stedelijk gebieden op knopen hebben stedelijke kenmerken in de vorm van een uitgebreid voorzieningenpakket zoals Leidschenhage en stationsgebied Rijswijk/In de Boogaard. Deze hebben ook een grote aantrekkingskracht op bezoekers. Maar levendig zijn ze moeilijk te noemen. De winkel en kantorenfunctie is te dominant en het maaiveld is nog vaak erg onaantrekkelijk om te verblijven. Met het toevoegen van woningen, een goed ontwerp en beheer van de openbare ruimte en goede verbindingen met de omgeving kunnen deze voorzieningenclusters uitgroeien tot levendig stedelijke woonmilieus met een grote verblijfskwaliteit. Volwassen uitbreidingswijken zoals Den Haag Zuidwest en Delft Zuid zitten op het kantelpunt richting het levendig stedelijke woonmilieu. Toevoegen van meer variatie in woningen, maar ook aanvullingen in het voorzieningenpakket maken deze wijken tot woonmilieus met ook een aantrekkingskracht op bezoekers van buiten de wijk. Vaak ontbeert het in deze wijken evenals bij de voorzieningenclusters op de knopen aan een goed ontwerp en beheer van de openbare ruimte. Desalniettemin zie je wanneer je over de Papsouwselaan richting Delft centrum rijdt de laatste jaren langzaam een stedelijke boulevard ontstaan. 20

21 Stedelijk Nieuw Suburbaan Gestapeld Suburbaan Gestapeld Rustig Grondgebonden Dorps Suburbaan Van nieuw stedelijk naar rustig stedelijk Den Haag Mariahoeve is een goed voorbeeld van de transformatie van nieuw stedelijk naar rustig stedelijk. Deze uitbreidingswijk van Den Haag ligt in de nabijheid van Den Haag, Leidschendam Voorburg en Wassenaar. Het is een wijk die grotendeels gestapelde bouw kent. Door slim te verdunnen en de appartementenbouw in stappen te vervangen door meer grondgebonden varianten die tezamen prettige straten opleveren kan dit nieuw stedelijke milieu langzaam verkleuren naar een rustig stedelijk milieu dat woonruimte biedt aan gezinnen met kinderen nabij de stad en in de buurt van een station. De nieuwbouw van Finnenburg in Mariahoeve is hiervan een goed voorbeeld. Van suburbaan gestapeld naar suburbaan grondgebonden Deze verkleuring is een bekend voorbeeld van verdunning. Veelal in wijken met veel portiekwoningen en flats wordt het woningaanbod verbreed door het bouwen van grondgebonden woningen. Het is lang niet altijd wenselijk om een suburbaan gestapeld milieu in zijn geheel te laten verkleuren. Vaak is het toevoegen van grondgebonden woningen samen met de gestapelde bouw een interessante mix die kan voldoen aan verschillende behoeften. Het voordeel van meer grondgebonden bouw toevoegen is dat het maaiveld waar bewoners en bezoekers zich in wederopbouwwijken nogal eens verloren voelen meer geactiveerd wordt. Van Suburbaan grondgebonden naar Dorps Suburbaan Veel nieuwbouwplannen in uitbreidingsgebieden die nog niet zijn uitgevoerd zijn als suburbaan grondgebonden woonmilieus doordacht. Veel rijtjeswoningen die in korte tijd op de markt komen. Veel van deze suburbaan grondgebonden woonmilieus lijken op elkaar. Het Dorps suburbane woonmilieu is meer gegrondvest. Er is vaak een directe relatie met meerdere generaties van het dorp en het heeft een relatie met de kenmerkende ruimtelijke structuur van het dorp of het omliggende landschap. Het dorps suburbane woonmilieu gaat uit van een langzamere groei en een betere aansluiting op de omgevingskenmerken. Dit kan worden bereikt door in kleinere partities te bouwen. Buurtschappen met een variatie aan woningtypen die ook in zichzelf af zijn en een eigen kwaliteit hebben. Aanhaken op een bestaande dijk, de hoofstraat van het dorp of het creëren van een eigen brink of dorpsplein geeft deze kleinere ontwikkeleningen een eigen identiteit. Het is ook niet erg als de volgende fase weer een andere uitwerking kent. Dorpen die zijn gegroeid zijn immers zo aantrekkelijk omdat er vaak veel variatie in de bebouwing aanwezig is. Wanneer een plan nog niet tot uitvoering komt is het bijzonder aantrekkelijk om dan alvast het landschap te laten groeien of bomen van de brink aan te planten. Er ontstaat dan een landschappelijke kader waarop de kleinschalige ontwikkelingen kunnen aanhaken. Hierin kan bijvoorbeeld door particulier opdrachtgeverschap en collectief particulier opdrachtgeverschap invulling aan worden gegeven. 21

22 4. De woonmilieus van de regio Haaglanden in kaart Grootstedelijk -centrum Grootstedelijk -thematisch Stedelijk - levendig Stedelijk - nieuw Stedelijk - rustig Stedelijk - exclusief Suburbaan - gestapeld Suburbaan - grondgeb. Suburbaan - exclusief Dorps- centrum Dorps- lokaal Dorps- suburbaan Landelijk WOONMILIEU ONTWIKKELING Wassenaar >1000 Leidschendam- Voorburg Den Haag Zoetermeer Pijnacker- Nootdorp Rijswijk Westland Delft Hoek van Holland Midden-Delfland Maassluis Bestaande voorraad Vlaardingen Schiedam Veelkleurig patchwork van het bestaande. Het veelkleurig patchwork van de bestaande woonmilieus is de kracht van de regio. De meerkleurigheid bestaat naast elkaar op korte afstand. Op de kwaliteiten van het bestaande kan worden aangehaakt en het contrast kan worden vergroot. De Haagse regio bestaat uit levendige stedelijke woonmilieus in het hart van Den Haag tot nog echte dorspe woonmilieus in Midden-Delfland en het Westland. 22

23 Nieuwe projecten Grootstedelijk -centrum Grootstedelijk -thematisch Stedelijk - levendig Stedelijk - nieuw Stedelijk - rustig Stedelijk - exclusief Suburbaan - gestapeld Suburbaan - grondgeb. Suburbaan - exclusief Dorps- centrum Dorps- lokaal Dorps- suburbaan Landelijk WOONMILIEU ONTWIKKELING Wassenaar Valkenburg Voorschoten >1000 Leidschendam- Voorburg Den Haag Zoetermeer Rijswijk Pijnacker- Nootdorp Zuidplas Westland Delft Lansingerland Hoek van Holland Midden-Delfland Rotterdam Maassluis Vlaardingen Schiedanm Er is al veel lucht uit de plannen. Voor bovenstaande projectenkaart zijn alle projecten ingetekend met meer dan 30 woningen. Alle ingetekende projecten staan in de periode voor 2020 in de planning. Voor de Rosetta van Haaglanden zijn 9 workshops gehouden met de gemeenten van de regio. Daarin werden plannen beoordeeld op kwaliteit. Desalniettemin is er uitvoerig gesproken over het aantal projecten tot In deze gesprekken aan de hand van projectenlijstjes werd duidelijk dat een groot aantal projecten die twee of drie jaar geleden nog in de planning stonden vóór 2020 inmiddels verder in de tijd naar achter zijn verschoven. Dit projectenoverzicht is aangevuld met gegevens uit de Stadsregio Rotterdam, waar ook de woonmilieus volgens de Rosetta-methode in kaart zijn gebracht. Dit geeft inzicht in de projecten in de aangrenzende gemeenten. 23