Mini-wkk in de bloembollensector

Transcriptie

1 Toepassing van wkk bij teelt en broei van tulp en hyacint Dit project is uitgevoerd in opdracht van en gefinancierd door de partijen in de Meerjarenafspraak energie Bloembollen- en Bolbloementeelt (KAVB, PT, LNV en telers). COGEN Projects Princenhofpark Postbus AD Driebergen Tel.: Fax

2 Mini-wkk in de bloembollensector Toepassing van wkk bij teelt en broei van tulp en hyacint Juni 2008 Uitgevoerd door: Namens de Stuurgroep MJA-e & Bloembollen- en Bolbloementeelt: Ir. Ina de Visser Ir. Erik Koolwijk Projectnummer: 321 Tel.: Fax.: Projectnummer Juni 2008 Pagina 2 van 24

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding en vraagstelling Sector- en energiegegevens Productieprocessen Sectorstructuur Energieverbruik Analysemethodiek Haalbaarheid mini-wkk Referentieverbruiken Economische uitgangspunten Inpassing wkk in het verbruikspatroon Haalbaarheidsberekening gestandaardiseerd Gevoeligheid Energiebesparing en emissiereductie in de sector Potentieel van wkk in de tulpensector Primaire energiebesparing CO 2 emissiereductie Haalbaarheid en besparingen bij teelt en broei van hyacint Conclusies en aanbevelingen Haalbaarheid Energiebesparing en emissiereductie Aanbevelingen...19 Bijlage 1: Energievraag zes bedrijven (warmte en elektriciteit)...20 Bijlage 2: Uitgangspunten...22 Bijlage 3: Resultaten...23 Projectnummer Juni 2008 Pagina 3 van 24

4 1 Inleiding en vraagstelling Binnen de bloembollensector is veel aandacht voor energiebesparing. Naast de meerjarenafspraken energie die zijn gemaakt tussen de sector en de overheid, zijn ook de stijgende energiekosten een reden om energiebesparende maatregelen toe te passen. Een van de mogelijkheden voor energiebesparing is de toepassing van warmte-krachtkoppeling (wkk). Warmte-krachtkoppeling is het gelijktijdig opwekken van warmte en elektriciteit, wat een rendementsvoordeel oplevert vergeleken met gescheiden opwekking van warmte en elektriciteit. Toepassing van wkk is interessant in sectoren waar een hoge energievraag, zowel in de vorm van warmte als elektriciteit, optreedt. De productieprocessen in de bloembollensector vragen om grote warmteproductie, die met name voor drogen, bewaren en broei wordt ingezet. Door toenemende ziektedruk stijgt de warmtebehoefte verder. Tegelijkertijd stijgt ook de elektriciteitsvraag door toenemende mechanisering en koeling. In deze studie is gekeken naar de toepassing van wkk op bedrijven met tulp of hyacint, om op die manier bij te dragen aan het realiseren van de meerjarenafspraak. In dit rapport komen achtereenvolgens de s- en energiegegevens van de sector, de haalbaarheid van wkk en het potentieel van energiebesparing en CO 2 -emissiereductie aan bod. Projectnummer Juni 2008 Pagina 4 van 24

5 2 Sector- en energiegegevens 2.1 Productieprocessen De productieprocessen in de bollensector kunnen worden onderverdeeld in de teelt en de broei. De teelt levert als product bloembollen, de broei levert sierbloemen. Binnen dit rapport wordt gekeken naar de teelt en broei van tulp en hyacint. Teelt: bloembollen De teelt van bloembollen in de volle grond levert bollen op die kunnen worden gebruikt voor broei, herplanten of verkoop. planten tbv broei groei volle grond oogst spoelen drogen 12 uur met buitenlucht, enkele graden verwarmd pellen (tulp)/ sorteren bewaren ca. 3 maanden; waarvan 4 wk op 25ºC. rest op ca. 20ºC, veel ventilatie planten voor teelt planten voor broei verkoop heetstook Hyacint; na 4-6 wk. 2 wk ca. 38ºC, max 3 dg op 44ºC, hoge ventilatie Figuur 1: procesverloop van bollenteelt, heetstook vindt alleen plaats bij hyacint, indien nodig Broei: bolbloemen De bollen kunnen worden gebroeid op water of op potgrond. Bij waterbroei worden de bollen gekoeld en daarna geplant. Bij broei op potgrond worden de bollen geplant en vervolgens gekoeld. In onderstaand is het schema voor broei op potgrond weergegeven. planten koelen broei 9ºC tot 1ºC, 12 weken kas, belichten en trek bossen verwarmen tot ca. 18º, op water of potgrond koelen product Figuur 2: procesverloop van broei op potgrond, bij waterbroei vindt planten pas plaats na het koelen Tulpen worden voornamelijk op gespecialiseerde bedrijven geteeld. Bijna de helft van de tulpenbedrijven heeft zowel teelt als broei, andere bedrijven hebben tulpenteelt naast andere gewassen. Een klein deel van de bedrijven hebben enkel tulpenbroei als nevenactiviteit. Hyacint is vrijwel altijd een gewas in de vruchtwisseling, naast andere (bol)gewassen van bollenbedrijven met ofwel zowel teelt en broei, ofwel enkel de broei. Het bewaren en de koeling van bollen vindt plaats op het zelf of elders. Projectnummer Juni 2008 Pagina 5 van 24

6 2.2 Sectorstructuur Bijna 55% van het mondiale areaal bloembollen bevindt zich in Nederland. Circa 75% van de bollenteelt in Nederland is bestemd voor export. De resterende bollen worden in Nederland gebroeid voor de verkoop van bolbloemen. Ook van de geëxporteerde bollen is circa 55% bestemd voor broei. Tulp en hyacint nemen een belangrijke plaats in binnen de bollensector; iets meer dan 50% van het areaal bloembollen is in gebruik voor de teelt van tulp en hyacint. Sinds 1980 is het gecombineerde areaal tulp en hyacint toegenomen van iets meer dan hectare in 1980 tot meer dan hectare in 2007, waarbij het areaal tulpen het grootst is. De ontwikkeling van arealen tulp en hyacint en de totale bollensector wordt geïllustreerd in onderstaande grafiek. Volgens indicatieve cijfers van het CBS waren er in bedrijven met tulp, die gezamenlijk een teelt van hectare hadden. Hyacint werd op 204 bedrijven geteeld die gezamenlijk 1392 hectare hadden oppervlakte totaal (hectare) Figuur 3: areaal teelt bloembollen, tulpen en hyacinten 1 hyacint tulp totaal bloembollen tulp + hyacint De structuur van de bloembollensector verandert; het aantal bedrijven daalt, maar de productie per stijgt. Deze schaalvergroting is weergegeven in Figuur 4. Schaalvergroting gaat hand in hand met verdere mechanisering van het proces. De verdeling van productie over bedrijven is erg ongelijkmatig. Er is een klein aantal zeer grote bedrijven en een groot aantal kleinere bedrijven. De situatie van de teelt van tulpen is weergegeven in Figuur 5; de 20% grootste bedrijven hebben gezamenlijk 56% van de productie, terwijl de 20% kleinste bedrijven gezamenlijk slechts verantwoordelijk zijn voor 9% van de productie. 2 1 CBS data 2 Bol van energie; de bloembollensector op weg naar een nieuwe Meerjarenafspraak energie, 2007 Projectnummer Juni 2008 Pagina 6 van 24

7 gemiddelde grootte [ha] Figuur 4: schaalvergroting: stijging van het gemiddelde areaal teelt bloembollen per % teelt en broei 100% 80% 60% 40% 20% verdeling areaal 0% 0% 20% 40% 60% 80% 100% % tulpenbedrijven Figuur 5: de scheve verdeling van teelt en broei over bedrijven (tulp) Energieverbruik Er zijn in het verleden verschillende onderzoeken gedaan naar het energieverbruik bij teelt en broei van tulp en hyacint. In dit rapport wordt gebruik gemaakt van de beschikbare gegevens uit de publicatie Energiestromen tulp en hyacint (Praktijkcentrum Plant en Omgeving, 2006). Hierin worden onder cijfers aangehaald uit eerdere studies (Inventarisatie energiegebruik en besparingspotentieel in de bloembollensector, Tebodin/DLV Adviesgroep, 1994 en Energiebesparingsplannen van deelnemers van het MJA-e). Verder zijn de meest recente cijfers van PPO met betrekking tot de MJA bedrijven gebruikt uit het rapport Energieverbruik in de bloembollensector, Multiple Regressie Analyse Monitoring Data (2008). Opvallend is de grote spreiding van energieverbruik, zowel tussen als binnen de studies. Dit heeft te maken met verschillen in meetmethoden en verschillen in sprocessen, onder andere de mechanisatiegraad, duur van bewaren, ventilatie en circulatie debiet en bewaring en koeling op het zelf of elders. Onderstaande figuur geeft een overzicht van de maanden waarin de meest energie-intensieve processen plaatsvinden, voor zowel teelt (groen) als voor broei (blauw). De zwarte staven geven de spreiding van de processen weer. Drogen en bewaren vragen zowel veel warmte als elektriciteit voor verwarming, ventilatie en circulatie van lucht. Koelen vraagt elektriciteit en broei vraagt warmte. Gedurende alle seizoenen is er een basisvraag naar elektriciteit als gevolg van mechanisatie (bijvoorbeeld heftrucks, sorteermachines, pellen e.d.). De processen van tulp en hyacint lopen grotendeels parallel en zijn daarom in deze figuur gezamenlijk weergegeven. TULP en HYACINT broei koelen bewaren drogen jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Figuur 6: overzicht van tijdsperiode waarin processen plaatsvinden Op basis van het rapport Energiestromen tulp en hyacint en gegevens beschikbaar gesteld door telers is een indicatie van de verdeling van het energieverbruik over het jaar is vastgesteld voor tulp. Omdat hyacint doorgaans niet het hoofdgewas van een is, zijn er geen gedetailleerde gegevens over het verbruikspatroon van teelt en broei van hyacint beschikbaar. De volgende analyse splitst zich dan ook toe op het energieverbruik bij teelt en broei van tulp. Teelt en broei worden in deze paragraaf gescheiden behandeld omdat deze activiteiten niet in een vaste verhouding optreden bij bedrijven. Projectnummer Juni 2008 Pagina 7 van 24

8 Teelt De warmtevraag van teelt wordt veroorzaakt door het drogen en bewaren van de bollen na de oogst. Warm water wordt via het CV systeem door droogwanden geleid, die vervolgens de warmte overdragen op de ventilatielucht. Het droogproces is relatief kort maar energie-intensief. Het bewaarproces duurt langer maar is minder energie-intensief omdat het ventilatiedebiet lager is. Wanneer tijdens het bewaren van hyacint heetstook wordt toegepast, is er een extra warmtevraag. De gasvraag voor drogen en bewaren wordt sterk beïnvloed door het al dan niet gebruiken van kaslucht, het ventilatiedebiet en de temperatuur en luchtvochtigheid van de buitenlucht. Figuur 7 geeft de relatieve verdeling van het energieverbruik voor teelt over het jaar. Tabel 1 geeft de energieverbruiken voor broei per jaar in verschillende studies. Teelt van tulpen levert ongeveer leverbare bollen (bollen voor broei) per hectare (ca. 14 m 3 ). Teelt van hyacint levert ongeveer leverbare bollen (bollen voor broei) per hectare. verdeling energieverbruik teelt in % % van jaarverbruik 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% warmtevraag teelt elektriciteitsvraag teelt jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Figuur 7: relatieve verdeling van het energieverbruik bij teelt Het elektriciteitsverbruik tijdens de teelt komt met name voor rekening van luchtcirculatie en ventilatie tijdens drogen en bewaren, en mechanisatie zoals heftrucks en machines die worden gebruikt bij pellen en sorteren. tulp hyacint m 3 gas / ha kwh/ha m 3 gas / ha kwh/ha Tebodin/DLV * EBP PPO ** PPO * gemiddelde van gaasbak en palletkist ** gewogen gemiddelde over de vijf bedrijven Tabel 1: jaarlijkse energieverbruiksgegevens teelt tulp en hyacint Broei De elektriciteitsvraag tijdens de broei wordt voornamelijk veroorzaakt door koeling van de bollen voor zij de kas in gaan en bij verwerking van het product uit de kas (onder andere bossen en koelen van het product). Ook heftrucks vormen een aanzienlijke post van elektriciteitsverbruik. De warmtevraag treedt op bij verwarming van de kas. Het energieverbruik is onder andere afhankelijk van de buitentemperatuur en broei op water of potgrond. Onderstaande figuur geeft de relatieve verdeling van het energieverbruik voor broei over het jaar. Tabel 2 geeft de energieverbruiken voor broei per jaar in verschillende studies. 3 Energieverbruik in de bloembollensector, Multiple Regressie Analyse Monitoring Data , februari 2008 Projectnummer Juni 2008 Pagina 8 van 24

9 verdeling energieverbruik broei in % % van jaarverbruik 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% warmtevraag broei elektriciteitsvraag broei jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Figuur 8: relatieve verdeling van het energieverbruik bij broei tulp hyacint m 3 gas / stuks kwh/1.000 stuks m 3 gas / stuks kwh/1.000 stuks Tebodin/DLV ,6 3,1 32,7 * -- EBP ,1 24,4 21,7 64,7 PPO ,65 19,38 27,0 ** PPO * gemiddelde van pothyacint en snijhyacint ** onderschatting Tabel 2: jaarlijkse energieverbruiksgegevens broei tulp en hyacint Meerjarenafspraak energie Zowel de teelt als broei van bloembollen zijn energie-intensieve processen. Bij de teelt gaat het met name om het verwerkingsproces van de bol na de oogst: het drogen en bewaren vergen grote vermogens aan verwarming. Voor broei is zowel koeling als verwarming nodig. Door een toename van mechanisering, een toename van bollenteelt op zware grond en stijging van de ziektedruk neemt het energieverbruik in de sector toe. Samen met de stijgende energieprijzen leidt dit tot een verhoging van het aandeel van energiekosten in de totale kosten. In 1995 bedroegen de energiekosten nog 3% van de totale kosten, in 2005 was dat aandeel al gestegen tot 7%. 2 In 1998 is de eerste Meerjarenafspraak Energie (MJA-e) gesloten tussen de overheid en de bloembollensector. De doelstelling was een verbetering van de energie-efficientie met 22% in het jaar 2005 (t.o.v. 1995) en een aandeel duurzame energie van 4%. In december 2005 heeft de Stuurgroep besloten de meerjarenafspraak van de bloembollensector met één jaar te verlengen door lineaire extrapolatie van de doelstellingen. De MJA-e voor de bloembollensector heeft als doel de energie efficiëntie met 24,2% te verbeteren in 2006 ten opzichte van Daarnaast is streven naar de toepassing van 4,4% duurzaam opgewekte energie in het jaar Ondanks een aanzienlijke reductie van het energiegebruik per product, is de doelstelling aangaande efficiëntieverbetering niet gehaald, de energie-efficiëntie is in deze periode met 21,1% verbeterd. Het aandeel duurzame energie bedroeg nog circa 3% in In 2007 is een nieuwe MJA-e gesloten voor de periode De doelstelling is om in 2011 een verdere verbetering van de efficiëntie van 11% te halen (t.o.v. 2006). Ten opzichte van het referentiejaar 1995 wordt dan een energiebesparing van 30% gerealiseerd. Het streven met betrekking tot aandeel duurzame energie, is 6,4%. 5 4 Monitoring MJA-e bloembollensector 2006, Syncera in opdracht van SenterNovem 5 Meerjarenafspraak energie; Bloembollen en bolbloementeelt Projectnummer Juni 2008 Pagina 9 van 24

10 3 Analysemethodiek De sector is zeer divers; zowel sgrootte als werkwijze varieert sterk tussen bedrijven, waardoor energieverbruiken en verbruikspatronen uiteenlopen. Bovendien zijn niet alle gegevens voldoende gedetailleerd beschikbaar, dit geldt met name voor verbruikspatronen van teelt en broei van hyacint. Dit heeft te maken met het feit dat hyacint voornamelijk een gewas in de vruchtwisseling van een is, naast andere bloembollen die op hetzelfde worden geteeld. Omdat een wkk moet optimaal aansluiten bij het totale energieverbruik van een als geheel wordt in deze studie geen generieke uitspraak gedaan over de haalbaarheid van en energiebesparing door wkk bij teelt en broei van hyacint. In dit rapport zullen de verbruiksgegevens van tulp leidend zijn en verder worden uitgewerkt. In hoofdstuk 5 wordt verder ingegaan op teelt en broei van hyacint. Figuur 7 toont dat de warmtebehoefte van de teelt is geconcentreerd in de maanden juni tot november (6 maanden). Figuur 8 toont dat de warmtebehoefte voor de broei grotendeels plaatsvindt in december tot maart (4 maanden). WKK installaties worden doorgaans gedimensioneerd op de warmtevraag en zullen enkel bij een voldoende grote warmtevraag worden ingezet. Bij een teelt zal de wkk dus enkel gedurende 6 maanden per jaar worden ingezet, en bij een broei gedurende 4 maanden. Ervaring leert dat een stookseizoen van 4 of 6 maanden te kort is om wkk rendabel toe te passen. Wanneer zowel teelt en broei op een plaatsvinden, wordt het stookseizoen verlengd tot 9 à 11 maanden per jaar. Een dergelijk lang stookseizoen is geen beperking meer voor de inzet van wkk. De rentabiliteit is dan nog wel afhankelijk van andere factoren. In dit rapport zal dan ook gekeken worden naar toepassing van wkk op bedrijven met zowel teelt als broei van tulp omdat het aantal draaiuren van de wkk dan voldoende groot kan zijn. Om inzicht te krijgen in de toepassing van wkk zonder afbreuk te doen aan de complexiteit van de sector, worden een zestal bedrijven doorgerekend met tulp als hoofdgewas. De gedefinieerde bedrijven zijn een groot (70 ha teelt), middelgroot (25 ha teelt) en klein (10 ha teelt). Deze teeltarealen zijn zo gekozen dat zij zo veel mogelijk representatief zijn voor de sector. De broei van deze bedrijven zijn vastgesteld op 35% en 130% van de leverbare bollen (bollen geschikt voor broei). Bij het broeien van 35% van de leverbare bollen worden de overige bollen verkocht en elders gebroeid. Bij de broei van 130% van de leverbare bollen worden naast de eigen bollen ook bollen van anderen gebroeid. Er wordt uitgegaan van leverbare bollen per hectare teelt. Tabel 3 en Tabel 4 geven een overzicht van de bedrijven waarmee is gerekend. In Bijlage 1 zijn gasen elektriciteitsverbruiken per maand van de zes bedrijven weergegeven. klein middelgroot groot nadruk teelt (type A) 1A 2A 3A nadruk broei (type B) 1B 2B 3B Tabel 3: indeling bedrijven teelt [ha] broei [* stuks] 1A B A B A B Tabel 4: eigenschappen bedrijven Deze stap resulteert in zes verbruikspatronen die de breedte van de sector dekken. Voor de teelt en broei van hyacint zijn geen aparte verbruikspatronen opgesteld, omdat dit voornamelijk een nevengewas is, vaak worden ook andere (bol)gewassen geteeld en gebroeid op deze bedrijven. Projectnummer Juni 2008 Pagina 10 van 24

11 4 Haalbaarheid mini-wkk De haalbaarheid van wkk zal worden bepaald door de situatie met wkk te vergelijken met de situatie zonder wkk op een zestal gestandaardiseerde bedrijven. Eerst is globaal bepaald welk vermogen van een wkk installatie optimaal is voor de bedrijven. Vervolgens wordt met behulp van investerings-, onderhouds- en energiekosten berekend wat de terugverdientijd van de wkk-installatie is. Hierbij is rekening gehouden met landelijke (subsidie) regelingen. 4.1 Referentieverbruiken Momenteel betrekt het grootste deel van de telers elektriciteit uit het net. In de bollensector is circa 3% van de toegepaste elektriciteit afkomstig uit duurzame bronnen (2006). Warmte wordt voornamelijk lokaal geproduceerd met behulp van gasgestookte ketels. Voor droging wordt ook wel kaslucht gebruikt, waardoor een besparing op de warmtevraag wordt gerealiseerd. In dit rapport wordt uitgegaan van de referentiesituatie waarin grijze elektriciteit wordt ingekocht uit het net. Deze elektriciteit wordt opgewekt met een rendement van 42,6% (gemiddeld Nederlands centrale park inclusief netverliezen). De warmtevraag wordt ingevuld met behulp van gasgestookte ketels met een rendement van 90%. De emissiefactoren die gepaard gaan met dit energieverbruik worden weergegeven in Tabel 5. elektriciteit [kg CO 2/kWh] 0,53 warmte [kg CO 2/m 3 gasverbruik] 1,78 elektrisch rendement centrale park (incl. netverliezen) 42,6% Tabel 5: emissiefactoren elektriciteit en warmte en referentierendement elektriciteit In dit rapport worden referentieverbruiken gebruikt zoals weergegeven in Tabel 6, gebaseerd op de meest recente cijfers van PPO. 3 Verdeling van het verbruik over het jaar is vastgesteld zoals weergegeven in Figuur 7 en Figuur 8. Het energieverbruik van de gedefinieerde bedrijven is samengevat in Tabel 7 en Figuur 9. elektriciteitsverbruik gasverbruik teelt kwh/ha m 3 /ha broei 25 kwh/1.000 stuks 20 m 3 /1.000 stuks Tabel 6: referentieverbruiken tulp elektriciteitsvraag [kwh/jr] gasverbruik [m 3 /jr] netto warmtevraag [kwh/jr] 1A B A B A B Tabel 7: overzicht energievraag 1A-3B De verbruiksgegevens van de bezochte bedrijven tonen een elektriciteitsafnamepatroon waarbij de helft van de elektriciteit gedurende de plateau-uren wordt afgenomen, en de helft gedurende de daluren. Hier is in de berekeningen dan ook vanuit gegaan. Projectnummer Juni 2008 Pagina 11 van 24

12 elektriciteitsverbruik *1.000 kwh gasverbruik elektriciteitsgebruik grens grootverbruik gas 1A 1B 2A 2B 3A 3B Figuur 9: jaarlijks gas- en elektriciteitsverbruik van de zes gedefinieerde bedrijven gasverbruik *1.000m Bedrijf type A netto warmtevraag [kwh] elektriciteit [kwh] Bedrijf type B netto warmtevraag [kwh] elektriciteit [kwh] jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec 0 jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Figuur 10: energieverbruikspatroon in kwh van een met weinig broei (type A) en veel broei (type B) met gelijk areaal voor teelt Figuur 10 toont het verloop van het verbruikspatroon van een met weinig en met veel broei (resp. type A en type B). Bij het type B is duidelijk te zien dat de broei voor een duidelijke piek in de warmtevraag zorgt van november tot april. De warmtevraag in juni en juli wordt veroorzaakt door het drogen van de bollen. De bedrijven 1A, 2A en 3A vertonen gelijke patronen met verschillende absolute waarden. Hetzelfde geldt voor de bedrijven 1B, 2B en 3B. Bijlage 1 toont de verbruikskrommen over het jaar van de zes bedrijven. 4.2 Economische uitgangspunten In de haalbaarheidsberekeningen wordt uitgegaan van energieprijzen zoals in onderstaande tabel opgenomen. De prijzen zijn gebaseerd op de Endex prijzen van 14 april 2008 (gemiddelde van forwards voor ), waarbij een toeslag is opgeteld in verband met de tussenkomst van leveringsbedrijven. De onderstaande tabel toont de commodityprijzen voor inkoop en verkoop van elektriciteit en inkoop van aardgas. elektriciteit inkoop [ /kwh] elektriciteit verkoop [ /kwh] aardgas [ /m 3 ] plateau-uren daluren plateau-uren daluren 1A 9,93 5,95 8,43 4,45 27,58 1B 9,83 5,85 8,43 4,45 27,58 2A 9,73 5,75 8,43 4,45 27,58 2B 9,63 5,65 8,43 4,45 26,58 3A 9,53 5,55 8,83 4,85 26,58 3B 9,43 5,45 8,83 4,85 26,08 Projectnummer Juni 2008 Pagina 12 van 24

13 Tabel 8: commodity prijzen elektriciteit en aardgas Bovenop de commodityprijzen zijn leveringskosten en energiebelasting verschuldigd. In de tariefstructuur van gas wordt onderscheid gemaakt naar grootverbruikers en kleinverbruikers. De tarieven voor grootverbruikers zijn aanzienlijk gunstiger door veranderende distributiekosten, en in mindere mate door afnemende belastingtarieven. De grens voor grootverbruik is vastgesteld op een inkoop van gas van m 3 per jaar. De bloembollensector betaalt het lage energiebelastingtarief dat geldt voor de tuinbouw. Een tabel met overige financiële uitgangspunten is opgenomen in Bijlage 2. In de berekeningen is uitgegaan van gebruikmaking van de Energie InvesteringsAftrek (EIA). Hierdoor wordt het netto investeringsbedrag verlaagd door een belastingvoordeel voor bedrijven die winst maken. Er is geen rekening gehouden met een exploitatiesubsidie (bijvoorbeeld SDE). Bij de bepaling van de investeringskosten is uitgegaan van plaatsing in het bestaande ketelhuis, er is geen rekening gehouden met extra bouwkundige kosten. 4.3 Inpassing wkk in het verbruikspatroon Voor efficiënte toepassing van wkk is het van belang dat de warmtevraag en elektriciteitsvraag gedeeltelijk gelijktijdig optreden, zodat de geproduceerde elektriciteit grotendeels achter de meter kan worden gebruikt. Dit komt de economische haalbaarheid van de installatie ten goede. Bij een waar zowel teelt als broei plaatsvindt, zal de hoge elektriciteitsvraag optreden in juni tot november (drogen en bewaren), en de hoge warmtevraag in december tot maart, wanneer de kas wordt verwarmd voor de broei en juli (drogen) (zie voor illustratie Figuur 10). Om het optimale vermogen van de wkk installatie te bepalen worden verbruikspatronen over het jaar van de zes bedrijven opgesteld. De verbruikspatronen laten ook het verschil zien tussen bedrijven met relatief veel en weinig broei, zoals eerder is toegelicht. De resultaten zijn te vinden in Bijlage 1. Uit ervaring blijkt dat een vollast stijd van circa uur nodig is om een wkk van het betreffende vermogen zonder netlevering rendabel toe te kunnen passen. Wanneer er in de plateauuren elektriciteit aan het net wordt geleverd kan veelal met minder draaiuren worden volstaan. De warmtevraag in de broeiperiode (zes maanden) is op zichzelf dus niet voldoende, de wkk zal ook tijdens het drogen en bewaren ingezet moeten worden. De warmtevraag tijdens drogen is lager dan tijdens de broeiperiode voor beide typen bedrijven. Hierdoor wordt het toe te passen thermisch vermogen zowel bij de type A als type B bedrijven bepaald door de warmtevraag tijdens het drogen. Voor bedrijven die veel broeien (type B) betekent dit dat de wkk slechts een klein deel van de jaarlijkse warmtevraag kan invullen. De bestaande ketel zal in alle gevallen in gebruik blijven, naast de wkk. Elektriciteitslevering in de daluren waarin de elektriciteitsprijs laag is, is doorgaans niet rendabel, de elektriciteitsprijs dekt niet de kosten van de productie. De berekeningen zijn daarom uitgevoerd voor twee regelingen, ten eerste de situatie zonder netlevering van elektriciteit en ten tweede de situatie van netlevering van elektriciteit in de plateau-uren. Er zijn voor ieder twee berekeningen uitgevoerd; met en zonder elektriciteitslevering aan het net in de plateau-uren. Wanneer er elektriciteit aan het net wordt geleverd tijdens plateau-uren kan een grotere wkk worden ingezet omdat de elektriciteitsbehoefte tijdens plateau-uren binnen het dan niet beperkend is. De dekking van de warmtevraag door de wkk is dan ook groter. Omdat de rentabiliteit van wkk afhankelijk is van een groot aantal factoren, moet er een aparte berekening worden uitgevoerd voor wkk met en zonder elektriciteitslevering tijdens plateau-uren. Voor optimale inzet van wkk in de plateau-uren is gerekend met een warmtebuffer waarin warmte voor zes uur kan worden opgeslagen. Dit komt neer op een buffer van enkele kubieke meters (afhankelijk van de warmtebehoefte). Er wordt niet gerekend met warmtevernietiging. De warmte kan via het bestaande CV systeem worden verspreid Projectnummer Juni 2008 Pagina 13 van 24

14 4.4 Haalbaarheidsberekening gestandaardiseerd In dit hoofdstuk worden als illustratie zes tulpenbedrijven doorgerekend met behulp van de eerder genoemde cijfers. De haalbaarheidsberekeningen bestaat uit drie stappen. Een technische analyse waarin wordt bepaald welke wkk optimaal in het verbruikspatroon kan worden ingepast. Dit wordt gedaan voor de zes typen bedrijven, zowel met als zonder netlevering in de plateau-uren. De resultaten zijn de vinden in Tabel 9. De technische uitgangspunten zijn te vinden in Bijlage 2. Een economische analyse waarbij de financiële gevolgen van de toepassing van deze wkk in kaart worden gebracht. Hieruit volgt de financiële haalbaarheid van toepassing van wkk. De economische uitgangspunten zijn te vinden in Bijlage 2. Een verbruiksanalyse van de gevolgen van de toepassing van wkk waar de energieverbruiken, de energiebesparing en CO 2 -emissiereductie in kaart worden gebracht. Verbruik gas en elektriciteit, kosten en emissies De bedrijven worden vergeleken met een referentiesituatie op het gebied van gasverbruik, elektriciteitsinkoop, kosten en emissie van CO 2. De referentiesituatie is eerder in dit hoofdstuk beschreven. Tabel 9 geeft een samenvatting van de gevolgen van toepassing van wkk in de zes bedrijven, waarbij de terugverdientijd is bepaald op basis van netto contante kasstromen. Voorts wordt de IRR na 15 jaar (Internal Rate of Return, of interne rentevoet) weergegeven. Meer gedetailleerde resultaten zijn te vinden in Bijlage 3. vermogen wkk [kw e] gasverbruik [ m 3 /jr] elektriciteitsinkoop [kwh/jr] terugverdientijd [jr] IRR [%] 1A referentie wkk zonder netlevering ,6 1% wkk met netlevering ,2 4% 1B referentie wkk zonder netlevering ,0 8% wkk met netlevering ,7 12% 2A referentie wkk zonder netlevering ,9 6% wkk met netlevering ,9 11% 2B referentie wkk zonder netlevering ,8 15% wkk met netlevering ,5 12% 3A referentie wkk zonder netlevering ,8 25% wkk met netlevering ,3 16% 3B referentie wkk zonder netlevering ,6 37% wkk met netlevering ,7 26% Tabel 9: overzicht resultaat toepassing wkk IRR [%] 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% per jaar A 1B wkk zonder netlevering wkk met netlevering 1A 1B wkk zonder netlevering wkk met netlevering 2A 2B 2A 2B 3A 3A 3B 3B Projectnummer Juni 2008 Pagina 14 van 24

15 Figuur 11: interne rentevoet (a) en jaarlijkse kostenbesparing (b) door wkk WKK blijkt in een aantal stypen zeer rendabel te kunnen worden toegepast. In de kleinere bedrijven is toepassing mogelijk, maar zijn terugverdientijden redelijk hoog. Voor de bepaling van het potentieel in de sector wordt ervan uitgegaan dat een IRR van minimaal 15% leidt tot een investeringsbeslissing (aangegeven in rood in Figuur 12). Toepassing van wkk is dan aantrekkelijk in de grootste bedrijven waarbij de IRR hoger ligt dan 15%. Bij deze bedrijven is de terugverdientijd lager dan 6 jaar. Bij 2B is de interne rentevoet exact 15%. 4.5 Gevoeligheid Bij een stijgende gasprijs stijgen de operationele kosten van de wkk en zal de terugverdientijd toenemen. Bij een hogere elektriciteitsprijs stijgen de vermeden energiekosten en bij netlevering ook de inkomsten. De terugverdientijd wordt daarmee verkort. Om inzicht te krijgen in de invloed van de energieprijzen zijn de terugverdientijden ook uitgerekend voor een verhoging van de gasprijs van 10% en bij een verhoging van de elektriciteitsprijs van 10%. Onderstaande tabel en Figuur 12 geven de resultaten. veronderstelde energieprijzen gasprijs 10% hoger elektriciteitsprijs 10% hoger terugverdientijd [jr] 1A wkk zonder netlevering ,0 12,1 wkk met netlevering 10,2 10,6 9,2 1B wkk zonder netlevering 8,0 8,2 7,3 wkk met netlevering 6,7 6,8 6,1 2A wkk zonder netlevering 8,9 9,3 7,7 wkk met e-levering 6,9 7,2 6,0 2B wkk zonder netlevering 5,8 6,2 5,2 wkk met netlevering 6,5 7,2 5,7 3A wkk zonder netlevering 3,8 4,1 3,4 wkk met netlevering 5,3 5,7 4,7 3B wkk zonder netlevering 2,6 2,8 2,3 wkk met netlevering 3,7 4,0 3,7 Tabel 10: gevoeligheid van terugverdientijd voor stijgende energieprijzen terugverdientijd [jr] 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 1A 1B 2A 2B 3A 3B wkk zonder netlevering wkk met netlevering wkk zonder netlevering wkk met netlevering wkk zonder netlevering wkk met netlevering wkk zonder netlevering wkk met netlevering wkk zonder netlevering wkk met netlevering wkk zonder netlevering wkk met netlevering elektriciteitsprijzen + 10% veronderstelde prijzen gasprijzen + 10% Figuur 12: terugverdientijd bij stijgende energieprijzen Projectnummer Juni 2008 Pagina 15 van 24

16 5 Energiebesparing en emissiereductie in de sector Hier zal worden ingegaan op energiebesparing en reductie van CO 2 -emissie die is te realiseren door de inzet van wkk in de tulpensector. Eerder is al toegelicht dat met betrekking tot hyacint geen voldoende betrouwbare conclusies zijn te trekken vanwege het gebrek aan betrouwbare data en de gecombineerde teelt met andere (bol)gewassen. In paragraaf 5.4 wordt in een korte analyse ingegaan op de toepassing van wkk bij hyacint. 5.1 Potentieel van wkk in de tulpensector De analyses in het vorige hoofdstuk maken duidelijk dat wkk in de allerkleinste bedrijven vaak niet kan worden toegepast met een terugverdientijd die voor ondernemers interessant is. Wanneer wordt uitgegaan van rendabele toepassing wanneer een IRR van minimaal 15% wordt bereikt, dan is toepassing in bedrijven in het grotere segment met zowel teelt als broei interessant. Een schatting op basis van de verdeling van areaal uit Figuur 5 leert dat het dan om naar schatting 10% van de bedrijven gaat met circa 40% van de productie. Om een indicatie te geven van de primaire energiebesparing en de reductie in CO 2 -emissie, zal in de volgende paragrafen worden gerekend met toepassing van wkk in dit segment. 5.2 Primaire energiebesparing WKK levert een primaire energiebesparing door het efficiënt benutten van aardgas. In onderstaande figuur wordt de primaire energiebesparing die wordt gerealiseerd in onderzochte bedrijven weergegeven in gigajoule en in procenten. De primaire energiebesparing die wordt bereikt door toepassing van wkk ligt tussen de 6% en 15% voor de berekende bedrijven. primaire energiebesparing [GJ] primaire energiebesparing [%] 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 1A 1B wkk zonder netlevering wkk met netlevering 1A 1B 2A 2B 2A 2B 3A 3A 3B 3B Figuur 13: primaire energiebesparing in GJ (a) en procenten (b) wkk zonder netlevering wkk met netlevering De verschillen tussen wkk met netlevering en wkk zonder netlevering zijn marginaal; beiden bereiken procentueel ongeveer evenveel primaire energiebesparing. Toepassing van wkk zonder netlevering op 1A levert een relatief hoge besparing op omdat hier is gerekend met toepassing van twee wkk s van 5 kw e, dit omdat wkk s van 10 kw e niet in Nederland op de markt zijn. Twee kleine wkk s hebben een groter regelbereik dan een grotere, wat leidt tot een hoge benutting. De grotere investering maakt het echter niet in alle gevallen de meest financieel aantrekkelijke optie. Het potentieel van wkk is bepaald op 10% van de tulpenbedrijven met gezamenlijk 40% van de productie. Gemiddeld behalen de grotere bedrijven in de berekende cases (3A en 3B) een energiebesparing van 7,4%. Een inschatting van het potentieel van primaire energiebesparing in de gehele tulpensector komt hiermee op 3,0% als het totale potentieel wordt ingevuld. Bij een totaal energieverbruik van de tulpenteelt en broei van 2740 TJ per jaar 2 komt dit op een jaarlijkse besparing van 82 TJ. Bij deze berekeningen wordt geen rekening gehouden met een lager energiegebruik per product op grotere bedrijven. Projectnummer Juni 2008 Pagina 16 van 24

17 5.3 CO 2 emissiereductie Bij toepassing van wkk wordt de emissie van CO 2 gereduceerd. De mate van reductie die kan worden gerealiseerd in de voorbeeldbedrijven is weergegeven in Figuur 14. Duidelijk is dat een hogere emissiereductie kan worden bereikt door levering van elektriciteit aan het net. Dit komt omdat wkk een lagere emissiefactor heeft dan het centrale park dat als referentie dient. emissiereductie [ton/jr] emissiereductie [%] 0% 5% 10% 15% 20% 25% 1A 1B 2A 2B wkk zonder netlevering wkk met netlevering 1A 1B 2A 2B 3A 3B 3A 3B wkk zonder netlevering wkk met netlevering Figuur 14: emissiereductie t.g.v. toepassing wkk in ton per jaar (a) en procenten (b) Het potentieel van wkk is bepaald op 10% van de bedrijven met gezamenlijk 40% van de productie. Gemiddeld behalen de grotere bedrijven in de berekende cases (3A 3B) een emissiereductie van 9,2%. Een inschatting van het potentieel van emissiereductie in de sector komt hiermee op 3,7% als het totale potentieel wordt ingevuld. De totale emissie van de tulpensector, berekend volgens de eerder geformuleerde uitgangspunten, is ton CO 2. Een besparing van 3,7% leidt tot een vermindering van de uitstoot met ton CO 2. Hierbij wordt geen rekening gehouden met een lager energiegebruik per product op grotere bedrijven. 5.4 Haalbaarheid en besparingen bij teelt en broei van hyacint Eerder is al aangegeven dat de haalbaarheid van wkk op bedrijven met hyacint niet eenduidig kan worden gegeven omdat hyacint slechts zelden de hoofdactiviteit van bollenbedrijven is, en de haalbaarheid van wkk afhankelijk is van het totale energieverbruikpatroon op een. Een sectoroverzicht en verbruikspatronen van bedrijven met hyacint in combinatie met andere gewassen zijn niet beschikbaar bij in publicaties, bij PPO of de KAVB. Wel kunnen een aantal meer algemene opmerkingen worden geplaatst. Wanneer ervan uit wordt gegaan een met o.a. hyacint een vergelijkbaar verbruikspatroon heeft als een tulpen, zoals weergegeven in Figuur 11, dan is wkk bij een zekere schaalgrootte wel mogelijk. Het moet dan wel een grootverbruiker van gas zijn met een gasvraag van tenminste m 3 per jaar. De tariefstructuur van grootverbruikers van gas is gunstiger voor toepassing van wkk. Wanneer de verbruiksgegevens van Tabel 1 en Tabel 2 van tulp en hyacint worden vergeleken, wordt duidelijk dat het gasverbruik voor hyacint bij zowel teelt als broei ongeveer het dubbele is van het verbruik van tulp. Het elektriciteitsverbruik is hoger tijdens de broei, maar lager tijdens drogen en bewaren. Een hoger elektriciteitsgebruik tijdens de broei is gunstig, omdat dan mee elektriciteit op het eigen kan worden gebruikt, wat financieel aantrekkelijker is dan netlevering. Het lagere elektriciteitsverbruik ten gevolge van drogen en bewaren kan ook positief werken omdat de warmtevraag in die perioden ook relatief laag is. Harde uitspraken over de haalbaarheid en besparingen van wkk bij teelt en broei van hyacint kunnen alleen met de beschikbaarheid van meer nauwkeurige verbruiksdata op sniveau worden vastgesteld. Belangrijk is hierbij dat er een langdurige warmtevraag is gedurende het jaar zodat de wkk voldoende draaiuren kan maken. Projectnummer Juni 2008 Pagina 17 van 24

18 6 Conclusies en aanbevelingen Er is een groot potentieel voor energiebesparing in de bollensector. De energiekosten stijgen voor de sector en bedragen nu circa 7% van de kostprijs van het eindproduct. Andere trends zijn schaalvergroting van bedrijven, dalende warmtevraag en toenemende elektriciteitsvraag per product en een daling van de energievraag per product, zoals vastgelegd in de Meerjarenafspraak Energie. WKK kan worden toegepast als maatregel om energie te besparen. Het bepalen van de haalbaarheid en energiebesparing van wkk wordt beïnvloedt door de grote diversiteit in de sector; diversiteit in energieverbruik per product en per jaar, somvang en processen. Ook de rentabiliteit van wkk hangt af van veel factoren waaronder het energieverbruikpatroon, de piekbehoefte, prijzen van gasen elektriciteit en aansluitingen. Omdat het niet eenvoudig is om generieke uitspraken te doen is in deze studie gewerkt met een aantal fictieve voorbeeldbedrijven. Dit om recht te doen aan de grote verscheidenheid binnen de sector. De bedrijven zijn gekozen als klein, middelgroot en groot, met weinig of veel broeiactiviteiten. Uit de analyse blijkt dat de omvang van de broei slechts beperkt invloed heeft op de resultaten, omdat de wkk in alle gevallen moet worden gedimensioneerd op de warmtevraag tijdens de droog- en bewaarperiode. 6.1 Haalbaarheid Uit de berekeningen aan de voorbeeldbedrijven blijkt dat als stelregel kan worden gezegd dat wkk rendabel kan worden toegepast op de grotere bedrijven waar zowel teelt als broei plaatsvindt. Uit haalbaarheidsberekeningen voor verschillende typen bedrijven blijkt dat op de minimaal 10% grootste tulpenbedrijven in de sector wkk rendabel kan worden toegepast. Deze kleine groep bedrijven levert gezamenlijk 40% van de binnenlandse productie. De doorgerekende middelgrote bedrijven komen dicht bij het haalbaarheidscriterium van een IRR van minimaal 15%. De investeringskosten per kw e van de kleine wkk s die hier worden toegepast (elektrisch vermogen <70 kw) liggen aanmerkelijk hoger dan bij wkk s met een groter vermogen. Bovendien is geen vrijstelling van energiebelasting voor wkk kleiner dan 60 kw e. Omdat de haalbaarheid in dit segment dicht bij het criterium komt, kan met een relatief kleine subsidie wkk ook voor deze bedrijven haalbaar worden. Ook prijsontwikkelingen in de markt van wkk s, waardoor investeringskosten lager worden, vergroten de haalbaarheid. Toepassing van meerdere kleine wkk s die in cascade worden geschakeld geven een betere benutting in maanden met een lage warmtevraag. Het investeringsbedrag zal in dat geval echter vaak aanzienlijk hoger liggen. Of de toepassing van in cascade geschakelde wkk s gunstig is moet per worden bekeken. Hyacint wordt vrijwel nooit als hoofdgewas geteeld en gebroeid. De haalbaarheid van wkk is afhankelijk van de activiteiten die hiernaast plaatsvinden op het. De beschikbare informatie duidt erop dat wkk ook kan worden toegepast bij telers en broeiers van hyacint die grootverbruiker zijn van gas (jaarverbruik tenminste m 3 ), dit in verband met de tariefstructuur van aardgas, en gedurende het grootste deel van het jaar een warmtevraag hebben. 6.2 Energiebesparing en emissiereductie Wanneer energiebesparing als doel wordt gesteld, is vraagreductie de eerste stap. Er zijn tal van mogelijkheden voor vraagreductie in de bollensector in ontwikkeling, zoals warmteterugwinning uit ventilatielucht, temperatuurintegratie in de kas en het drogen van bollen met kaslucht. De energievraag die vervolgens resteert, kan deels efficiënt worden ingevuld met wkk. Op tulpenbedrijven met zowel teelt als broei leidt toepassing van wkk gemiddeld tot een primaire energiebesparing van 7,4% 6 en een emissiereductie van 9,2%. 6 Wanneer wkk in het volledige berekende potentieel (10% van de bedrijven met 40% van de reductie) wordt toegepast, kan dit leiden 6 Dit is de gemiddelde berekende besparing op de grotere bedrijven waar wkk een haalbaar alternatief is. Projectnummer Juni 2008 Pagina 18 van 24

19 tot een primaire energiebesparing binnen de tulpenteelt en broei van 3,0% en een emissiereductie van 3,7%. 6.3 Aanbevelingen Dit rapport geeft globaal inzicht in de mogelijkheden voor wkk in de tulpensector. De toepassing van wkk blijkt voor grotere bedrijven een kosteneffectieve manier te zijn om het energieverbruik terug te dringen en daarmee de emissie van CO 2 te verlagen. Ook bij kleinere bedrijven leidt toepassing tot energiebesparing maar remmen de relatief hoge investeringen de toepassing. Voor een verfijning van de resultaten kunnen een aantal bedrijven benaderd worden om als demonstratieprojecten te fungeren. Hierbij kunnen een aantal wkk s worden berekend en geplaatst op bedrijven waarbij dit economisch haalbaar is. Door er een meettraject aan te verbinden is goed inzicht te krijgen in de invulling van de energievraag door de wkk en de daaruit voortkomende energiebesparing en emissiereductie. Door betrokkenheid van telers en leveranciers krijgen demonstratieprojecten grote waarde voor partijen aan zowel de vraag- als aanbodzijde. Door betrokkenheid van een onafhankelijke partij die het meettraject kan monitoren kunnen objectieve resultaten met betrekking tot energiebesparing en emissiereductie worden gecommuniceerd. Naast het vergroten van de kennis over toepassing van mini-wkk in de sector, is het vergroten van de bekendheid van de technologie van belang. Hiervoor kunnen, in samenspraak met de diverse brancheverenigingen, informatie-avonden worden opgezet of kennis worden verspreid middels brochures en artikelen in vakbladen. Uit onze ervaring in de glastuinbouwsector is gebleken dat ook een goed draaiende wkk een grote bekendheid van de technologie in de sector genereert. Als volgende stap kan een webtool de haalbaarheid van wkk beter inzichtelijk maken voor telers. Het invullen van energiegegevens leidt hier tot een advies met betrekking tot toepassing van wkk. Om het inzicht in de toepasbaarheid van wkk voor hyacint te vergroten kan een studie worden uitgevoerd naar de sectorstructuur. Dit geeft inzicht in het energieverbruik van een met hyacint in combinatie met andere gewassen, en daarmee kan meer gedetailleerd de haalbaarheid van wkk worden bekeken. Projectnummer Juni 2008 Pagina 19 van 24

20 Bijlage 1: Energievraag zes bedrijven (warmte en elektriciteit) Bedrijf 1A Energie [kwh] netto w armtevraag [kwh] elektriciteit [kwh] jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Energie [kwh] Bedrijf 1B netto w armtevraag [kwh] elektriciteit [kwh] jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Energie [kwh] Bedrijf 2A netto w armtevraag [kwh] elektriciteit [kwh] jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Projectnummer Juni 2008 Pagina 20 van 24

21 Bijlage 1: vervolg Energie [kwh] Bedrijf 2B netto w armtevraag [kwh] elektriciteit [kwh] jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Energie [kwh] Bedrijf 3A netto w armtevraag [kwh] elektriciteit [kwh] jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Energie [kwh] Bedrijf 3B netto w armtevraag [kwh] elektriciteit [kwh] jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Projectnummer Juni 2008 Pagina 21 van 24

22 Bijlage 2: Uitgangspunten uitgangspunten teelt leverbare bollen per hectare waarvan broei ( type A) 35 % waarvan broei ( type B) 130 % gasverbruik teelt tulp 1400 m 3 /ha elektriciteitsverbruik teelt tulp 9800 kwh/ha gasverbruik broei tulp 20 m 3 /1.000 stuks elektriciteitsverbruik broei tulp 25 kwh/1.000 stuks elektriciteitsinkoop in plateau-uren 50% teeltplan 1A 10 ha teelt, 1,4 mln stuks broei teeltplan 1B 10 ha teelt, 5,2 mln stuks broei teeltplan 2A 25 ha teelt, 3,5 mln stuks broei teeltplan 2B 25 ha teelt, 13 mln stuks broei teeltplan 3A 70 ha teelt, 9,8 mln stuks broei teeltplan 3B 70 ha teelt, 36,4 mln stuks broei economische uitgangspunten projectperiode 15 jaar afschrijvingsperiode 10 jaar eigen investering 100% rentepercentage 6% discount rate (na belastingen) 10% sbelasting 25,5% energiebelasting tuinbouwtarief energie investeringsaftrek (EIA) ja exploitatiesubsidie nee voorwaarden voor vrijstelling van energiebelasting op aardgas verbruik > m 3 per jaar én vermogen wkk > 60 kw e emissiehandel nee elektriciteitsprijs plateau-uren (Endex ) 8,93 ct/kwh elektriciteitsprijs daluren (Endex ) 4,95 ct/kwh gasprijs (Endex ) 24,58 ct/m 3 investeringsbeslissing TVT < 7 jaar technische uitgangspunten capaciteit warmtebuffer 6 uur warmtebehoefte maximale terugregeling wkk 70% rendement boiler (referentie) 90% Projectnummer Juni 2008 Pagina 22 van 24

23 Bijlage 3: Resultaten zonder levering van elektriciteit aan het net 1A 1B 2A 2B 3A 3B REFERENTIE elektriciteitsinkoop kwh gasinkoop m 3 WKK elektrisch vermogen kw stijd h el. productie wkk kwh teruglevering kwh gasinkoop m 3 /jr elektriciteitsinkoop kwh/jr warmtedekking 45% 24% 37% 20% 27% 21% % dekking elektriciteitsvraag 45% 52% 40% 54% 45% 56% % emissiereductie kg CO 2/jr energiebesparing m 3 a.e./jr investeringskosten ECONOMIE terugverdientijd wkk 13,6 8,0 8,9 5,8 3,8 2,6 jr IRR 1% 8% 6% 15% 25% 37% % kostenbesparing /jr met levering van elektriciteit aan het net in plateau-uren 1A 1B 2A 2B 3A 3B REFERENTIE elektriciteitsinkoop kwh gasinkoop m 3 WKK elektrisch vermogen kw stijd el. productie wkk kwh teruglevering kwh gasinkoop m 3 /jr elektriciteitsinkoop kwh/jr dekking warmtevraag 50% 30% 48% 24% 41% 25% % dekking elektriciteitsvraag 47% 40% 43% 59% 51% 59% % emissiereductie kg CO 2/jr energiebesparing m 3 a.e./jr investeringskosten ECONOMIE terugverdientijd 10,2 6,7 6,9 6,5 5,3 3,7 jr IRR 4% 12% 11% 12% 16% 26% % kostenbesparing /jr Projectnummer Juni 2008 Pagina 23 van 24

24 Bijlage 3: vervolg 1A 1B 2A 2B 3A 3B EMISSIEREDUCTIE [kg CO 2 ] wkk zonder e-levering wkk met e-levering EMISSIEREDUCTIE [%] wkk zonder e-levering 12% 10% 15% 7% 8% 8% wkk met e-levering 18% 15% 21% 9% 13% 11% PRIMAIRE ENERGIEBESPARING [GJ/jr] wkk zonder e-levering wkk met e-levering PRIMAIRE ENERGIEBESPARING [%] wkk zonder e-levering 12% 10% 14% 7% 8% 8% wkk met e-levering 8% 10% 14% 6% 7% 8% Projectnummer Juni 2008 Pagina 24 van 24