ETNISCH ONDERNEMERSCHAP. De Chinese horecasector in Nederland en in de Verenigde Staten van Amerika. B.R. Rijkschroeff

Transcriptie

1 ETNISCH ONDERNEMERSCHAP De Chinese horecasector in Nederland en in de Verenigde Staten van Amerika B.R. Rijkschroeff

2 Omslag: Vormgeving: Foto s: Drukwerk: Uitgever: Chang Wong I K Publishing Service S.M. Wu, Y. Cheung Ridderprint Offsetdrukkerij bv Labyrint Publication Postbus AR Capelle a/d IJssel fax +31 (0) ISBN , B.R. Rijkschroeff Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op eniger wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system of any nature, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, now known or hereafter invented, including photocopying or recording, without prior written permission of the publisher.

3 2 VOORWOORD Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden auteur en uitgever deswege geen aansprakelijkheid. Promotor: Prof.dr. J.E. Ellemers

4 Promotiecommissie: Prof.dr. F. Bovenkerk Prof.dr. A.P. Buunk Prof.dr. P.G.M. Hesseling 1.THEORETISCH RAAMWERK EN PROBLEEMSTELLING

5 Rijksuniversiteit Groningen ETNISCH ONDERNEMERSCHAP De Chinese horecasector in Nederland en in de Verenigde Staten van Amerika PROEFSCHRIFT ter verkrijging van het doctoraat in de Psychologische, Pedagogische en Sociologische Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. van der Woude, in het openbaar te verdedigen op donderdag 2 april 1998 des namiddags te 4.15 uur door Boudewijn Roger Rijkschroeff geboren op 25 oktober 1951 te Jakarta (Indonesië)

6 VOORWOORD Het is alweer een aantal jaren geleden, dat ik voor het eerst in contact kwam met de Chinese gemeenschap in Nederland. In het kader van het vrijwilligerswerk maakte ik kennis met de leefwereld van ouderen, vrouwen en mannen van middelbare leeftijd en jongeren. Voor het eerst in mijn leven werd mij de mogelijkheid geboden een wereld te betreden waarvan ik tot dan toe alleen de buitenkant had gezien. Wat mij in de loop der tijd in het bijzonder opviel, was de sterke verwevenheid van veel van deze personen met de Chinese horecasector. Ouderen die soms tientallen jaren als ober of keukenhulp in de horeca werkzaam waren geweest, vrouwen die naast hun huishoudelijke taken hun man terzijde stonden in het restaurant en jongeren die s avonds of in het weekeinde nog steeds mee-hielpen in het restaurant van hun ouders. Deze kennismaking was boeiend en leerzaam. Duidelijk was ook dat ik nog veel te leren had. Wat was de achtergrond van deze migranten? Waarom waren zij naar Nederland gekomen? Hoe gaan zij met elkaar om en hoe zijn hun onderlinge betrekkingen georganiseerd in instituties? Welke zijn de gemeenschappelijke ideeën en kenmerken van deze groepering en in hoeverre zijn deze specifiek voor de Nederlandse situatie? Het vinden van een antwoord op deze vragen heeft mij tot deze studie aangezet. Het onderzoek dat ik heb verricht, zou onmogelijk plaats hebben kunnen vinden zonder de hulp van een groot aantal personen, die ik daarvoor graag wil bedanken. In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn promotor Joop Ellemers. Het is vooral dankzij zijn deskundigheid en wijze raadgevingen dat ik deze studie heb kunnen voltooien. Altijd stond hij klaar om mijn concept-teksten grondig te becommentariëren. Op geheel eigen wijze wist hij mij het gevoel voor compositie en samenhang bij te brengen. Kritisch, efficiënt en stimulerend. De bijzondere manier waarop hij mij heeft begeleid, heb ik dan ook zeer gewaardeerd. In de tweede plaats wil ik dankzeggen aan al de respondenten die dit onderzoek mogelijk hebben gemaakt: ondernemers, werknemers en deskundigen, die hier omwille van de anonimiteit uiteraard niet bij name kunnen worden genoemd. Mijn erkentelijkheid gaat in de derde plaats uit naar een groot aantal informanten binnen de Chinese gemeenschap: leden van de Chinese Jongeren Organisatie, de VII

7 VIII VOORWOORD Stichting CCRM, de Vereniging Chun Pah en de Stichting Wah Fook Wui. Met name wil ik in dit verband Sam Mui Wu bedanken voor het feit, dat zij altijd bereid was om als bemiddelaar op te treden en waar nodig als tolk te fungeren. Tenslotte wil ik mijn bijzondere dank uitspreken aan mijn echtgenote die mijn handgeschreven teksten converteerde in bits en bytes. Zonder haar kennis van vormgeving en lay-out zou dit proefschrift niet in zijn huidige vorm tot stand zijn gekomen. Zij was ook degene die mij steeds voor ogen heeft gehouden dat het belangrijk is aandacht te besteden aan de geschiedenis van de Chinese migranten in Nederland. Ik hoop daaraan met deze studie een bijdrage te hebben geleverd. Boudie Rijkschroeff

8 INHOUD 1. PROBLEEMSTELLING EN THEORETISCH RAAMWERK INLEIDING VRAAGSTELLING HET BEGRIP ONDERNEMERSCHAP TOENEMENDE INTERESSE VOOR ONDERZOEK NAAR ONDERNEMERSGEDRAG MOTIEVEN VOOR ONDERNEMERSCHAP ETNISCH ONDERNEMERSCHAP: ZES BENADERINGEN EEN AANZET TOT BEGRIPSVORMING: WAT IS ETNISCH ONDERNEMERSCHAP? THEORIE VAN DE MIDDLEMAN MINORITIES CONCEPTUEEL KADER UITWERKING, PROBLEEMSTELLING EN SCHEMATISCH OVERZICHT DE VOOROORLOGSE CHINESE MIGRANTEN IN NEDERLAND INLEIDING DE EERSTE CHINESE ZEELIEDEN IN NEDERLAND ORGANISATIE EN WERVING VAN DE SCHEEPSBEMANNING HUISVESTING VAN CHINESE ZEELIEDEN CONTACTEN MET DE NEDERLANDSE BEWONERS VAN KATENDRECHT NIEUWE TEGENSLAGEN VOOR DE CHINESE BEVOLKING EEN NIEUWE BROODWINNING: DE HANDEL IN PINDAKOEKJES ANDERE CHINESE MIGRANTEN IN NEDERLAND AFNEMENDE VERKOPEN DE HOUDING VAN DE OVERHEID TEN AANZIEN VAN DE CHINESE ZEELIEDEN DE ROL VAN DE VAKBONDEN SAMENVATTING EN CONCLUSIES HET BEGIN EN DE VERDERE ONTWIKKELING VAN DE CHINESE HORECASECTOR IN NEDERLAND INLEIDING CHINESE RESTAURANTS VÓÓR OVERIGE ONDERNEMERSACTIVITEITEN INDISCHE NEDERLANDERS EN GEREPATRIEERDEN IX

9 X ETNISCH ONDERNEMERSCHAP DE CHINESE HORECASECTOR 3.5 EEN NIEUWE MARKT VOOR DE CHINESE RESTAURANTHOUDERS DE INDISCHE EN DE CHINESE KEUKEN VERGELEKEN OMVANG VAN DE HORECASECTOR IN NEDERLAND GROEI VAN DE CHINESE HORECASECTOR IN NEDERLAND WERKNEMERS EN VERWANTEN BEDRIJFSMATIGE KENMERKEN VAN DE CHINESE HORECASECTOR CONSUMENT EN PRODUCT STAGNATIE IN DE GROEI TOENEMENDE WERKLOOSHEID IN DE CHINESE HORECASECTOR MOGELIJKE VERKLARINGEN VOOR DE GROEI VAN HET AANTAL RESTAURANTS HET BELANG VAN GROEPSSPECIFIEKE KENMERKEN VOOR DE ONTWIKKELING VAN DE CHINESE HORECASECTOR SAMENVATTING EN CONCLUSIES ENKELE KENMERKEN VAN DE CHINEZEN IN NEDERLAND INLEIDING OMVANG VAN DE POPULATIE CHINEZEN IN NEDERLAND DE JURIDISCHE STATUS VAN DE CHINEZEN IN NEDERLAND DE CHINESE ORGANISATIES IN NEDERLAND DE FAMILIE ALS SOCIAAL SYSTEEM ONDERWIJSPRESTATIES VAN CHINESE JONGEREN DE BELEVING VAN DE EIGEN IDENTITEIT OUDERE CHINEZEN IN NEDERLAND SAMENVATTING EN CONCLUSIES SOCIAAL-CULTURELE KENMERKEN VAN DE CHINEZEN IN NEDERLAND INLEIDING ALGEMENE ORIËNTATIE OP HET THUISLAND Geen bemoeienis met politiek van het gastland Huwen binnen de eigen groep In stand houden van eigen taal Onderwijs in eigen taal en cultuur ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN GERICHTHEID OP HET THUISLAND Recruteren van personeel uit het thuisland Investeren in het thuisland Bereidheid geregeld te verhuizen Beschikken over liquide middelen PRESTATIEDRANG Prestatiegerichtheid...125

10 INHOUDSOPGAVE XI Opofferingsgezindheid Investeren in opleiding van de kinderen ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN PRESTATIEDRANG Lange werkdagen Sparen en vermogensopbouw Versterking van de rechtspositie Informatieverschaffing SOLIDARITEIT Geen duurzame relaties met de autochtone bevolking De familie staat centraal Onderlinge hulpverlening ETNISCH ONDERNEMERSCHAP EN SOLIDARITEIT Netwerken Morele verplichting werk te zoeken voor verwanten Geld lenen aan verwanten Regulering van concurrentie DE KEERZIJDE VAN HET ETNISCH ONDERNEMERSCHAP SAMENVATTING EN CONCLUSIES HET VERANDEREND KARAKTER VAN DE CHINESE HORECASECTOR IN NEDERLAND INLEIDING CONFLICTERENDE PROCESSEN Tekort aan vakkundig keukenpersoneel Vergrijzing in de Chinese horeca De veranderende houding van de Chinese jongeren ten aanzien van het werken in de restaurantsector Criminaliteit in de Chinese horecasector Concurrentie van andere uitheemse eetgelegenheden STIMULERENDE PROCESSEN Herpositionering Nieuwe niches en productinnovatie Nieuwe mogelijkheden op de arbeidsmarkt SAMENVATTING EN CONCLUSIES ACHTERGRONDEN EN KENMERKEN VAN DE CHINEZEN IN DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA INLEIDING HERKOMST EN VESTIGING VAN DE CHINEZEN IN AMERIKA DE INVOERING VAN ANTI-CHINESE MAATREGELEN VERSCHILLENDE BEROEPSSECTOREN VÓÓR DE TWEEDE WERELDOORLOG...184

11 XII ETNISCH ONDERNEMERSCHAP DE CHINESE HORECASECTOR 7.5 GROEI EN SPREIDING VAN DE CHINESE POPULATIE IN AMERIKA NA DE TWEEDEWERELDOORLOG WIE WONEN ER IN DE CHINATOWNS? DE SOCIALE STRUCTUUR VAN DE CHINATOWNS CHINESE ONDERNEMINGEN IN AMERIKA HET OPLEIDINGS- EN INKOMENSNIVEAU VAN DE CHINESE POPULATIE IN AMERIKA DE ARBEIDSMARKT VOOR CHINEZEN DE CHINEZEN IN AMERIKA: EEN MODEL-MINDERHEIDSGROEPERING? SAMENVATTING EN CONCLUSIES DE POSITIE VAN DE CHINEZEN IN NEDERLAND EN IN DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA: EEN VERGELIJKING INLEIDING HET ONTWIKKELINGSTRAJECT VAN DE CHINESE HORECASECTOR IN DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA Het ontstaan van de eerste Chinese restaurants Expansie van de Chinese horecasector in Amerika Kenmerken van het Chinees ondernemerschap Problemen waarmee Chinese ondernemers worden geconfronteerd De Amerikanisering van de Chinese keuken Grenzen van aanpassing Aanpassingsstrategieën en typen restaurants DE CHINESE HORECASECTOR IN AMERIKA EN IN NEDERLAND: OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN SAMENVATTING EN CONCLUSIES IN HET LICHT VAN HET GEHANTEERDE CONCEPTUELE MODEL SAMENVATTING SUMMARY BIBLIOGRAFIE APPENDIX...239

12 INHOUDSOPGAVE XIII LIJST VAN TABELLEN EN SCHEMA S Tabel 3.1 Bekende Chinese restaurants vóór Tabel 3.2 Groei van het aantal Chinese en Chinees-Indische restaurants per provincie in de periode Tabel 3.3 Spreiding van Chinees-Indische restaurants over Nederland in de periode 1960 tot en met 1996 (in procenten)...64 Tabel 3.4 Leeftijd van de Chinees-Indische bedrijven in jaren, aandeel in procenten, in Tabel 3.5 Aandeel van het aantal in Chinese en Chinees-Indische bedrijven werkzame personen, in 1990 (in procenten)...68 Tabel 3.6 Bedrijven verdeeld naar omzetklassen (1978)...69 Tabel 3.7 Restaurantbezoek in gezinsverband in Tabel 3.8 Diverse consumentenaspecten...71 Tabel 3.9 Aantal Chinese en Chinees-Indische restaurants in Tabel 3.10 De indeling van de feitelijke beroepsbevolking naar verschillende functies in de Chinese horecasector...74 Tabel 3.11 Indeling van het totaal aantal medewerkers in de Chinese horecasector naar bedrijfsgrootte in procenten...74 Tabel 3.12 Absolute en procentuele toename van de restaurants in Nederland in de periode Tabel 4.1 Aantal Chinese organisaties in Nederland...87 Tabel 4.2 Etnische identificatie onder Chinese en Turkse jongeren...94 Tabel 4.3 Door ouderen genoten onderwijs in procenten...96 Tabel 5.1 Groepsspecifieke kenmerken mede in relatie tot het ondernemerschap...99 Tabel 5.2 Aantal toewijzingen van naturalisatieverzoeken van personen met de nationaliteit van China Tabel 5.3 Sociale contacten van oudere Chinezen Tabel 5.4 Chinese christelijke organisaties in Nederland Tabel 6.1 Top-10 van uitheemse eetgelegenheden in Nederland in de periode 1993 tot en met Tabel 6.2 Omzetontwikkeling Chinees-Indische restaurants (in miljoenen guldens) Tabel 6.3 Tabel 6.4 Percentage Nederlanders dat aangeeft het laatste half jaar wel eens een bepaald type restaurant te hebben bezocht Aantal inschrijvingen bij de KvK van horeca-ondernemers in de vier grote steden

13 XIV ETNISCH ONDERNEMERSCHAP DE CHINESE HORECASECTOR Tabel 7.1 Beroepen die door de Chinese migranten werden uitgeoefend in de periode Tabel 7.2 Chinees-Amerikaanse populatie, Tabel 7.3 Omvang van de populatie in Amerika en in het buitenland geboren Chinezen in 1970 (in procenten) Tabel 7.4 Aantal jaren schoolopleiding dat is voltooid door personen van 25 jaar of ouder in procenten in Tabel 7.5 Aantal werkzame Chinese personen van 16 jaar of ouder, Tabel 8.1 Aantal etnische en regionale restaurants in Philadelphia, Tabel 8.2 Overzicht van de tien meest voorkomende etnische restaurants in stedelijke agglomeraties in de Verenigde Staten, in Tabel 8.3 Overzicht van aantal werkenden per gezin in Chinese onderneming Schema 1.1. Schematisch overzicht van de probleemsteling en het theoretisch kader...36 Schema 6.1. Twee mogelijke ontwikkelingstrajecten Schema 8.1 Historisch overzicht van belangrijke ontwikkelingen in de Chinese horecasector in Nederland in de periode 1911 tot heden Schema 8.2 Historisch overzicht van belangrijke ontwikkelingen in de Chinese horecasector in de Verenigde Staten van Amerika in de periode 1850 tot heden Schema 8.3 Vier vormen van adaptatie