Sociotechnische Besturing Systematisch Bekeken. Sociotechnische verandering en besturing vanuit systeemtheoretisch perspectief

Transcriptie

1 Sociotechnische Besturing Systematisch Bekeken Sociotechnische verandering en besturing vanuit systeemtheoretisch perspectief

2

3 Rijksuniversiteit Groningen Sociotechnische Besturing Systematisch Bekeken Sociotechnische verandering en besturing vanuit systeemtheoretisch perspectief Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Bedrijfskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. D.F.J. Bosscher, in het openbaar te verdedigen op donderdag 13 april 2000 om uur door Elisabeth Cox-Woudstra geboren 13 november 1964 te Hendrik Ido Ambacht

4 Promotor: Co-promotor: Prof.dr. A.H. van der Zwaan Dr.ir. H. van de Water

5 Promotie commissie: Prof.dr. J.J. Boonstra, Universiteit van Amsterdam Prof.dr. B. Dankbaar, Katholieke Universiteit Nijmegen Prof.dr.ir. A.C.J. de Leeuw, Rijksuniversiteit Groningen Paranimfen: Drs. F.P. Cox Dr. A.T. Gomes-Haak Voor Frans en Daniëlle

6 Voorwoord Bijna tien jaar geleden ben ik afgestudeerd als Groningse Bedrijfskundige. Wat het betekent om wetenschappelijk onderzoek te doen werd mij pas in volle omvang duidelijk tijdens mijn afstudeerproject... Ik wist het zeker: dat nooit weer...het is anders gelopen. De aanzet hiertoe is gegeven door Agnes Gomes-Haak. Na mijn studie ben ik aan de slag gegaan bij een organisatie waar sinds 1987 wordt gewerkt met hele taakgroepen. In deze organisatie heeft Agnes haar promotie onderzoek uitgevoerd. Tijdens een presentatie in het bedrijf over haar project werd me duidelijk dat onderzoek doen misschien ook weleens leuk en interessant zou kunnen zijn. Vanuit mijn dagelijkse ervaring had ik de indruk dat de organisatie worstelde met een aantal problemen die voortkwamen uit besturingsvraagstukken. Op datzelfde moment zochten Ad van der Zwaan en Hen van de Water iemand die promotie onderzoek wilde doen rond het thema sociotechnische besturing. Dat het onderzoek uiteindelijk ook daadwerkelijk heeft geresulteerd in deze dissertatie is voor een belangrijk deel te danken aan Ad en Hen. Zij hebben mij met inhoudelijke raad en daad ter zijde gestaan. Dit resulteerde niet zelden in uitgebreide analyses en discussies waar ik met veel plezier aan terug zal denken. Daarnaast hebben ze een belangrijke rol gespeeld in de begeleiding. Op momenten van grote euforie wisten ze me weer met de voeten op aarde te krijgen, als ik het niet meer zag zitten, wisten ze me toch weer voldoende te motiveren om door te gaan. Ten behoeve van het empirisch deel van het onderzoek ben ik eind 1995, begin 1996 gedurende drie maanden met enige regelmaat aanwezig geweest in de Central Gun Factory in Eindhoven. In die periode heb ik vele besprekingen bijgewoond, bergen documentatie doorgenomen en ontelbare keren met medewerkers gesproken. Ik ben de organisatie en haar medewerkers zeer erkentelijk dat zij mij niet alleen de gelegenheid hebben geboden onderzoek te doen, maar daaraan ook met grote voortvarendheid hun medewerking hebben verleend. Ivo Molenaar, Derk-Jan Kiewit en Bart-Jan Pennink hebben elk op hun eigen wijze een belangrijke bijdrage geleverd aan de analyse en interpretatie van de resultaten. Treja van den Heuvel en Frans Cox hebben constructief commentaar geleverd op een eerdere versies, Agnes Gomes-Haak heeft de summary kritisch bekeken en in de afrondende fase heb ik in de organisatorische sfeer veel hulp en steun gehad van Elli Boswijk. Ook hen ben ik veel dank verschuldigd. Ik heb het op de faculteit erg naar mijn zin gehad, niet in de laatste plaats vanwege de mensen. Met veel plezier denk ik terug aan de meer en minder serieuze gesprekken met de verschillende kamergenoten, de medewerkers van het cluster Human Resources Management, de deelnemers aan het FV-programma, de medewerkers van de achtste, de leden van de schilderclub, de leden van het Bots bestuur en alle andere AIO s.

7 Terugkijkend ben ik blij dat het zover is gekomen. Ik heb de afgelopen jaren onnoemelijk veel geleerd en niet alleen met betrekking tot de sociotechniek. Onderzoek doen, kan inderdaad ontzettend spannend, leuk en interessant zijn. Ik ben dan ook zeer content met mijn mijn huidige functie als onderzoeker / adviseur bij TNO Arbeid. In een andere tak van wetenschap is nog geen overeenstemming over wat belangrijker is: nurture of nature. Hoe dan ook, mijn ouders zijn een belangrijke factor geweest in mijn vorming. Het fundament voor de persoon die ik ben en de dingen die ik doe, is door hen gelegd. Ook Huib, mijn broer, heeft hier zijn steentje aan bijgedragen. Indirect hebben ze een bijdrage geleverd aan dit boek. Ik prijs me gelukkig met zulke ouders en zo n broer. Het schrijven van een dissertatie wordt af en toe vergeleken met een bevalling. Groot verschil is echter dat een dissertatie vooral de afsluiting van iets is, terwijl een kind vooral het begin van iets is. Frans en Daniëlle hebben me de afgelopen 2 jaar de ruimte gegeven om het promotie project volledig af te ronden. Dat is niet altijd makkelijk of leuk geweest. Ik hoop in de toekomst nog veel (wetenschappelijk) onderzoek te mogen en kunnen doen. Maar één ding weet ik zeker: Promoveren?... Dat nooit weer!? Ellen Cox-Woudstra Gouda, januari 2000

8 Uitgever: Labyrint Publication Postbus AR Capelle a/d IJssel fax +31 (0) Drukwerk: ISBN , Ellen Cox-Woudstra Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op eniger wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system of any nature, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, now known or hereafter invented, including photocopying or recording, without prior written permission of the publisher. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kan voor de aanwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden auteur en uitgever deswege geen aansprakelijkheid.

9 Hoofdstuk 1 Aanleiding en afbakening van het onderzoek 1.1 De sociotechniek Scientific Management De ontdekking in de Haigmoor Relatief autonome groepen De organisatie als open, socio-technisch systeem Organizational choice De Moderne Sociotechniek De integrale sociotechnische ontwerpstrategie Het resultaat van een sociotechnisch (her)ontwerp Zelfstandigheid, invoering en besturing Probleemstelling van het onderzoek Overzicht van het onderzoek en opbouw van de dissertatie Het theoretisch onderzoek Het empirisch onderzoek Opbouw van de verslaglegging 13 Hoofdstuk 2 Sociotechnische besturing 2.1 Het sociotechnische besturingsmodel Besturing Invoer-uitvoer systeem Doelgerichte invoer-uitvoer systemen Bestuurd systeem en besturend orgaan Operationele, tactische en strategische besturing Samenhang tussen de verschillende besturingssoorten Niveaus: strata en echelons Besturingssoorten en niveaus: organizational choice Emergente besturing of bottom-up besturing Emergente besturing en de structuur van de organisatie 32 Hoofdstuk 3 Opzet van het empirisch onderzoek 3.1 Probleemstelling van het empirisch onderzoek De empirische onderzoeksvragen Onderzoeksvorm; de gevalstudie Structurele autonomie en emergente besturing Structurele autonomie Autonomie van een groep Structuur van een groep Autonomie van de structuur van een groep Interne samenhang, externe samenhang en emergente besturing Kwaliteit van de onderzoeksmethode Eisen ten aanzien van de onderzoeksmethode Richtlijnen voor het ontwerp van de meet- en analyse-methode Richtlijnen voor het ontwerp van de evaluatie-methode 47

10 3.4 Ontwerp van de onderzoeksmethode Ontwerp van de meetmethode Structurele autonomie van een groep 49 Operationalisatie interne samenhang 50 Operationalisatie externe samenhang Emergente besturing door de groep Ontwerp van de analyse-methode Ontwerp van de evaluatie-methode Evaluatie van het ontwerp van de onderzoeksmethode De empirische setting 72 Hoofdstuk 4 Resultaten van het empirisch onderzoek 4.1 De organisatie Aanleiding tot de introductie van taakgroepen Dataverzameling Inventarisatie logistiek taakgebied Inventarisatie onderhoudstaakgebied Inventarisatie personeelstaakgebied Inventarisatie bevoegdheden Inventarisatie emergente besturing Uitkomsten Analyse van de dataverzameling Analyse individuele en samengestelde scores Structurele autonomie van een groep 91 Analyse interne samenhang 91 Analyse externe samenhang 93 Analyse structurele autonomie Emergente besturing door een groep Analyse verband structurele autonomie en emergente besturing Evaluatie onderzoeksmethode Geldigheid en betrouwbaarheid van de uitkomsten Aanknopingspunten voor verbetering van de onderzoeksmethode Exploratie Nuancering van de uitkomsten Nieuwe, relevante variabele 105 Hoofdstuk 5 Conclusie(s), interpretatie en discussie 5.1 Besturing, ontwerp, verandering en leren De sociotechnische cyclus Het sociotechnisch veranderingsproces Samenvatting empirische resultaten Onderzoeksmethode Relatie tussen structurele autonomie en emergente besturing De exploratieve resultaten Verklaring voor de empirische resultaten Methodologische overwegingen Operationalisatie 112

11 Empirische setting Inhoudelijke overwegingen Structuur begrip Formalisatie Afsluiting van het empirisch onderzoek Conclusie van het onderzoek Vraagstelling in het onderzoek Sociotechnische structuur: gevolgen voor de besturing van de organisatie Consequenties voor het ontwerpen van de besturingsstructuur Doelstelling van het onderzoek Bijdrage van de systeem- en besturingstheorie aan de bestudering van sociotechnische besturingsvraagstukken Bijdrage van het onderzoek Aanbevelingen Aanbevelingen voor de praktijk Aanbevelingen voor verder onderzoek De onderzoeksmethode Ontwikkelde theorie Sociotechniek 124 Epiloog 125 Literatuur 131 Bijlagen Bijlagen bij Hoofdstuk 3 Opzet van het empirisch onderzoek 137 Bijlagen bij Hoofdstuk 4 Resultaten van het empirisch onderzoek 165 Summary 197