Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Bernardus Smijtegelt en zijn 'dissertatie' / K.A. Gort. Gort, K.A. In Documentatieblad Nadere Reformatie, 24 (2000), no. 2 (Najaar), p Copyright 2006 / K.A. Gort SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 Bernardus Smijtegelt en zijn 'dissertatie' K.A. Gort Vriendt! bezorg my een SMYTEGELD over den Catechismus, netjens ingebonden, voor myn vrouwtjen. DE UITGEVER. Ik zal het bezorgen. De groetenis aan uw vrouwtjen. HY. Ik wensch het waar te nemen. Dit amusante tafereeltje tekende de hoogleraar Ysbrand van Hamelsveld ( ) in 'zijn' spectatoriale weekblad De welmeenende raadgever} Het betrof een ontmoeting in de boekhandel van zijn uitgever; een dialoog tussen een klant en de koopman. Een illustratieve hommage, ruim een halve eeuw na het overlijden van dominee Smijtegelt. Bernardus Smijtegelt ( )! 2 Een man, die nog spreekt nadat hij gestorven is. Wie kent hem niet als de welbekende 'oude schrijver'! Voor een enkel aspect van de studie van Smijtegelt wordt in deze bijdrage aandacht gevraagd. Utrechts student Reeds tijdens zijn opleiding aan de Latijnse School te Goes bleek Smijtegelt een uitstekende leerling. Hij werd dan ook met lof bevorderd tot de academische studie. Utrecht werd de stad waarheen hij in 1683 vertrok om daar wetenschappelijk onderwijs te gaan volgen. Hij was toen dus achttien jaar. Hij liet zich in eerste instantie niet bij de rector magnificus inschrijven. Dat deden kennelijk velen niet. Men kon namelijk zonder inschrijving toch de private colleges volgen. Aan de theologische faculteit waren als professoren verbonden: Petrus a Mastricht, Hermannus Witsius 3, Herman van Halen en Smijtegelts neef Melchior Leydekker 4. Alle vier prominente figuren. In de literairische faculteit werden het Hebreeuws, het Grieks en de wijsbegeerte gedoceerd door J.(a) Leusden en G. de Vries. 1 Deel I-1, Amsterdam (ongedateerd; vermoedelijk begin januari 1792), 4-5. Aangehaald door RJ. Buijnsters, Wensen (piëtistisch taalgebruik), in: De Nieuwe Taalgids, 58 (1965), Zie over Van Hamelsveld: Christelijke Encyclopedie 3, Kampen 'De achternaam van Bernardus wordt vaak geschreven als Smytegelt, ook wel: Smytegeld. De predikant zelf schreef echter consequent Smijtegelt en het is dan ook het beste die schrijfwijze te hanteren.' Aldus H. Uil, 'Ds. Bernardus Smijtegelt ( )'in: Kerkblad der Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland 1 (1989), Vgl. RJ. Meertens, Zeeuwse familienamen, Doesburg 1947, 181. De afbeeldingen bij dit artikel laten zien dat de naam ook geschreven is als 'Bernhardus' en de achternaam als 'Smytegelt'! 3 Smijtegelt moet van hem gezegd hebben: 'Die Man kan niet beschreeven of recht geacht worden, als van zulke, die hem van naby gekent hebben.' Zie L. de Beveren, 'Voorreden', in: Des Christens heil en cieraat, tweede druk, 's-gravenhage/middelburg 1744, 22. J. van Genderen stelt: 'De veelzijdigheid van Witsius missen we bij Smytegelt, die dan ook niet in de eerste plaats theoloog maar prediker was. Slechts de lijn van de Nadere Reformatie zien wij bij Smytegelt doorgetrokken. In dit opzicht is hij een geestverwant van Witsius.' Herman Witsius, 's-gravenhage 1953, Voor de familierelatie tussen Leydekker en Smijtegelt zie: De Vrijer, Ds. Bernardus Smytegelt en zijn 'Gekrookte riet', Amsterdam 1947, 2; W.J. op 't Hof, 'De Nadere Reformatie in Zeeland in een eerste schets', in: Rond de kerk in Zeeland, Delft 1991, DNR XXIV (2000) 121

3 K.A. Gort Een dissertatie? Over de afronding van de studie van de jonge Bernardus Smijtegelt worden wij door diverse personen geïnformeerd c.q. niet geïnformeerd. In chronologisch volgorde vernemen wij dan het volgende: a. Door Pieter de la Rue wordt in zijn Geletterd Zeeland uit 1734 niet over de voltooiing van zijn studie gerept. Blijkbaar ook niet in zijn Mengeling van aantekeningen over zaaken en gevallen van verscheiden aardt. 5 b. Schoolmeester Pieter de Vriese laat weten: 'Op dese Accademie heeft hy doorgebragt vierjaaren; zoo dat hy nu bequaam bevonden werd om Proponent te worden/ daar hadde Smitegelt meer als eens blyken van gegeven/ zoo ten aansien in verborgene, als openbaare Disputen tegen Dwaalgeesten, om de waare Christelyke, Gereformeerde Religie te bevestigend c. F. Nagtglas volstaat met te vermelden: 'In 1686 verdedigde hij onder zijn neef professor Melchior Leydecker, eenige stellingen over het boek van Augustinus de Unitate Ecclesiae welke gedrukt werden en opgedragen aan zijn vader en bovengenoemde Middelburgsche predikant (= Petrus Smijtegelt, KAG).' 7 c. M.J.A. de Vrijer vertelt: 'Met het oog op de plechtigheid van de academische disputatie moest hij zich toen ook doen inschrijven. Het 'Album Studiosorum' van de Utrechtsche Hoogeschool vermeldt: 'Rectore Hermanno Witsio Bernardus Smytegelt Goesa-Zelandus'. 8 d. Bij D. Nauta valt iets frappants te signaleren. Bij hem lezen wij: 'Als student had Smytegelt te Utrecht het meeste contact met M. Leydekker, zelf afkomstig uit Middelburg, die zijn colleges gaf naar G. Amesius en een bestrijder was van J. Coccejus. Onder deze hoogleraar verdedigde hij aan het einde van zijn studie in 1686 zijn studie over Augustinus, 'De unitate ecclesiae', welke dissertatie hij opdroeg aan zijn vader en aan zijn oom, Petrus Smytegelt, pred. te Middelburg.' 9 Terwijl De Vrijer slechts spreekt van het verdedigen van 'stellingen' (zo ook Nagtglas), laat Nauta het woord 'dissertatie' vallen. Hebben de beide hoogleraren de 'dissertatie' zelf wel onder ogen gehad? 5 Aanwezig in de Universiteit van Amsterdam (en in kopie in de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg). S.D. Post deelt hierover niets mede in zijn 'Piëtisten in "Mengeling van aantekeningen'", DNR XVIII (1994), 51-56, 55-56, en ook niet in zijn 'Bernardus Smytegelt, dienstknecht van God tussen volk en overheid', DNR XVIII (1994), Historisch verhaal van het leven en sterven van den eerwaarden geliefden godtvruchtigen en geleerden heer do. Bernardus Smitegelt. Middelburg z.j. (1739), 8. 7 Levensberichten van Zeeuwen. Zijnde een vervolg op P. de la Rue, geletterd, staatkundig en heldhaftig Zeeland. II, Middelburg 1893, De Vrijer, Ds. Bernardus Smytegelt en zijn 'Gekrookte riet', D. Nauta,'Smytegelt, Bernhart (Bernardus)', in: Biografisch Lexicon 3, Kampen 1988, De exacte datum is: 17 november (= woensdag); 'nae den ouden styl'. Vader Marinus Smijtegelt werd ± 1630 te Tholen geboren en vestigde zich als boekbinder en boekverkoper in Goes. Hij stierf - 'oudt 74 jaren' - op 29 november 1706 'na dat hy nog des morgens zyne gewoone huisoeffeningen met zyne huisgenoten gedaen hadt.' Van Beveren, 'Voorreden', 21. Petrus Smijtegelt was afkomstig van Tholen, de bakermat van het geslacht Smijtegelt. Hij werd in 1659 predikant te Liefkenshoek en op 14 januari 1680 te Middelburg bevestigd. Hij diende de gemeente tot Hij overleed in januari Neef ds. Bernardus Smijtegelt leidde de begrafenis met als tekst 2 Koningen 4:1. De Vrijer typeert Petrus Smijtegelt als 'een niet-opvallend, maar trouw herder.' De Vrijer, Ds. Bernardus Smytegelt, DNR XXIV (2000)

4 BERNARDUS SMIJTEGELT EN ZIJN 'DISSERTATIE' Smytegelts studie over De unitate ecclesiae 10 blijkt zich te bevinden in The British Library te Londen, waar het onder nummer 491 B 17 een plaats heeft gekregen in een convoluut met disputaties onder Leydekker: Exercitationum historico theologicarum, D. Melchioris Leydeckeri. u Als Nauta de term 'dissertatie' gebruikt, zullen we moeten denken aan het Latijnse 'dissere', dat uiteenzetten dan wel betogen betekent; het betrof het poneren en verdedigen van een verhandeling. 12 We hebben hier te maken met een disputatio sub praeside die technisch tot de disputaties exercitii gratia behoorde. Volgens Roelevink was zo'n disputatie een erezaak, die geen titel maar alleen prestige en voldoening opleverde. 13 Het is overigens vrij zeker dat het werk dat Smijtegelt (met zijn mede-studenten) moest verdedigen, van de hand van Leydekker zelf is. 14 'Het was in de achttiende eeuw een heel gewoon verschijnsel dat hoogleraren zelf een dissertatie schreven en deze door een student lieten verdedigen. Het mes sneed naar twee kanten. De hoogleraar hoefde de drukkosten niet te dragen en de leerling kon zijn vaardigheid tonen.', aldus Roelevink. 15 Het lijkt niet te gewaagd ervan uit te gaan, dat dit ook van de laatste decennia van de zeventiende eeuw geldt. Leydekker heeft zeven studenten voldoende bekwaam geacht zijn werk te verdedigen. En zo door hen een proeve van bekwaamheid af te laten leggen. 16 Het antwoord 10 A. Sizoo geeft als informatie over dit geschrift dat het voortgekomen is uit de polemiek met Petilianus, Donatistisch bisschop van Cirta, de hoofdstad van Numidië. 'Ongeveer in 402 moet geschreven zijn het boekje over De eenheid der Kerk (de unitate ecclesiae). Maar niet alle geleerden zijn het er over eens of dit wel van Augustinus afkomstig is; sommigen denken, dat het geschreven is door een leerling van de bisschop. Dat neemt echter niet weg, dat het een uitnemend geschrift is. Het heeft de vorm van een brief aan de orthodoxe Christenen en toont op grond der Schrift aan, dat de Kerk een eenheid is en dat de Katholieke Kerk de ware is; de argumenten, die de Donatisten daartegen inbrengen, worden weerlegd.' Augustinus leven en werken, Kampen 1957, 239, vgl. 95, 346 en 350 (zie ook ). Desgevraagd vertelde prof dr. J. van Oort (Zeist) mij, dat er geen Nederlandse vertaling van de Latijnse tekst van dit werk beschikbaar is. In een schrijven noemt Van Oort de tekst uit de Bibliothèque Augustienne, vol. 28, Paris 1963, 'de beste tekst die ik van De unitate heb.' Verder schrijft hij: 'In de inleiding wordt hier ook een en ander gezegd over de authenciteit van dit werkje. Deze opgeworpen bezwaren worden heden kennelijk niet meer gedeeld - ik vond ze in ieder geval niet meer bij enkele nog meer recente auteurs zoals A. Berardino in J. Quasten's Patrology, Vol. IV, Westminster MD 1994, en dus beschouwt men dit werk (ook wel aangeduid als een Brief van A.) als authentiek.' Graag zeg ik Van Oort ook op deze plaats voor zijn informatie hartelijk dank. 11 De heer H. Uil (Zierikzee) verwees mij desgevraagd naar Londen en reikte zelfs de signatuur aan. Waarvoor mijn bijzondere dank. Bij navraag bij drs. P. Pesch, afd. Bijzondere collecties, is mij gebleken dat het werk niet (meer?) aanwezig is in de bibliotheek van de Universiteit te Utrecht. 12 G.W. Kernkamp, De Utrechtsche Universiteit , eerste deel 'De Utrechtse Academie ', Utrecht 1936, 152: 'in 1723 wordt voor het eerst het woord dissertatie gebruikt'. 13 J. Roelevink, Gedicteerd verleden. Het onderwijs in de algemene geschiedenis aan de universiteit van Utrecht. Amsterdam 1986, Het is treffend, dat in de Bibliothèque Augustinienne onder het kopje 'Éditions' (499) te lezen valt: 'M. Leydecker, qui publia en 1686: Exercitat. historicotheolog. ad Librum Augustini de Unitate Ecclesiae, Utrecht, Dit werk heb ik evenwel niet weten te achterhalen. 15 Roelevink, Gedicteerd! verleden, De bundel bevat verder beschouwingen over andere delen van de tekst van de unitate ecclesiae, te verdedigen door Justus Schalkwyk a Velden ( ), Marinus van Hoecke ( ), (Smijtegelt ( )), Hieronymus Peuteman ( ), Philippus Daval ( ), Tobias Mispelblom ( ) en Abrahamus Harinck ( ). DNR XXIV (2000) 123

5 K.A. Gort op de vraag wie bij zulke gelegenheden de stellingen redigeerde, blijft mistig, de aanduiding 'Annexa Defendentis' 17 ten spijt. In het proefschrift van mejuffrouw Roelevink kunnen we lezen hoe het eraan toeging bij die dispuaties. Ik verwijs ook naar haar artikel 'Gepromoveerde ezels - enkele kanttekeningen bij de origine en de originaliteit van dissertaties en disputaties'. 18 Inhoud In de Exercitationum historico theologicarum, de in het Latijn gestelde 'historischtheologische oefeningen', begint het deel dat aan Smijtegelt wordt toegeschreven met het citeren van een korte passage uit het werk van Augustinus, die wordt aangeduid als CARII. SECTIOII. Dit fragment uit de Unitate Ecclesiae ontvangt dan een commentaar van 12 bladzijden. Daarna is er een kort 'Annexum Praesidis' 19, gevolgd door een tiental stellingen onder de titel 'Annexa Defendentis'. Deze stellingen handelen volgens de aanhef over het verkrijgen van de zaligheid door Christus' voldoening. 20 In stelling 4 wordt bijvoorbeeld gesproken over Christus' dadelijke en lijdelijke gehoorzaamheid. In stelling nr. 7 wordt geponeerd, dat 'Christus èn naar Zijn eigen bedoeling èn naar die van Zijn Vader niet voor allen en en een ieder, maar slechts voor de uitverkorenen alleen de dood heeft ondergaan.' 21 Opmerkelijk is het, dat zowel het 'toevoegsel' van voorzitter Leydekker als de tien stellingen geen betrekking hebben op het besproken werk van Augustinus. Rest nog de vraag wat het ten onrechte aan Smijtegelt toegeschreven commentaar van 12 bladzijden op De unitate ecclesiae eigenlijk behelst. Deze vraag is ook mijn vraag. De volgende vraag is wat de inhoud alsmede de samenhang is van het commentaar dat aan de zes mede-studenten wordt toegedicht. Het zou fijn zijn wanneer er een Latinist onder de lezers is die de tekst wil gaan bestuderen. De tekst van het gehele werk is in fotokopie in mijn bezit en deze geef ik graag ter inzage. We mogen - naar het mij toeschijnt - aannemen dat onze student Bernardus Smijtegelt slechts een disputatie heeft gehouden waarmee hij zijn academische loopbaan afsloot, zonder dat hij hiermee de doctorale graad behaalde. 17 Toevoegingen van de verdediger. 18 Opgenomen in: Batavia Academica, Bulletin van de Nederlandse Werkgroep Universiteitsgeschiedenis IV (1986) 2, Amsterdam/Maarssen, Toevoegsel van de voorzitter. 20 'Cum in impetratione salutis maxime occurrat satisfactio Christi consideranda'. 21 Met dank aan drs. W. van den Hoorn (Putten) voor de vertaling. 124 DNR XXIV (2000)

6 BERNARDUS SMIJTEGELTEN ZIJN -DISSERTATIE' Vertaling: Derde deel van de historisch-theologische oefeningen over het boek van Augustinus 'De eenheid der kerk', dat Bernhardus Smytegelt uit Goes in Zeeland, zo de drieènige God wil, onder voorzitterschap van de heer Melchior Leydecker, doctor in de heilige godgeleerdheid en gewoon hoogleraar aan dezelfde faculteit van de zeer beroemde Utrechtse academie, in het openbaar zal verdedigen op 17 november om half elf. Utrecht. Uit de werkplaats van Franciscus Halma, Academiedrukker, DNR XXIV (2000) 125

7 K.A. Gort Vertaling: Aan de zeer vererenswaardige en bijzonder vrome man, de heer Marinus Smytegelt, de zeer bedreven koopman en zeer rechtvaardige en zeer trouwe ouderling van de kerk van Goes, mijn vader en enige beschermer van mijn studiën, door mij, als door een echte zoon, met alle eer, liefde en de hoogste gehoorzaamheid gedurende mijn gehele leven te vereren: en ook aan de voortreffelijke, zeer geleerde man en zeer onwrikbare theoloog, de heer Petrus Smytegelt, de zeer welsprekende, zeer waakzame en onvermoeide herder van de kerk van Middelburg, mijn zeer geliefde oom, die zich zeer verdienstelijk heeft gemaakt voor mij en voor mijn studiën, waarom hij door mij met oprechte liefde en eer altijd vereerd moet worden: vooral echter ook aan de uitnemende, zeer geleerde man en (aan de) zeer beroemde theoloog, de heer Melchior Leydecker, doctor in de heilige godgeleerdheid en gewoon hoogleraar aan dezelfde faculteit van de beroemde Utrechtse academie, onvermoeid voorvechter?/verdediger? van de waarheid, die tot de godzaligheid leidt en van de godzaligheid, die uit de waarheid is en sterk bestrijder van alle vijanden van de waarheid en de godzaligheid, mijn beste en zeer vriendelijke leermeester in al mijn studiën, zowel de theoretische als de praktische, eerwaarde voorzitter, mijn zeer geliefde bloedverwant, door mij, vanwege zijn buitengewone liefde jegens mij en de bijzondere weldaden aan mij bewezen, oprecht te beminnen en met alle eer voor altijd te vereren: geeft, schenkt en wijdt Bernhardus Smytegelt, (de) respondent, deze theologische oefening tot een openbaar getuigenis van zijn dankbaarheid en liefde. 126 DNR XXIV (2000)