De economische crisis hoe de overspannen Amerikaanse huizenmarkt in een wereldwijde economische crisis ontaardde. Door: Jaap van Duijn

Transcriptie

1 De economische crisis hoe de overspannen Amerikaanse huizenmarkt in een wereldwijde economische crisis ontaardde Door: Jaap van Duijn 0

2 DE KREDIETCRISIS EN HOE NU VERDER Jaap van Duijn 5e Jaarcongres Controlling Dorint Hotel Schiphol 16 april

3 15 SEPTEMBER 2008: HET TIPPING POINT Op 15 september 2008 viel Lehman Brothers Het vertrouwen in de financiële sector verdween totaal Producenten en consumenten stopten met investeren, besteden, aankopen doen, lenen Banken vertrouwden elkaar en hun klanten niet meer Op veel grafieken verschenen verticale lijnen 2

4 TRENDS, CYCLI EN EXTERNE SCHOKKEN Trends: we waren aan het eind van een trend van 25 jaar rentedaling; de rente was trendmatig alweer aan het stijgen Cycli: deel II van de Juglar Cyclus was begonnen, maar voor een Juglar-recessie was het nog veel te vroeg Externe schokken: vanuit Europa bezien is de vertrouwensrecessie een externe schok; vanuit de VS bezien is het de uitwas na een kwart eeuw rentedaling 3

5 VERTROUWENSCRISIS: VRIJE VAL INKOOPMANAGERSINDEX IN S T IT U T E F O R S U P P L Y M A N A G E M E N T IN D E X

6 SCHERPE DALING AMERIKAANSE INDUSTRIELE PRODUCTIE U.S. IN D U S T R I A L P R O D U C T I O N d e v ia t io n fr o m 7 5 m o. t r e n d 8,0 4,0 0,0-4,0-8,0-1 2,

7 NOG STERKERE DALING IN NEDERLAND 1 0,0 IN D U S T R I E L E P R O D U C T I E a fw ijk in g e n 7 5 -m n d s. t r e n d 0 8,0 0 6,0 0 4,0 0 2,0 0 0,0-0 2,0-0 4,0-0 6,0-0 8,0-1 0,

8 EXTREME VAL OLIEPRIJS 7

9 NOG EXTREMER IS DE DALING VAN DE BALTIC DRY INDEX 8

10 DE STAND VAN ZAKEN NU Westerse economieën alle in vertrouwensrecessie Plotselinge daling in activiteit lijkt op 1974 (oliecrisis) Eerste kwartaal 2009 was waarschijnlijk het slechtste kwartaal Tweede-orde effecten gaan nu komen (bijv. credit card leningen consumenten, faillissementen bedrijven) De grote vraag is wanneer banken weer normaal gaan opereren 9

11 DE GELIJKENIS MET

12 WAT VERWACHT WORDT IS EERDER VOORGEKOMEN (1) Grootste GDP-dalingen Verenigde Staten (% verandering op jaarbasis) 1958 I - 8,5% (eerste grote naoorlogse recessie) 1975 I - 8,7% (eerste oliecrisis) 1980 II - 9,9% (Volcker s credit crunch) 2008 IV - 6,3% (kredietcrisis) 11

13 WAT VERWACHT WORDT IS EERDER VOORGEKOMEN (2) 12

14 WAT ECHT ANDERS IS: EXTREME KRIMP WERELDHANDEL 13

15 DAAROM IS WERELDPRODUCTIE ZO STERK GEDAALD 14

16 TEMPO VAN DALING NEEMT WEL AF 15

17 GROTE ONDERBEZETTING PRODUCTIECAPACITEIT 16

18 STERK TOEGENOMEN WERKLOOSHEID 17

19 EUROPA WORDT NET ZO HARD GETROFFEN 18

20 DUITSE IFO-INDEX INDEX STERK GEDAALD 19

21 EUROPA LOOPT OOK ALTIJD WAT ACHTER 20

22 HET ZWAARST GETROFFEN IS JAPAN 21

23 WAAR DE LONEN AL 15 JAAR NIET MEER STIJGEN 22

24 OOK DE CHINESE UITVOER IS STERK GEDAALD 23

25 KRIMP IN DE WESTERSE WERELD 24

26 HUIDIGE NEERGANG ANDERS DAN NORMALE RECESSIES Normaal beginnen recessies vanuit optimisme en overbesteding Nu is de oorzaak een vertrouwensbreuk ( vertrouwensrecessie ) Vertrouwen is nu al zo laag als normaal aan het eind van de recessie Het probleem zat bij de banken, niet bij bedrijven en consumenten (althans buiten de VS) Het meest waarschijnlijk lijkt een scherpe, maar korte terugval 25

27 HET VERVOLG: VIER MOGELIJKE PATRONEN de L snel naar de bodem, maar een lange, slepende recessie (is nog niet eerder vertoond) de \ - de geleidelijke afbrokkeling à la (kan al niet meer; daarvoor is economie te snel ingezakt) de V een korte, hevige recessie en een scherp herstel (zie 1974/75) de W een korte recessie, daarna herstel, daarna échte recessie (zie 1980/82) 26

28 WAT VOOR HET W-PATROON PLEIT Vertrouwen consumenten al heel laag, maar zakt niet verder meer De consensusverwachting is een lange, diepe recessie De mate van monetaire en fiscale stimulering van nu is nooit eerder vertoond Dit zou tot een opleving kunnen leiden, waarna de inflatie weer terugkeert Monetaire autoriteiten moeten dan weer op de rem trappen 27

29 CONSUMENTENVERTROUWEN OP DIEPTEPUNT 28

30 CONSUMENTENVERTROUWEN OP DIEPTEPUNT (2) IN D E X C O N S U M E N T E N V E R T R O U W E N

31 WANNEER ZOU EEN OPLEVING MOGELIJK ZIJN? Eerste kwartaal 2009 wordt vrijwel zeker heel slecht Herstel mogelijk vanaf 3e kwartaal 2009 Dit zal in de Verenigde Staten beginnen Europa loopt conjunctureel altijd achter op de VS Noodzakelijke voorwaarde voor economisch herstel: terugkeer van vertrouwen bij en in banken 30

32 ONZEKERHEID BEREIKTE HOOGTEPUNT IN 3E KWARTAAL 31

33 AMERIKANEN ZIJN EEN FLINK STUK ARMER GEWORDEN 32

34 EN HUN SCHULDEN STAAN OP RECORDNIVEAUS 33

35 ZE ZIJN GAAN DAAROM WEER GAAN SPAREN 34

36 EN KOPEN MINDER AUTO S 35

37 NIET ALLEEN AMERIKANEN HEBBEN VEEL SCHULDEN 36

38 RENTEDALING MOET ECONOMIE ER BOVENOP HELPEN 37

39 OVERHEDEN PROBEREN ECONOMIE OVEREIND TE HOUDEN 38

40 BEDRIJVEN GAAN VOORRADEN VERLAGEN 39

41 NEDERLANDSE BEURS ZEER STERK UIT HET LOOD N E D. A A N D E L E N a f w ijk in g e n 7 5 -m n d s. tr e n d 5 0,0 4 0,0 3 0,0 2 0,0 1 0,0 0,0-1 0,0-2 0,0-3 0,0-4 0,0-5 0,

42 LENINGVOLUME KRIMPT IN EUROLAND 41

43 OVERHEID ALS STABILISERENDE FACTOR Y = C + I + G + (E M) gezinsconsumptie + loonstijging - vermogensdaling + lagere inflatie laag cons.vertrouwen bedrijfsinvesteringen - uitstel investeringsplannen export - inzakkende wereldeconomie overheid + mogelijke vervroeging overheidsinv. 42

44 PARTICULIERE CONSUMPTIE ZOU KUNNEN KRIMPEN P R IV A T E C O N S U M P T I O N, N E T H E R L A N D S % c h a n g e, y e a r - o n - y e a r

45 KOOPKRACHT GEZINNEN NEEMT WEL TOE L O N E N P E R U U R, P A R T IC U L I E R B E D R IJ F p r o c. v e r. j a a r o p j a a r 2 0, 0 1 8, 0 1 6, 0 1 4, 0 1 2, 0 1 0, 0 8, 0 6, 0 4, 0 2, 0 0,

46 WERKLOOSHEID GAAT NU OOK STIJGEN 45

47 DIT IS WAT HET CPB VERWACHT (RAMING 17 FEBRUARI) bruto binnenl. product 2,0% - 3½% - ¼ % part. consumptie 1,7 - ¼ - ½ overheidsbestedingen 1,2 2 1 bedrijfsinvesteringen 9,7-11¼ - 12 uitvoer 1,4-11¾ 1½ invoer 4,2-9¼ 0 46

48 TERUGGANG AL IN 2008 BEGONNEN (1) 47

49 BOUW GROEIMOTOR IN 2008 Toegevoegde waarde van producenten (volumina) landbouw en visserij 1,7% 1,3% industrie 3,2-0,4 bouwnijverheid 5,8 6,2 handel, horeca & transport 4,6 1,2 financiële en zakelijke diensten 4,5 2,8 niet-commerciële diensten 2,1 2,1 48

50 AUTOVERKOPEN FLUCTUEREN STERK Verkopen personenauto (x 1000) , , , , , , , , , , , , , ,0 gemiddelde: 508,5 49

51 MKB HEEFT GEEN BELANG BIJ LOONMATIGING VNO/NCW roept al snel om loonmatiging Maar loonmatiging is vooral nuttig voor exporterende bedrijven De detailhandel heeft juist baat bij hogere inkomens, die ook besteed worden In 1980/82 werkte de loonmatiging tamelijk desastreus uit voor de binnenlandse bestedingen 50

52 WANNEER HERSTEL IN NEDERLAND? Eerste herstel waarschijnlijk in de VS (meest flexibele economie en conjunctureel altijd leidend), mogelijk in 3e kwartaal Nederland c.q. West-Europa zouden bodem misschien in 4e kwartaal kunnen bereiken (via wereldhandel) Vervroegen infrastructurele uitgaven is goed (omdat ze toch gedaan moeten worden), maar helpt alleen bij langdurige recessie Lage rente en snelle aanpassing bedrijven bespoedigt herstel 51

53 DE EERSTE ZWALUWEN positieve yield curve herstel beurzen Brazilië en China (vraag naar ertsen) stijging Baltic Dry Index (240%-stijging vanaf bodem 5 dec.) de verwachting van ArcelorMittal (aantrekkende vraag in april) sommige indicatoren verslechteren in ieder geval niet meer 52

54 BALTIC DRY INDEX SINDS BODEM MET 240% GESTEGEN 53

55 BRAZILIAANSE BEURS LAAT DUIDELIJK HERSTEL ZIEN 54

56 DR COPPER SAYS: RECOVERY RECOVERY 55

57 PROBLEMEN WORDEN NAAR DE TOEKOMST VERSCHOVEN De oplossingen voor de problemen van nu zijn niet gratis (Potentiële) overheidsschulden lopen sterk op Rente is weer naar extreem lage niveaus gebracht Sparen wordt dus weer ontmoedigd en onbalans tussen sparen en consumeren blijft bestaan (ook in Nederland) De rekening zal komen in de vorm van hogere inflatie en hogere belastingen 56

58 NU IS DE INFLATIE NOG LAAG, MAAR. (1) IN F L A T IE N E D E R L A N D

59 NU IS DE INFLATIE NOG LAAG, MAAR (2) 58

60 DRIE REDENEN OM HOGERE INFLATIE TE VERWACHTEN Reden 1: de pensionering van de babyboomgeneratie maakt arbeid structureel schaars en dus duur Reden 2: de structureel toenemende vraag naar voedsel, grondstoffen en energie (van China en andere opkomende landen) doet productiekosten stijgen Reden 3: de sterk toenemende schuldenlast maakt dat overheden een belang krijgen bij hogere inflatie 59

61 KOMENDE JAREN WAARSCHIJNLIJK ONREGELMATIG ONREGELMATIG Sterke reactie op vertrouwenscrisis maakt eerder dan verwachte opleving waarschijnlijk Maar die reactie schept zijn eigen toekomstige problemen (te lage rente, te sterk oplopende staatsschulden, jarenlange overheidsbetrokkenheid bij economie) Daarom zal een opleving waarschijnlijk maar tijdelijk zijn (Wpatroon) Het kan jaren duren voor een nieuwe balans gevonden is 60

62 ALS INFLATIE TOENEEMT, MOET DE RENTE OOK STIJGEN L A N G E R E N T E N E D E R L A N D

63 OOK AL HOUDT ZWAKKE ECONOMIE NU KORTE RENTE LAAG K O R T E R E N T E N E D E R L A N D 3 -m a a n d s

64 ER ZIT NIETS ANDERS OP: WE MOETEN DOOR DEZE FASE Aanpassingsprocessen in een economie laten zich maar beperkt bespoedigen We moeten dus door deze fase heen zien te komen Deleveraging zal voor enige jaren de economische groei drukken Het herstel zal beginnen in het Oosten, dan in het Westen, en dan pas hier 63

65 DE CRISIS BIEDT OOK ALLERLEI KANSEN Een einde aan de overdreven managersbeloningen Banken worden weer dienstverlenende instellingen Een economie die minder op vreemd vermogen draait Een kans om de economie duurzamer te maken Een impuls om structurele aanpassingen door te voeren (AOW, woningmarkt) 64

66 EN ER KOMT ZEKER HERSTEL Er zit heel veel groeikracht in de wereld, met name in Azië Overheden trekken alle registers open Voorraadaanpassingsproces is in volle gang Prijsaanpassingen (grondstoffen) bevorderen herstelproces Aandelenmarkten gaan als eerste op herstel vooruitlopen 65

67 U KUNT ALLES NOG EENS OP UW GEMAK NALEZEN 66