Verlichting en apparaten

Transcriptie

1 Verlichting en apparaten Catherine Lootens KaHo Sint-Lieven Laboratorium voor Lichttechnologie Groen Licht Vlaanderen Februari 2011 Energiezorg voor scholen en centra 1

2 Agenda Groen Licht Vlaanderen Motivatie Licht Grootheden Door-lichting Elektrische apparaten Energiebesparing met beter Licht Wetgeving Normen Financiering GreenLight Program 2

3 GROEN LICHT VLAANDEREN 3

4 Groen Licht Vlaanderen Energiebesparing met beter Licht Sensibiliseren rond Energiezuinige verlichting Innovatie 4

5 Groen Licht Vlaanderen - Achtergrond Kyoto protocol Ecodesign richtlijn REG decreet EPR sinds 1 januari 2006 EPU: kantoren en scholen Prijsstijgingen elektriciteit Jaarlijkse stijging verbruik: 1%-3% 5

6 Groen Licht Vlaanderen - Opdracht Kennisverspreiding Promoten, stimuleren, sensibiliseren Professionelen Particulieren Vertrouwen brengen in nieuwe technologieën Advies uitbrengen Organiseren posthogeschool opleiding (3 de editie): specialisatie verlichtingstechnologie 21 weken, modulair Module 4 nog toegankelijk Innovatie stimuleren in Vlaanderen Synergie bevorderen in de verlichtingsector 6

7 Groen Licht Vlaanderen - Doelgroepen Voorschrijvers: Bouwheren, Facility Managers, Technische diensten, Bouwpromotoren, Financiële instellingen Architecten, Installateurs, Aannemers, Ingenieurs, Studiebureaus Overheden, Lokale besturen, Instellingen, Huisvestingsmaatschappijen Energiedeskundigen, Preventieadviseurs,.. Potentiële innovatoren: Verlichtingsfabrikanten Ontwikkelaars Designers Federaties 7

8 Groen Licht Vlaanderen - Folders 8

9 Groen Licht Vlaanderen - Contact KaHo Sint-Lieven (Technologiecampus Gent) Laboratorium voor Lichttechnologie Gebroeders Desmetstraat Gent WTCB (Energie en Klimaat) Laboratorium Licht&Gebouw Avenu Pierre Holoffe, Limelette Website: Contact: info@groenlichtvlaanderen.be Contactpersoon: Catherine Lootens (09/ ) 9

10 Groen Licht Vlaanderen - Financiering IWT: Agentschap voor innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen Vlaams Innovatienetwerk (VIN) TIS project: Thematische Innovatie Stimulering Financiering 80% IWT/ 20% Consortium Groen Licht Vlaanderen en

11 Consortium Groen Licht Vlaanderen Vlaamse Innovatie Samenwerkingsverband 11

12 MOTIVATIE 12

13 Motivatie Globaal verbruik verlichting per sector Diensten Openbare Verlichting Industrie Residentieel 13

14 Motivatie Aandeel verlichting tot totaal elektrisch verbruik: 35-45% in kantoren en horeca tot 70% in scholen ~30% in industrie ~16% in woningen Besparingspotentieel kan gemakkelijk oplopen tot 50% (kw) en meer Reële terugbetalingstermijn: gemiddeld 5 jaar afh. van o.a. aantal branduren 14

15 Motivatie Impact verlichting op E-peil E70 voor scholen 15

16 LICHT GROOTHEDEN 16

17 Grootheden Licht Niet richtbare lampen F Lichtstroom = lumen (lm) I Lichtsterkte = candela (cd) E Verlichtingssterkte = lux (lumen/m²) L Luminantie = candela/m² 17

18 Grootheden Licht Richtbare lampen (spots) F Lichtstroom = lumen (lm) I Lichtsterkte = candela (cd) E Verlichtingssterkte = lux (lumen/m²) L Luminantie = candela/m² Lichtsterkte 18

19 Grootheden Licht Resultaat F Lichtstroom = lumen (lm) I Lichtsterkte = candela (cd) E Verlichtingssterkte = lux (lumen/m²) L Luminantie = candela/m² 19

20 Grootheden Licht Resultaat: helderheid (verblinding) F Lichtstroom = lumen (lm) I Lichtsterkte = candela (cd) E Verlichtingssterkte = lux (lumen/m²) L Luminantie = candela/m² 20

21 Afgeleide grootheid Lichtrendement Energie-efficiëntie Lumen/Watt (lm/w) Hoe hoger het lichtrendement, hoe beter de lamp het opgenomen elektrisch vermogen omzet in licht. Voorbeelden: Gloeilamp: 15W geeft 120 lumen (8 lm/w) Compacte fluolamp: 15W geeft 950 lumen (63 lm/w) Lichtrendement stijgt als het vermogen van lamp stijgt. Een compacte fluolamp van 20W is dus efficiënter dan één van 5W. Toch krijgen beiden lampen een energielabel klasse A. 21

22 Grootheden Licht 22

23 DOOR-LICHTING 23

24 Door-lichting Elektrische apparaten Welke blijven opstaan? Grootverbruikers? Slechte efficiëntie? 24

25 Door-lichting Sluipverbruik Sluipverbruik KU-Leuven: 40% Bron: KU-Leuven 25

26 Door-Lichting Inefficiënte lampen? Gloeilampen Halogeenlampen Oude fluorescentielampen T12, T8 (kleur 33) - halofosfors Hoge druk kwikdamp lampen Kapotte Lampen? Lampen van verschillende kleur? Lampen met korte levensduur? 26

27 Door-Lichting Inefficiënte armaturen? 27

28 Door-Lichting Inefficiënte voorschakelapparaten? Elektromagnetische ballast B-Klasse: Low loss C-Klasse: Conventional D-Klasse: High loss 28

29 Door-Lichting Wordt het aantal branduren beperkt? Wordt het licht uitgeschakeld bij afwezigheid? Wordt het licht uitgeschakeld bij voldoende daglicht? Aandacht vragen met stickers, posters Automatisatie Onderverdeling in zones Wordt het vermogen beperkt (dimming)? Wordt er rekening gehouden met de daglichttoetreding? Automatisatie Verschillende circuits? Wordt het lokaal verduisterd wegens storend daglicht? Zonneblinden (kunnen ook retro-reflecterend zijn) 29

30 30

31 Door-Lichting Is er een onderhoud gepland? Groepsvervanging lampen Poetsbeurt armaturen Zijn de muren en plafond proper en geschilderd in een heldere kleur? 31

32 Door-Lichting Oude armatuur (1 lamp 58W en 1 ballast): 58W +11,6W= 69,6W Volledig lokaal (24 armaturen): 24 69,6W = 1670,4W Jaarlijkse energieverbruik (1504 uren): ,4W = 2512,3kWh/jaar Kostprijs elektriciteit: 0,18 / kwh 2512,3kWh 452 / jaar Indien vermogen van de ballast niet is gekend: lampvermogen X 1,2 32

33 Door-Lichting Lokaal: 7mx8m: 56m2 Verlichtingssterkte: 400lux Geïnstalleerd vermogen voor: 1670,4W 29,82 W/m2 7,4 W/m2.100lux Te laag voor avondonderwijs Streven naar 500 lux Te hoog: Streven naar 10 W/m 2 2W/m 2.100lux 33

34 ELEKTRISCHE APPARATEN 34

35 Kantoorapparaten 35

36 Kantoorapparaten PC s + Schermen Schakel scherm + printer uit tijdens middagpauzes Screensaver energiebesparing Bij aankoop nieuw scherm: LCD-flatscreen Verkies labtops Advanced Configuration and Power Interface (ACPI) Zie ook Green computing (wikipedia) 36

37 Kantoorapparaten Kopieerapparaat Worden op temperatuur gehouden verbruiken energie Handleiding nalezen: instellen na gebruiksuren uitschakelen Schakelklok voorzien (kost = 25 EUR) Mogelijke besparing indien afdelingskopieermachine wordt uitgeschakeld tijdens vakanties en na gebruiksuren t.o.v. enkel uitschakelen tijdens vakanties: 70 EUR 37

38 Sanitair warm water Elektrische boiler Goedkoop in aankoop, maar duur in gebruik s Nachts (en weekends): onnodig om op temperatuur te houden Weekklok plaatsen (vakantieplanning)!"#$%&'( ')*+(,, 38

39 Drankautomaten Verlichting uitschakelen of vervangen door LED Automaat buiten gebruiksuren uitschakelen via tijdsklokje Mogelijke besparing: 90 EUR Koffiemachines! 39

40 Drankautomaten: verlichting uitschakelen Berekende besparing Aantal automaten # lampen per automaat Vermogen per lamp Ballastfactor Totaal vermogen Vermogen , W Aantal branduren per jaar 8750 h Totale besparing [kwh] kwh Bron: KU Leuven 40

41 Drankautomaten Gemeten waarde=berekende waarde (2x50Wx1,25) Metingen Vermogen Verschil Gemiddeld verschil [W] [W] [W] gemeten in gebruik zonder koeling 157 gemeten in gebruik zonder koeling of lampen koelend met lampen 577 Koelend zonder lampen Bron: KU Leuven 41

42 ENERGIEBESPARING MET BETER LICHT 42

43 Energiebesparing met beter licht Beperken van vermogen én branduren 3 ankers Daglicht Kunstlicht Automatisatie 43

44 Energiebesparing met beter licht Daglichttoetreding Oriëntatie gebouw Oppervlak (m²) vensters Energiezuinige Verlichtingsinstallatie Efficiënte lichtbronnen Optieken/armaturen met een hoog rendement Elektronische voorschakelapparatuur Optimalisatie van de lichtuitstraling, goed lichtplan Automatisatie: Schakelen en/of Dimmen Tijd Aanwezigheidsdetectie Daglichtdetectie 44

45 Daglicht Meer dan enkel licht binnen laten Gecontroleerd Verblinding vermijden Oververhitting vermijden Grote glasoppervlakken leiden tot Meer koeling nodig (zomer) Meer verwarming nodig (winter) Automatisatie van Daglichttoetreding via zonneblinden Verlichting Winter Zomer 45

46 Daglichtregeling Waar is daglichtregeling mogelijk? Hoogte venster x 2 Wordt in rekening gebracht in EPU Gemiddeld besparing op verbruik verlichting? 20 40% (soms tot 60%) Is functie van de daglichtfactor Is na te gaan via simulatie 46

47 Daglichtfactor Verhouding van de hoeveelheid licht binnen en de hoeveelheid licht buiten Bij een daglichtfactor van 5 is er door daglicht een verlichtingssterkte van 500 lux gedurende 70% van de kantooruren 47 47

48 Daglichtdetectie 48

49 Kunstlicht Kies enkel voor efficiënte lichtbronnen Fluorescentie (buizen) Lage druk kwikdamp lampen Lineaire, circulaire, compacte Metaalhalide gasontlading LEDs Te vermijden: Gloeidraad lampen Hoge druk kwikdamplampen 49

50 Lichtbronnen 50

51 Gloeidraadlampen Lichtopwekking door thermische excitatie van moleculen en atomen (Wolfraam gloeidraad) 95% warmte 5% licht Toevoeging inert gas (Stikstof, Argon, Krypton): tegen zwarting (afzetting Wolfraam op glas) Continu spectrum Levensduur ~ 1000 uur Overspanning verkort de levensduur 51

52 Gloeidraadlampen Halogeenlamp = Gloeilamp met extra halogeengasvulling inert gas + halogeendamp (jodium of broom) Kleiner Verhoogde gasdruk + hogere temperatuur gloeidraad C hogere lichtstroom (+45%) hogere luminantie kwartsglas 250 C geen condensatie op wand geen zwarting Levensduur >2000 uur 12V zuiniger dan 230V 52

53 Innovaties gloeidraadlampen Eco-Halogeen: 30% tot 50% zuiniger door IR(C) - technologie IR coating op glas Temperatuur Xenon - technologie Wordt toegevoegd aan vulgas Groter atomen in vulgas: warmteverliezen Temperatuur Langere levensduur 53

54 Fluorescentie lampen Lage druk kwik gasontlading 3 types lampen Lineaire (TL: tubular lamp) fluorescentie Circulaire fluorescentie Compacte fluorescentie Gasontlading onder invloed van UV geven fluorescerende fosforpoeders zichtbaar licht 54

55 Fluorescentielampen Halofosfors: Vroegere standaard slechtere kleurweergave (kleur 33, 29,..) Tri-fosfor: mengsel van 3 fosfors minder kwik betere CRI (kleur 830, 942, ) hogere lumen-output 55

56 Kenmerken fluorescentie lampen Lichtstroom lm/w Kleurweergave (CRI) 80 en meer CRI 90 is 20% minder efficiënt Kleurtemperatuur (CCT) 2500K tot 6000K Warm-wit tot Koud-wit Schakelcycli: en meer Levensduur: 6 jaar=6000 uren Beter > uren Soms tot uren CRI 85 CRI

57 Lineaire Fluorescentie 57

58 Lineaire fluorescentie lampen T12 (60-78 lm/w): 38 mm niet meer gebruiken, vervangen door T8 T8 ( lm/w): 25,4mm Gespecificeerd bij 25 C oudere types T8 (kleur 33, ) vervangen (830,..): <80lm/W Let op bij lage temperaturen T5 ( lm/w): 16mm Hoogste lichtopbrengst bij 35 C Echter gespecificeerd bij 25 C Let op bij lage temperaturen gebruik geen T8 naar T5 adaptor!!! Niet veilig Minder licht HE versus HO 830: Ra 80 CCT:3000K 5/8 inch= 16mm 58

59 Lineaire fluorescentie lampen: temperatuur Speciale T5 op basis van amalgaam met breder temperatuursbereik 59 59

60 Mythes fluorescentie Is T5 steeds de beste oplossing? Rendement T5 HE hoog (>90lm/W) tot 35W T5 HO lager (<90lm/W) vanaf 24W T5 High Output of T8 in magazijnen Hoge plafonds en lage temperaturen Met T5 HO 80W (bij 35 C: 7000lm) Totaal systeemvermogen max. 88W Lage T (bvb. 10 C): 60% rendement voor standaard T5 80W : 4200 lm (48 lm/w) 80% rendement met T5 amalgaam 80W : 5600 lm (64 lm/w) Waarom geen T8 58W met EVSA??? Totaal systeemvermogen max. 55W Zit bij 15 C toch nog op 90% van het rendement 58W bij 25 C: 5200 lm, bij 10 C: 5040 lm (91 lm/w) 60

61 Circulaire Fluorescentie T8 en T5 Vanaf 70 lm/w tot 85 lm/w Wordt steeds meer gebruikt 61

62 Compact fluorescentie CFL-i: Met geïntegreerde ballast (E27 en E14) Huishoudelijk gebruik vanaf 40 lm/w (CFL-I) CFL-ni: Zonder geïntegreerde ballast (steekfitting) Professioneel vanaf 70 lm/w (CFL-nI) Kies EVSA 2 pins (wordt binnenkort verboden) 4 pins (mogelijkheid tot dimming, mits EVSA daarvoor bestemd) Steeds meer modellen ter beschikking Folders: Feiten en Mythes rond Spaarlampen Groen Licht voor de spaarlamp Voorbeelden via 62

63 Compact fluorescentie 63

64 Mythes CFL Geven te weinig licht Starten te traag op Zijn lelijk en groot Gaan snel kapot.. Veelvuldig schakelen (bv traphallen): speciale lamp Opgepast met gesloten armaturen, temperatuur te hoog voor ballast Dimming moeilijk Stapsgewijs (via schakelaar) Gradueel (muurdimmer) Invloed temperatuur: rendement daalt bij lagere temperatuur De nieuwe Ecodesign richtlijn voor huishoudelijke verlichting stelt ook eisen naar functionaliteiten van een lamp! 64

65 Metaalhalide gasontlading Halogeen metaaldamp Verbeterde hoge druk kwik gasontlading Samenstelling: startgas (meestal Argon of Xenon) kwik (Hg) metaalhal(ogen)ide-zouten jodide van zeldzame aardmetalen (dysprosium (Dy), holmium (Ho) en thulium (Tm)) en complexen van cesium (Cs) en tin (Sn). Werking Metaalhal(ogen)iden ontbinden in de kern van de ontladingsboog, ook wel brander genoemd, waar deze metalen worden geëxciteerd om vervolgens een licht te emitteren met een intensiteit en een spectrum dat afhankelijk is van de dampdruk van deze metaalzouten en aanvullend is op dat van kwik. 65

66 Metaalhalide gasontlading HID: high intensity discharge Energiezuinige vervanging voor halogeenspots 50W, 75W Winkels, tentoonstellingsruimtes, gangen, ontvangstruimtes, Kenmerken HID Vanaf 20W, 35W, 400W vanaf 85lm/W (versus halogeen 25lm/W) Mini-Mastercolor CDM, Britespot, Powerball, Constantcolor CMH 66

67 Metaalhalide gasontlading 67

68 Metaalhalide gasontlading Voordelen Klein Laag vermogen (20W, 35W) Hoge kleurweergave (Ra 85) 3000K of 4200K Levensduur: >9000 uren Ideaal voor lange branduren vergelijkbare armaturen als halogeen Minder warmte-afgifte UV-filter Lampvoet: grote variatie Verschillende modellen Crisp white light Nadelen Trage start Trage heropstart Geen dimming (Gesloten armatuur) Nieuwe armaturen nodig 68

69 Metaalhalide gasontlading 69

70 LED Kleur en dynamiek versus witte lichtbron Laagvermogen versus hoogvermogen LED Efficiëntie hoogvermogen LED: Warmwit: 45 lm/w, Koud-wit: 80 lm/w Verwachtingen 2010: 100 lm/w koud-wit Lichtbron met meeste potentieel naar energie-efficiëntie Voordelen:dynamiek, levensduur, schokbestendigheid, verbruik, gesatureerde kleuren, ideaal bij lage temperaturen Nadelen: warmte-afvoer, CRI, verblinding, Blue ray hazard Folder: Led s toegelicht 70 70

71 LED 71

72 LED 3 methodes voor het maken van LED s als witte lichtbron: 72

73 LED Professionele LED: Clusters, Chip on board (COB), Surface Mounted device (SMD), string, strip, 73

74 LED: opbouw 74

75 LED Vervangingslampen (Retrofit LED): E27, E14, GU10, G5,3 75

76 Mythes LED Mythes ivm. LED Geen warmteafgifte. Enkel koud licht uren levensduur. Meest energiezuinige lichtbron. Geen milieubelasting Beperkingen vandaag Thermisch beheer Grote lumenpakketten CRI Binning Kleurshift Standardisatie 76

77 Mythes LED LED-TL Vermogen daalt maar lichtstroom daalt nog meer T8 36W (45W incl. CVSA): 3350 lm (74,5 lm/w) LED-TL 15W(+??: 16,5W): 975 lm (59 lm/w) ~63% besparing maar > 70% minder licht Bovendien Levensduur: zeer zwak bij 5mm laagvermogen led Slechte warmtehuishouding Oude ballast en starter moeten weg Geen info rond Ra-waarde (CRI) Verblinding Daarom studie binnen Labo voor Lichttechnologie 12 merken, types, 1 jaar branden 77

78 Kunstlicht Kies voor efficiënte armaturen Rendement of LOR (Light Output Ratio) Hou rekening met het stralingsprofiel Breedstralend/diepstralend/asymmetrisch Indirect/direct Alles zit vervat in de flux (CIE) codes Voorbeeld: Lamp : 58W lm Rendement optiek (, LOR): 92% Armatuurlichtsterkte : Lichtverlies : 4600 lm 400 lm 78

79 Efficiënte armaturen Let op het stralingsprofiel: Direct/indirect - breedstralend- diepstralend 79

80 Efficiënte armaturen Let op het stralingsprofiel: Asymmetrisch stralingspatroon voor schoolbordverlichting 80

81 Efficiënte armaturen Let op verblinding en weerkaatsing: Laag-luminante armaturen (UGR19) 81

82 Efficiënte armaturen Let op verblinding en weerkaatsing: UGR: Unified glare rating (CIE) Evaluatie van indirecte verblinding NBN-EN

83 2. Kunstlicht Kies voor een Elektronisch voorschakelapparaat Klasse A (A1: dimbaar,a2,a3) EEI Energy Efficiency index (CELMA ballast guide) Enkel van toepassing voor fluorescentie lampen Voordelen: Verbruik 20-25% lager dan elektromagnetische ballast Kleiner in omvang en gewicht Betere cos phi Efficiëntie lampen (vb. T8): 15-20% hoger Flikkervrije ontsteking van de lampen Levensduur lamp hoger Bij einde levensduur wordt de lamp uitgeschakeld Dimming met A1 ballast 83

84 EVSA: T8 Een 36W T8 lamp verbruikt slechts 32W met EVSA (-22%) 84

85 EVSA KVG: Conventional copper-iron ballast. VVG: Conventional low loss ballast (B) EVG: Electronic ballast (A) 85

86 Kunstlicht Kies voor een goed lichtplan Laat u adviseren door lichtspecialisten 86 86

87 Software voor lichtplanning Gratis software (te downloaden) Universeel Relux: Dialux: Merkgebonden software: Fluxcalc, Calculux, EQC,.. Databanken armaturen Import CAD 87

88 88

89 89

90 90

91 Lichtplanning Bij de lichtplanning dient rekening gehouden te worden met: Normen: NBN-EN E verlichtingssterkte UGR Uniformiteit Code van goede praktijk (BIV) Valkuilen (bestekken; subsidies) Aantal rasterpunten Randzone Reflectiecoëfficiënten Onderhoudsfactor Overdimmensionering ( dimming) Onderhoudsfactor Daglichttoetreding 91

92 Indirecte besparingen Op airconditioning dankzij lagere warmteafgifte van verlichting Door de langere levensduur van lampen leidt tot lagere onderhoudskost (kost lampen + kost plaatsing) Op uw productieproces Kies bij moeilijk bereikbare armaturen voor lampen met extra lange levensduu 92

93 Andere aanbevelingen Kies lichte kleuren voor plafond, vloer en muren en hou ze proper Doe aan commercieel te verkrijgen armaturen Zorg voor een goed onderhoudsplan van de armaturen Gebruik lampen met goede referenties Let op bij Koelruimtes vanwege lage temperatuur Hoge plafonds Smalle gangen 93

94 Automatisatie Dimmen: beperken vermogen bewegingsafhankelijk tijdssturing (scenario s) daglichttoetreding bij overdimensionering (E i ) persoonlijke dimming Schakelen: beperken branduren Manual on - Automatic Off bewegingsafhankelijk tijdsturing (scenario s) daglichttoetreding Opgelet: Lampen 100 uren laten inbranden zonder dimming Besparingspotentieel: 35 tot 45% Opgelet: Veelvuldig schakelen kan de levensduur van de lampen beperken 94

95 Automatisatie Type 1: in functie van voorziene aanwezigheid (FOD Brussel Zuid) Voorbeeld: 2 bevelen : om 19h00 en om 21h00 2 strategieën : Alles uit (kantoren) 2 op 3 armaturen uitschakelen (gangen) 95

96 Automatisatie Type 2: op basis van de werkelijke aanwezigheid (WTCB) Voorbeeld: Manueel of auto on + auto off Belangrijke energiebesparing maar sterk afhankelijk van geval tot geval Office number Economy pers. 85% pers. 54% pers. 37% 230a 1 pers. 37% pers. 56% pers. 24% pers. 42% Global 46% 96

97 Automatisatie Type 3: Op basis van daglichttoetreding (Berlaymont) 97

98 Automatisatie Type 4: Combinaties - Light Management System Types 1 tot 3 kunnen gecombineerd worden tot een samengesteld systeem, per lokaal (stand-alone), maar ook voor het hele gebouw (LMS) Light Management System Mogelijkheden onbegrensd + hogere complexiteit Monitoring van lampen kan worden geïntegreerd Kan op zijn beurt geïntegreerd worden in een Building Management System (BMS) die ook de verwarming, ventilatie, zonnewering, bedient 98

99 WETGEVING 99

100 1. Energie prestatie regelgeving Verschillende namen: EPBD, EPB, EPU, EPR, EPC, Verlichting zit enkel vervat in EPU Energie Prestatieregelgeving voor Utilitaire gebouwen: Scholen en Kantoren 1 januari 2006 Verlichting heeft grote impact op het E-peil (<100) Bron: WTCB 100

101 Energie prestatie regelgeving Maatregelen voor het bereiken van E90 en beter Gebruik condenserende ketel Verbeteren thermische isolatie (K-peil) Gebruik van warmteterugwinning bij ventilatie Verbeteren van de luchtdichtheid van de gebouwschil Plaatsen van energiezuinige verlichting <10W/m 2 Verlichting voor meer dan 30% verantwoordelijk voor elektrisch verbruik Dus zeker nodig voor E70 (scholen): <7,5W/m 2 101

102 Verslaggeving Je doet niets en gebruikt de forfetaire waarde voor verlichting 20W/m 2 voor 500 lux Opgelet: hoge waarde E-peil te hoog Je berekent de geïnstalleerde vermogens per ruimte Hulpvariabele L Vermogen (vaste verlichting) Schakelende regelsystemen (reductiefactor) Modulerende regelsystemen (reductiefactor) 102

103 Sensitiviteitsanalyse op 50 kantoren: verlichting Emax Egem Emin E-peil Geïnstalleerd vermogen voor 500 lux (W/m²) waarde bij ontstentenis (20 W/m²) i.p.v. typische 12 W/m²: gemiddeld E112.1 i.p.v. E89.5 meer dan 20 E-punten lager! 103

104 Berekening L hulpvariabele Handmatig ahv. CIE Flux-codes armaturen Flux codes kunnen steeds opgevraagd worden bij leveranciers Aantal lampen Lichtstroom per lamp Automatisch via (geaccrediteerde) lichtplanning software 104

105 Impact automatisatie verlichting op E-peil Schakelende systemen f switch :(0,9 à 1) Reductiefactor voor het energieverbruik Functie van de gecontroleerde oppervlakte Modulerende regelsystemen (dimmen) 2 verschillende factoren: f mod dayl : daglichtdeel ( 0,6 à 1) f mod artif : kunstlichtdeel ( 0,8 à 1) Functie van gecontroleerde oppervlakte 2 grenzen: A s <8m²: maximale besparing A s >30m²: geen besparing meer 105

106 F switch manueel 106

107 F mod dayl en F mod artif 107

108 Hoe verkleint het aandeel verlichting? L en P = constant E-peil P en L = constant E-peil f switch en P&L = constant E-peil f mod dayl en P&L = constant E-peil f mod artif en P&L = constant E-peil 108

109 EPB Beperkingen vandaag EBP verslaggever (moeite doen voor verlichting) Voorlopig nog geen databanken verlichting Geen geaccrediteerde software voor lichtplanning Sectoroverleg ivm. databanken lopende EPB-software: gratis te downloaden via 109

110 2. Ecodesign richtlijn voor huishoudelijke lampen Verordening (EG) Nr. 244/2009 van de Commissie van 18/03/2009 voert de richtlijn uit en stelt eisen Eisen rond: Energieverbruik en milieu-impact (kwikgehalte, afvalverwerking) Functionaliteit, uitzicht en gezondheid Informatie naar de klant moet beter (verpakking, website) 110

111 Omschrijving (voorlopig) Enkel voor huishoudelijke niet-richtbare lampen Niet voor reflectorlampen (richtbare lampen, spots) Voorlopig niet voor bepaalde lampvoeten: S14 Niet voor lampen in speciale toepassingen Gekleurde lampen (bv. Kerstverlichting) Lampen in huishoudelijke toestellen (ovens, ijskasten,..) IR-lampen Lampen voor verzorging van mens en dier Niet voor lampen met lichtstroom > lumen en <60 lumen Onderscheid tussen matte en heldere lampen Later volgt een nieuwe verordening rond richtbare lampen 111

112 Eisen Er worden eisen gesteld aan lampen Energie (tegen 2016) Minstens energielabel klasse B (C tegen 2012) voor heldere lampen - uitdoofscenario Minstens energielabel klasse A voor matte lampen (sinds 1 september 2009) Functionaliteit (afhankelijk van soort lamp) Lamp overlevingsfactor Lumenbehoud # schakelcycli voor defect Ontbrandingstijd Opwarmingstijd tot 60% max. lichtstroom Kleurweergave Voortijdig defectpercentage Lamp arbeidfactor Informatie Verpakking Website (indien kwik) 112

113 Wat is het uitdoofscenario?! "#! "$%#! $%# &! '# & (! '# &! )# & )! %# )# &! %# & % ( *+),+%,+ ' ' -*.$* 113

114 Energielabel Richtlijn uit 1998 blijft voorlopig geldig Energielabel lampen Wordt bepaald door lichtstroom (lumen!) en vermogen Enkel voor lampen > 4W Herziening gepland vanaf 2011 Tot op heden geen energielabel voor reflectorlampen A, A+, A++?? Na 2012: enkel nog lampen toegelaten in de energieklassen A tot C Na 2016: enkel nog lampen toegelaten in de energieklassen A et B Energiezuinige lamp = Spaarlamp = Elke lamp met een klasse A energielabel Compact Fluolampen LED lampen (indien A-label) 114

115 Functionaliteiten van lampen Verplicht op verpakking: Kleurweergave (CRI) 80 en meer Aantal aan- en uitschakelingen en meer Levensduur: 6 jaar=6000 uren Beter > uren Kleurtemperatuur (CCT) 2700K tot 6000K warm-wit tot koud-wit 115

116 Functionaliteiten Compacte fluolamp Functionaliteit Stap 1 Stap 5 (2013) lamp overlevingsfactor bij 6000 u 0,5 0,7 lumenbehoud bij 2000 u 6000 u # schakelcycli voor defect 1/2 levensduur (in uur) (bij *>0,3 s) 0,85 (0,80: 2 de omhulsel) 0,88 (0,83: 2 de omhulsel) 0,70 levensduur (in uur) (bij *>0,3 s) ontbrandingstijd* <2.0 s <1.5 s (P<10W) <1.0 s (P10W) opwarmingstijd tot 60% max. lichtstroom <60.0 s <120.0 s (kwikamalgaam) <40.0 s <100.0 s (kwikamalgaam) voortijdig defectpercentage 2% bij 200 uur 2% bij 400 uur uv A + uv B 2 mw/klm 2 mw/klm uv C 0,01 mw/klm 0,01 mw/klm lamp arbeidfactor 0,50 (P<25W) 0,90 (P25W) kleurweergave ,55 (P<25W) 0,90 (P25W) 116

117 Functionaliteiten andere lampen (excl. CFL,LED) 117

118 Informatie naar de klant verpakking en webiste Energielabel Vermogen Lichtstroom (lumen) Levensduur (uren) # Schakelcycli Kleurtemperatuur Opwarmingstijd tot 60% lichtstroom Waarschuwing dimmen (of niet) Indien ontworpen voor optimaal gebruik in niet-standaard omstandigheden Afmetingen Kwik (mg) indien aanwezig Website: breuk lamp 118

119 Wat zijn de alternatieven voor klassieke gloeilampen? Vergelijk in lumen, koop in Watt! Probeer bij de aankoop van een energiezuinige lamp wel steeds een vergelijkbare lichtstroom (lumen) te bekomen (=hoeveel licht). Methode 1: referentie gloeilamp 60W gloeilamp geeft ± 600 lumen ±10lm/W Zoek een energiezuinige lamp met zelfde of lichtstroom! Methode 2: besparingsfactor Gloeilamp (vb. 60W) naakte CFL (12W): factor 5 (80%) 119

120 Alternatieven voor matte gloeilampen Eco-halogeen Niet toegelaten want geen A-Label CFL -75% à -80% Factor 4 tot 5 LED -75 à -80% Factor 4 tot 5 120

121 Alternatieven voor de matte gloeilamp!!! " " " " # #$ % #$ & & %$ #$ '$ # ' & & # ' ( # #% % & & # % # )**+ # % %% % ()**+,% $ 121

122 Heldere kaarslampen Eco-Halogeen -30% à -50% Factor 1,4 tot 2 40W wordt 28W of 20W LED* -80% Factor 5 10W wordt 2W 122

123 Matte kaarslampen Eco-halogeen Niet toegelaten want geen A-Label CFL -75% Factor 4 40W wordt 10W LED* -80% Factor 5 10W wordt 2W 123

124 Halogeen 230V GU10 CFL -75% Factor 4??? Opgelet met CFL andere bundel hoogte in functie van vermogen Eco-halogeen -30% Factor 1,4 50W wordt 35W LED -80% Factor 5 35W wordt 7W 124

125 Halogeen 12V Eco-Halogeen -30% Factor 1,4 50W wordt 35W LED -70% à -80% Factor 5 20W wordt 4W 125

126 Halogeen 230V G9 en R7 300W wordt 240W C-Label!! 50W wordt 42W Eco-Halogeen -20% 126

127 Wat met de kwik in CFL? Max. 5 mg (RoHS) meestal < 2 mg Recyclagebijdrage Procedure bij gebroken lampen Kwik-Amalgamen! Compact fluolampen met omhulsel! Recupel nu ook voor LED! 127

128 Mijn compacte fluolamp is gebroken wat nu? - # - % - $ (!, / 0,. / 0. 0 # ** **. 4 * /... * 128

129 Wat met dimmers en beweging- en andere sensoren? Enkel indien vermeld wordt dat dimming mogelijk is Eco-halogeen LED Compacte fluolamp Stapsgewijs met aan -en uitknop Gradueel Lineaire fluorescentielampen: enkel indien dimbare elektronische ballast Bewegingssensor: enkel met speciale CFL 129

130 Folder VEA - publicaties 130

131 Website Europese Commissie 131

132 NORMEN 132

133 Normen NBN-EN NBN-EN NBN-EN12193 EN NBN-EN NBN-EN

134 NBN EN Werkplekverlichting: binnenwerkplaatsen Verlichtingssterkte E Verblinding UGR Kleurweergave Ra Uniformiteit Vervangt NBN

135 Verlichtingssterkte 135

136 NBN EN Code van goede praktijk Definities Taakoppervlakken onmiddellijk aangrenzende zone Interpretatie E m =500 lux (eis norm) op taakoppervlak MF=0,85 E i =500x0,85=588lux (bij nieuwe installatie) Meting luxmeter in één punt is 454lux Te laag? Voldoet de installatie aan de norm? 136

137 NBN EN Definitie uniformiteit U=E min /E m In dienst U=E min /E i Eis norm U>0,7 Dus: U=E min /E i >0,7 E min > 0,7xE i >0,7x 588lux >412lux 454 lux in dat ene punt is dus conform E min >412lux + E i =588 lux 137

138 Onderhoudsfactor MF Brengt de veroudering van de verlichtingsinstallatie en de ruimte in rekening Is afh. van verschillende parameters Veroudering lamp: lichtstroom Lampen gaan kapot Vervuiling armatuur: rendement Vervuiling ruimte: reflectiecoëfficiënten Opmerking: Dimming leidt tot groot besparingspotentieel bij in gebruik name vanwege overdimmensionering 138

139 Impact van onderhoud A: 2 jaarlijks onderhoud van de armaturen (2 j) + reiniging van de muren (6 j) B: 2 jaarlijks onderhoud van de armaturen (2 j) C: geen onderhoud 139

140 NBN EN Werkplekverlichting: buitenwerkplaatsen Verlichtingssterkte E Uniformiteit (Emin/Emax) Verblinding GR (Glare rating) Kleurweergave Ra 140

141 141

142 EN Energy performance of buildings - Energy requirements for lighting LENI: Lighting Energy Numeric Factor kwh/m².jaar 142

143 143

144 NBN EN 1838 Bepaalt de verlichtingssterkte,lichtsterkte, kleur, verblinding en plaatsing voor de diverse specifieke toepassingen van veiligheidsverlichting. Noodverlichting Vervangingsverlichting Veiligheidsverlichting Anti-paniekverlichting Evacuatieverlichting Vluchtwegverlichting Vluchtwegaanduiding Verlichting voor werkplekken met verhoogd risico 144

145 Omschrijving 1. Noodverlichting Dit is de verlichting die beschikbaar blijft wanneer de netspanning voor denormale verlichting in gebreke blijft. 2. Veiligheidsverlichting Deze levert verlichting die het veilig verlaten van een locatie toelaat of om een gevaarlijk proces stop te zetten voor de locatie te verlaten. 3. Evacuatiewegverlichting Deze veiligheidsverlichting moet toelaten de vluchtmogelijkheden effectief te herkennen en op een veilige manier te kunnen gebruiken. 4. Antipaniekverlichting Deze veiligheidsverlichting die als doel heeft paniek te voorkomen en de verlichting levert om personen toe te laten een plaats te herkennen waar een evacuatieweg kan worden herkend. 145

146 NBN EN Maandelijkse functietest noodverlichting Jaarlijkse autonomietest noodverlichting Verlichtingsplan/Logboek noodverlichting: registratie van de controles registratie van het onderhoud 146

147 NBN EN Verlichting van sportinstallaties Keuze verlichtingsklasse I, II, III Competitie (I, II) Trainingen (II, III) Recreatief/Schoolsport (III) Parameters: verlichtingssterkte, uniformiteit en kleurweergave Basketbal, zaalvoetbal, handbal, volleybal (III) E gem : 200lux - E min / E gem :0,5 - Ra: 20 Badminton, tafeltennis (III) E gem : 300lux - E min / E gem :0,7 - Ra: 20 Tennis (III) E gem : 300lux - E min / E gem :0,5 - Ra:

148 FINANCIERING 148

149 Financiële tussenkomsten Premies Subsidies Renteloze leningen Aanvraag indienen bij Overheid Distributienetbeheerders: Eandis, Infrax Energieleverancier/DNB: Elia Meer info via 149

150 Subsidies Onderwijs Agion (Agentschap voor infrastructuur in het onderwijs) Premie voor REG-investeringen Energiezuinige verlichting 2,5 Watt/m².100 lux armaturen, lampen, elektronische ballasten en regeling (dimming, aanwezigheidsdetectie, daglichtdimming,...) Bedrag, %???? (max. 60%) 150

151 Subsidies Onderwijs GO! onderwijs REG-investeringen voor scholengroepen Relighting 151

152 REG premie relighting/newlighting - distributienetbeheerder Vernieuwd systeem sinds 2010 Voor elk project dient een berekening gemaakt te worden om te zien of een premie kan verkregen worden Via excel rekenblad (op website eandis en infrax) 152

153 Zuinig? < 2 tot 2,5 W m ².100 lx 153

154 Doelstelling Hoeveel vermogen (Watt) mag ik installeren in een ruimte om energie-efficiënt te verlichten? én comfort te behouden? BASIS: taakoppervlakken verlichten Willekeurige taakoppervlakken zelf te kiezen Brede waaier aan toepassingen Eenvoudig en praktisch bruikbaar 154

155 WAT HEBBEN WE NODIG? P inst W A pl m² pl % A m m² m % A vl m² vl % Behoudsfactor Taakoppervlakken Nr Aard* Opp (m²) E finaal ρ (%) *Aard van de taakoppervlakken a samenvallend met de vloer of transparant berekeningsvlak // met vloer b samenvallend met muur of transparant berekeningsvlak // met muur c berekeningsvlak samenvallend met vlak van ingebracht meubilair P installed wordt vergeleken met P streef E X C E L - B E S T A N D 155

156 156

157 REG premie relighting/newlighting Voorwaarde: P installed < P streef Hoogte van de financiële tegemoetkoming: 100 euro * (2 (P installatie /P streef )) * P streef /1000* (1,5 ) Beperkt tot euro - Max 50% van factuur Eandis: Verhoogde subsidie bij dankzij automatisatie: 100 wordt 125, 150 of 175 bij implementatie van aanwezigheidsdetectie, daglichtdetectie of combinatie (maximum opgetrokken naar euro) Relighting (bestaande gebouwen met elektriciteitsaansluiting sinds 2006) én newlighting: Infrax: Enkel relighting Enkel voor relighting 157

158 Renteloze leningen openbare besturen Via distributienetbeheerder Niet cumuleerbaar met subsidie Zelfde voorwaarden als subsidies Voor lokale besturen, vzw s, scholen, kerkfabrieken, rust- en verzorgingsinstellingen Terugbetalingstermijn: Max. 5 jaar 158

159 GREENLIGHT PROGRAMME 159

160 GreenLight Program Initiatief van de Europese Commissie Vrijwillig programma waarbij: Bedrijven en overheden zich verbinden tot het verbeteren van bestaande verlichting en het toepassen en installeren van nieuwe installaties met energiezuinige verlichting. De energiebesparing moet de investering rechtvaardigen en de lichtkwaliteit moet minstens dezelfde blijven 160

161 GreenLight Partner Wie: Elk bedrijf, instelling, organisatie, overheid, winkelketen Wat: 50% van de verlichting renoveren in de komende 5 jaar 30% reductie op het totale energieverbruik Op vrijwillige basis Geen juridische verbintenis Hoe: Rapportering aan Europese Commissie Begeleiding door GreenLight Endorser 161

162 GreenLight Endorser Wie: Verlichtingsfabrikanten, Studiebureaus, Relighting bureaus, ESCO s, Federaties, Wat: Ondersteuning geven aan toekomstige Partners Geen juridische verbintenis Informeren, assisteren, promoten, rapporteren Hoe: Via Endorser: REL-scan, Etap, Encon, Odid, Infrax, Groen licht Vlaanderen, 162

163

164 GreenLight Programma 164

165 GreenLight Programma 165

166 Spieken mag: 166

167 Tot slot Steek uw licht op Vragen? Dank aan IWT Vlaams Innovatienetwerk Laboratorium voor Lichttechnologie Partners consortium KaHo Sint-Lieven Cedubo 167