De gedachten Rampdenken Het Automatische denken Instrumenteel Denken Automatische Denken Automatische Gedachten Stemming afhankelijk denken

Transcriptie

1 De gedachten Rampdenken In de inleiding werd al aangegeven dat bij paniekaanvallen veel Rampdenken voorkomt. Bij Rampdenken, denken mensen het ergste over zichzelf, over hun situatie en over wat komen gaat. Er zijn rampgedachten over nare, vreselijke, gevaarlijke of zelfs levensbedreigende zaken die uiteindelijk kunnen gebeuren. Er zijn rampgedachten over de lichamelijke verschijnselen of rampgedachten over de psychische gesteldheid. Het is uiteraard begrijpelijk dat dergelijke gedachten u niet bepaald geruststellen, maar de angst juist erg aanwakkeren en opjagen. Naarmate de angst sterker wordt winnen de rampgedachten aan geloofwaardigheid. In dit hoofdstuk worden de gedachten beschreven die vaak voorkomen tijdens paniek. Ze zijn ingedeeld in 12 thema s. Echter vooraf wordt nader ingegaan op een aantal mechanismen in ons denken. Hiermee hopen wij meer inzicht te geven over hoe het (ramp-) denken werkt. Het Automatische denken Wij kunnen twee soorten van denken onderscheiden namelijk het Instrumenteel Denken en het Automatische Denken. Het Instrumenteel Denken is wanneer u bewust over iets nadenken. Bijvoorbeeld wanneer u een oplossing bedenkt voor een probleem. Dit soort van denken wordt door ons bewust gestuurd en beheerst. Daarnaast bestaat er ook het Automatisch Denken. Dit soort van denken gebeurt voortdurend in ons hoofd, zonder dat wij dit sturen en vaak zijn wij er ons maar nauwelijks bewust van. Dit kunt u vergelijken met andere automatische handelingen zoals bijvoorbeeld bij fietsen of lopen. Fietsen of lopen kunnen we heel bewust en oplettend doen. Bijvoorbeeld als het glad is op straat. We kunnen het ook automatisch uitvoeren, terwijl wij met de aandacht ergens anders zijn. Zonder dat wij er op letten voeren onze hersenen het lopen of fietsen voor ons uit. Het Automatische denken verloopt vergelijkbaar. Automatische Gedachten worden automatisch opgeroepen wanneer wij aan iets herinnerd worden. Dit kan gebeuren zonder dat we dit bewust beseffen. Het opgeroepen materiaal bevat indrukken, ideeën en conclusies die wij op eerdere momenten opdeden, bijvoorbeeld tijdens eerdere paniekaanvallen. Dit materiaal sluimert in het hoofd en beïnvloedt de gevoelens en geeft richting aan het redeneren. Wanneer we bewust op het Automatische Denken gaan letten, dan realiseren we ons beter wat er in ons omgaat en dan kunnen wij hierop ook ingrijpen en gedachten corrigeren. (Vergelijk met bewust ingrijpen bij bijvoorbeeld automatisch fietsen of lopen). De inhoud van het Automatisch Denken presenteert zich vaak niet als een duidelijke gedachte, zoals bij het Instrumentele Denken. Het zijn vaak gedachteflitsen, beelden, ideeën, ingevingen of een soort van inwendige uitroepen zoals: O jé, als nu maar niet....gebeurt!. Wanneer we zo meteen de gedachten bespreken die bij paniek een rol spelen, kan het zijn dat sommige van de genoemde gedachten ook bij u een rol speelden zonder dat u zich er van bewust van was. Het kan ook zijn dat een bepaalde gedachte wel eens bij u opkwam, maar dat u deze terzijde schoof en meende dat u er verder geen hinder meer van had. Bij nadere beschouwing zou kunnen blijken dat deze gedachte, toch in uw achterhoofd bleef spoken en invloed had op uw paniekgevoelens. Ook kan het zijn dat deze gedachte telkens weer opduikt op het moment wanneer uw paniek heel groot is en u op dat moment toch zorgen baart. Ook zullen we zien dat veel van de automatische gedachten zijn ontstaan tijdens eerdere paniekaanvallen of zelfs al bij de aller eerste grote paniekaanval. Stemming afhankelijk denken Wij willen u wijzen op een andere belangrijke eigenschap van het denken. Wij menen maar al te graag dat onze gedachten zuiver zijn en boven onze emoties staan. We accepteren de willekeur van onze emoties maar we menen dat we de baas zijn over onze gedachten. Wel, dit valt in de praktijk toch tegen. Met name sterke emoties sturen in sterke mate de gedachten en conclusies die we trekken. We weten allemaal hoe moeilijk het is om iets opgewekts te bedenken wanneer we ons erg somber voelen. Opgewekte ideeën komen minder omhoog uit het geheugen. We kunnen het niet goed 1

2 bevatten. Het is ongeloofwaardig en het beklijft niet. Daarentegen vindt een sombere gedachte wel direct aansluiting bij de sombere stemming. Het valt op zijn plaats en voelt direct als waar en juist aan. Dit geldt ook voor de andere emoties, dus ook voor angst. Wanneer iemand erg angstig is, dan is hij dus beter in staat om beangstigende dingen te bedenken. Zijn oog valt meer op het gevaar en op alles wat mis kan gaan. Beangstigende ervaringen komen uit het geheugen omhoog, beangstigende associaties worden gemaakt. We hopen weliswaar op geruststelling, maar we kunnen die geruststelling moeilijk geloven. Wanneer we erg angstig zijn hebben wij automatische angstige verwachtingen. We schrikken eerder van alle verschijnselen, zijn eerder geneigd het ergste te denken te voorspellen. Onze gedachten gebruiken de emotionele staat als een soort bevestiging: Er moet wel iets vreselijks aan de hand zijn, anders zou ik niet zo bang zijn!. Terwijl juist de beangstigende gedachten de reden zijn voor de angst. De Stemming afhankelijkheid van het automatische-denken leidt tot een tweede probleem doordat een paniek aanval een korte felle piek heeft. Door het Stemming Afhankelijk denken kunnen wij op het moment van de piek, extreme dingen geloven, bijvoorbeeld dat we dood gaan. Dit kan op dat moment echt waar lijken. Een moment later is de piek voorbij en onze gedachten zijn weer realistischer. De gedachte aan dood gaan is al weer verdwenen en we kunnen ons niet meer voorstellen dat we dit voor waarschijnlijk hielden. Je zou dan hopen dat we iets hebben geleerd dat bruikbaar is bij de volgende paniekaanval. Echter door de emotie wordt bij een volgende piek weer het rampdenken opgeroepen waarbij dood gaan zeer wel mogelijk lijkt. De correctie kunnen we dus wel bedenken wanneer we rustiger zijn. Maar deze corrigeert niet zondermeer de gedachten tijdens de angstpiek. Want dan heerst er een andere emotionele staat met andere automatische gedachten. Er gaat iets vreselijks gebeuren De centrale gedachte bij paniek is de gedachte Er gaat iets vreselijks gebeuren!. Deze gedachte is tijdens paniekaanval in allerlei vormen aanwezig en is de motor achter de steeds verder toenemende angst. Hieronder bespreken wij 12 variaties van deze gedachte. Thema 1: Het wordt als maar erger, er gaat iets vreselijks gebeuren! De gedachte dat de angst en de lichamelijke verschijnselen als maar erger worden is niet uit de lucht gegrepen. Immers u ervoer telkens weer dat de angst verder toenam. Er zullen vele momenten zijn geweest dat u dacht en hoopte dat het niet erger zou worden of dat het hoogtepunt was bereikt. Maar toch constateerde u vaak dat het nog erger kon en dat het leek alsof hier geen eind aan zou komen. Door de toenemende emotionele druk en toenemende heftigheid van de lichamelijke verschijnselen krijgen vele personen het idee dat weldra een grens wordt overschreden en dat dit zal uitmonden in iets rampzaligs, dat er iets zal breken of kapot gaan. Het kan zijn dat dit idee berust op onze algemene kennis. Wanneer je over het algemeen dingen of zaken steeds meer onder druk zet dan zal het eenmaal breken. Veel personen hebben dit idee dat hun uithoudingsvermogen overschreden wordt en dat er dan rampen gaan gebeuren. Velen kunnen niet precies aangeven wat die ramp zal zijn. Bij anderen concentreert de angstige verwachtingen zich op bepaalde lichamelijke verschijnselen zoals de gedachte dat het hart de spanning niet meer aan zou kunnen, of dat zij gek zouden kunnen worden. Het moge duidelijk zijn dat ideeën over een spoedige rampen als olie op het vuur is, waardoor de angst nog verder stijgt. Thema 2: Ik ben machteloos, ik heb geen controle! De ervaring van controle verlies is bij vele personen de meest angstwekkende prikkel tijdens een paniek aanval. Het is het moment waar de angst overgaat in paniek. De toenemende heftigheid van emotie angst en de daarmee gepaard gaande lichamelijke verschijnselen bereiken een punt waarop mensen een verminderd gevoel van controle en beheersing ervaren, op zichzelf, het lichaam en/of de omgeving. (Let wel: een verminderd gevoel van controle is bij lange na niet hetzelfde als geen controle.) In een bedreigende situatie is de mate waarin mensen vinden dat ze nog controle kunnen uitoefenen, zeer bepalend voor het angst gevoel. Mensen die aan een paniekstoornis lijden zijn ervan overtuigd geraakt dat zij geen controle kunnen uitoefen op de paniek en zijn er vaak van overtuigd dat zij het niet aankunnen om de paniek te doorstaan. Het overweldigende karakter van de emoties, gebrek aan goede informatie en handleiding maakten dat zij steeds weer opnieuw ervoeren dat zij geen invloed konden uitoefen op de angst. Het idee van machteloosheid werd ingeprent en keer op 2

3 keer bevestigd. Men verloor het geloof en de moed om nog wat te proberen en gaf zich dan vaak maar over aan de makkelijkste weg van het vermijden. Dat de heftigheid van angst vanzelf weer afneemt na enige tijd, wordt kennelijk niet als een geruststelling ervaren. Waarschijnlijk is dat zo omdat dit zo buiten de krachtsinspanning van de persoon om gebeurt. Het wordt kennelijk als iets toevalligs of willekeurigs ervaren, iets wat je niet kunt sturen en waar je niet op kunt vertrouwen. Er bestaan wel manieren om de controle op de angst te hervinden. Echter bij een paniekstoornis is het moeilijk om deze oplossingen te bedenken en uit te voeren omdat de angst mensen drijft om verkeerde dingen te doen en verkeerde dingen te denken. Thema 3: Ik moet vluchten, vermijden, voorkomen! Vluchten en vermijden van de angst of situaties waar angst kan optreden, wordt door velen als de enige mogelijkheid van handelen gezien. Vaak beseft men wel dat vluchten en vermijden geen echte oplossing geven en dat het daardoor het steeds moeilijker wordt om situaties nog op te zoeken. De keuze voor vluchten en vermijden heeft alles te maken met de gedachte dat er tijdens de paniek vreselijke dingen gaan gebeuren en dat je onmachtig bent om dit te verdragen of om er controle op te hebben. In hoofdstuk 5 wordt uitgebreid in gegaan op dit gedrag en de gevolgen ervan. Interpretaties van lichamelijke verschijnselen Tijdens een paniekaanval spelen interpretaties van lichamelijke verschijnselen een grote rol. In de hier volgende thema s worden gedachten besproken die personen kunnen hebben over de lichamelijke verschijnselen van angst. Deze gedachten hebben gemeen dat de lichamelijke verschijnselen van angst worden aangezien als een teken van een ernstig of levensbedreigend ziektebeeld of toestand. Het is om meerdere reden niet zo verwonderlijk dat deze personen tot zulke interpretaties komen. De personen worden op willekeurige momenten overvallen door angst en sterke lichamelijke sensaties. Wanneer er een duidelijke reden voor de angst zou zijn, b.v. een gevaarlijk situatie, dan zouden de lichamelijke verschijnselen waarschijnlijk anders geïnterpreteerd worden. De situatie zou als dan als probleem worden ervaren en de emotie met al zijn verschijnselen zou eerder als normaal, begrijpelijk en natuurlijk worden uitgelegd. Echter bij een paniekaanval mist de emotie een duidelijke reden, waardoor ook de lichamelijke verschijnselen een abnormaal en onheilspellend karakter krijgen. De persoon vraagt zich af wat er met hem of haar gebeurt. Dit werkt misinterpretaties van de emotie in de hand. Thema 4: Ik krijg een hartaanval! Tijdens een paniek aanval kunnen personen denken dat zij een hartaanval krijgen. Want het hart klopt snel. Door de hoge bloed druk kun je op diverse plaatsen in het lichaam het hart voelen bonzen. Vaak zijn er pijn of pijnlijke steken in de borst. Het sneller ademen kan worden geïnterpreteerd als een zuurstof tekort. Het gevoel van flauwte, zwakheid in de benen kan worden geïnterpreteerd worden als onwel worden ten gevolge van de hartkwaal. Personen kunnen de overtuiging hebben dat zij dood kunnen gaan. Deze angstwekkende ideeën versterken op hun beurt weer de lichamelijke verschijnselen. Ook kunnen personen uit de omgeving het idee versterken. Bijvoorbeeld wanneer ook zij, keer op keer in paniek raken en ook zij vrezen dat de patiënt een hartaanval krijgt. Sommige mensen hebben wel eens meegemaakt dat hun paniek voor een echte hartaanval werd aangezien. Zij werden met spoed naar het ziekenhuis gebracht, om daar te horen dat er niets aan de hand was. Ondertussen heeft de patiënt wel zijn bangste vermoedens zien uitkomen. Thema 5: Ik krijg een hersensbloeding / hersensinfarct / hersenstumor! Een zelfde soort angst kan bestaan over een hersensbloeding, hersensinfarct of andere hersens aandoeningen. De verhoogde bloeddruk en spanningen in spieren van het hoofd kunnen ongewone sensaties geven in het hoofd of druk of pijn. Momenten van flauwte kunnen de illusie versterken dat het niet goed zit in het hoofd. De verandering van de aandacht kan ook worden geïnterpreteerd als teken dat het normale denken niet meer werkt. Deze beangstigende gedachten zullen de paniek verder opjagen. Gedachten over deze of vergelijkbare ziektebeelden zullen eerder binnen het automatische denken 3

4 opkomen wanneer deze ziektebeelden reeds een rol speelden in het leven van de persoon. Bijvoorbeeld wanneer recentelijk een collega is overleden aan een hartkwaal of een familielid een hersenbloeding had, of wanneer de persoon toch al altijd wat bezorgd was over de lichamelijke gezondheid. Thema 6: Ik ga flauwvallen! Personen kunnen ook behoorlijk angstig zijn door de gedachte dat ze zullen flauwvallen. Deze gedachte is gebaseerd op de waarneming van duizelingen en flauwte, knikkende knieën en wankel evenwicht, zoals dat vaak voorkomt bij paniek met hyperventilatie of ook kortstondig kan voorkomen bij paniek zonder hyperventilatie. Echter deze toestand leidt zelden tot echt flauwvallen. Maar de gedachte om weldra te zullen flauwvallen is behoorlijk beangstigend want daadwerkelijk flauwvallen is een kortstondig verlies van controle op jezelf en de omgeving en is bovendien onaangenaam en geassocieerd met ziek zijn of zelfs met dood gaan. Als bijkomende angstgedachten noemen mensen o.a. dat ze bang zijn dat ze niet mee bij komen, bang zijn dat personen uit de omgeving misbruik van de situatie zouden kunnen maken of dat ze bang zijn door de aandacht die ze trekken en dat iedereen zich er mee gaat bemoeien. Ook kunnen personen bang zijn voor flauwvallen in specifieke ongelegen situaties zoals tijdens het autorijden of wanneer zij op hun kleine kinderen moeten letten. Er is angst voor rampzalige gevolgen. De gedachte om te zullen gaan flauwvallen is dus voor velen angstwekkend en versterkt daardoor al bij voorbaat de lichamelijke angstverschijnselen zoals de duizeligheid. Thema 7: Ik krijg geen adem, ik ga stikken! De gedachte om te zullen stikken komt ook regelmatig voor, meestal bij personen met een paniekstoornis met hyperventilatie. Tijdens hyperventilatie ervaren mensen vaak benauwdheid en zij voelen dat zij niet goed kunnen doorademen vanwege een gespannen keel, borst of middenrif. Ze gaan krachtiger ademen terwijl de klachten juist worden veroorzaakt door teveel verse lucht in de longen. Wanneer ook duizeligheid en flauwte gaat optreden wordt de gedachte aan stikken versterkt. Thema 8: Ik ga overgeven / in de broek plassen! In de lijn van het voorgaande kunnen sommige mensen angstig worden door de gedachte dat ze moeten overgeven of in hun broek zullen plassen. Deze gedachten komen ook voort uit de lichamelijke belevingen tijdens angst. Er kan misselijkheid optreden of het toenemende gevoel te moeten plassen. In de praktijk treden het overgeven of plassen zelden daadwerkelijk op, maar tijdens de angst kan iemand de neigingen voelen en bang zijn dat wel zal gebeuren. Bij deze angst speelt vaak ook de angst voor sociale afkeuring. De gedachten schieten dan door het hoofd over afkeurende en vernederende reacties van omstanders. Interpretaties van psycho-sociale verschijnselen Naast de rampgedachten over de lichamelijke toestand zijn er ook rampgedachten over de geestelijke toestand. Thema 9: Ik wordt gek! De gedachte om gek te worden en controle op het gedrag te verliezen komt vaak voor tijdens een paniekaanval. Dit komt ook ten dele voort uit de lichamelijke verschijnselen tijdens de paniek. De onverklaarbare angst geeft op zichzelf al veel verwarring. Tijdens de angst is er druk op het hoofd en veel ander sterke en ongemakkelijke ervaringen. Zoals in hoofdstuk 2 beschreven gaat ook de aandacht en het denken mee doen. Naarmate de angst sterker wordt, wordt de aandacht steeds alerter en gaat op zoek naar de bron van het gevaar die niet te vinden is. De gedachten zijn koortsachtig en gejaagd. Het vermogen om op iets anders of op iets normaals te concentreren wordt steeds kleiner. Deze toestand kan een sterk gevoel van vervreemding en onwerkelijkheid oproepen. Dit kan worden geïnterpreteerd als gek worden. De gedachte om gek te zullen worden geeft veel angst. De waarneming dat we zo angstig zijn versterkt de illusie dat er wel iets verschrikkelijks aan de hand moet zijn, anders zouden we immers niet zo angstig zijn. Thema 10: Ik verlies controle, ik ga gekke dingen doen! Zoals geschetst in hoofdstuk 2, is er bij een sterke emotie een steeds grotere aandrang om impulsief te 4

5 handelen. Meestal is dat de aandrang om weg te vluchten. Soms beleven mensen ook een opkomende woede, of zijn bang voor woede wanneer ze in hun vlucht tegen gehouden zouden worden. Deze groeiende aandrang voelt ook bedreigend en geeft het idee alsof je weldra niet meer de baas bent over het eigen gedrag. Personen denken bijvoorbeeld dat ze blindelings op de vlucht zouden kunnen slaan, of misschien wel uit een rijdende trein zouden springen. Anderen zijn bang om te gaan gillen, hard huilen of om een willekeurige persoon aan te klampen. Soms zijn mensen bang dat ze de zelfbeheersing verliezen en iets gevaarlijks zouden kunnen doen, zoals plots van een hoogte springen, of in paniek zichzelf wat aan zouden kunnen doen. Thema 11: Anderen zullen denken dat ik gestoord ben! Vaak hebben mensen tijdens de paniekaanval angstwekkende gedachten dat anderen hun angst zullen bemerken en daar negatieve oordelen over zullen hebben. Personen kunnen bang zijn dat anderen hun angstige ogen of ontwijkende blikken zouden bemerken, dat ze het zweet zien of ruiken of dat ze bemerken dat je rood wordt, zucht of duizelig wordt. Het komt vaak voor dat mensen denken dat deze verschijnselen heel erg duidelijk zijn voor andere mensen en dat de anderen er op gaan letten. Er zijn vaak gedachten dat de anderen dan zullen denken dat je psychisch niet in orde bent of dat je zwak, labiel of raar bent. Ook deze gedachten vergroten de angst. Thema 12: Ik ben niet normaal, ik ben gestoord! Veel mensen die aan paniekaanvallen lijden, raken vertwijfeld over hun eigen geestelijke gesteldheid en hun eigen kwaliteiten. Ze vragen zich af wat voor persoon zij toch zijn, of gaan zichzelf als labiel en ongezond beschouwen en zien zichzelf steeds verder aftakelen. Mensen kunnen hier erg onder lijden. Tijdens een paniekaanval wordt dit thema weer opgeroepen, alsof zij de bevestiging onder ogen zien. Dit zijn wederom verontrustende en beangstigende gedachten die de paniek opvoeren. 5