Dermatovenereologie voor de eerste lijn

Transcriptie

1 Dermatovenereologie voor de eerste lijn

2 Dermatovenereologie voor de eerste lijn Een systematische introductie Dr JH Sillevis Smitt Dr JJE van Everdingen Prof dr ThM Starink Prof dr HE van der Horst Houten 2014

3 Ó 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp) Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen Overal waar in dit boek hij gelezen wordt, wordt hij/zij bedoeld Eerste druk 1981 Tweede druk 1983 Derde druk 1986 Vierde druk 1989 Vijfde druk 1991 Vijfde druk, tweede oplage 1993 Vijfde druk, derde oplage 1995 Zesde druk 1998 Zevende druk 2003 Achtste druk 2009 Negende druk 2014 ISBN NUR 870/876 Ontwerp omslag: TEFFnl Ontwerp en layout binnenwerk: TEFFnl Afbeelding omslag: KOH-preparaat van normale huid Automatische opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten wwwbslnl

4 Inhoud Ten geleide 9 Over de auteurs 11 1 Bouwenfunctievandehuid Inleiding Epidermis Het gebied tussen epidermis en dermis: de basale membraan De adnexen: haren, talg- en zweetklieren Dermis Subcutis Kleur van de huid 22 Literatuur 22 2 Anamnese en dermatologische inspectie Inhoud Dermatologische anamnese Dermatologische inspectie Indelingsproblematiek Hulpmiddelen bij de klinische diagnostiek 25 Literatuur 44 3 Aanvullend onderzoek Inleiding Klinisch-chemisch bloedonderzoek Serologisch onderzoek Bacteriologisch en viraal onderzoek Mycologisch onderzoek Teledermatologisch consult Histopathologisch onderzoek Immunofluorescentieonderzoek Verder microscopisch onderzoek Vaatonderzoek Allergologisch onderzoek 52 Literatuur 56 4 Het voorkomen van huidaandoeningen Inleiding Incidentie en prevalentiecijfers van dermatologische aandoeningen Ziektelast bij dermatologische aandoeningen Chronische huidaandoeningen Dermatologische verwijzingen Kenmerken van het dermatologische morbiditeitspatroon De huisarts en huidaandoeningen 60 Literatuur 60 5 Dermatotherapie Inleiding Uitwendige therapie Uitwendige differente dermatotherapie 64 Literatuur 68 6 Erythemateuze dermatosen Inleiding Gelokaliseerde erythemen Anulaire/gegyreerde/reticulaire erythemen Gegeneraliseerde erythemen 76 Literatuur 76 7 Erytrodermie 77 Literatuur 78 8 Psoriasis en andere erythematosquameuze dermatosen Inleiding Psoriasis vulgaris Psoriasisvarianten Pityriasis lichenoides Parapsoriasis en plaques Pityriasis rosea Seborroïsch eczeem (eczematide) Hoofdroos (pityriasis capitis) 94 Literatuur 94 9 Eczemateuze dermatosen Inleiding Therapie, keuze van de indifferente basis, gebaseerd op de onderverdeling in acuut, subacuut en chronisch eczeem Contacteczeem Atopisch (constitutioneel) eczeem Acrovesiculeus eczeem (dyshidrotisch eczeem) Tylotisch eczeem (eczema hyperkeratoticum et rhagadiforme) 107

5 6 97 Nummulair eczeem Kokkogeen (microbieel) eczeem Hypostatisch eczeem Craquelé-eczeem/asteatotisch eczeem Juveniele plantaire dermatose Kloof (ragade, fissura) 110 Literatuur Pruritus Inleiding, jeuk in het algemeen Gegeneraliseerde pruritus Gelokaliseerde pruritus 114 Literatuur Papuleuze dermatosen Inleiding Prurigo Granuloma anulare Lichen (ruber) planus Papillomateuze dermatosen Piëzogene papels 124 Literatuur Urticaria Urticaria en angio-oedeem Urticaria pigmentosa (cutane mastocytose) 128 Literatuur Nod(ul)euze dermatosen Inleiding Erythema nodosum Lepra Andere mycobacteriële infecties Necrobiosis lipoidica Leishmaniasis cutanea 132 Literatuur Benigne huidtumoren Inleiding Tumoren voortkomend uit keratinocyten en adnexen Tumoren uitgaande van pigmentcellen Tumoren uitgaande van dermale structuren, fibroblasten Tumoren uitgaande van dermale structuren, endotheel Tumoren uitgaande van andere dermale cellen Tumoren van het vetweefsel 148 Literatuur Premaligne en maligne huidtumoren Inleiding Premaligne huidtumoren Familiaire syndromen met grote kans op maligne huidtumoren In situ maligne huidtumoren Maligne huidtumoren 158 Literatuur Vesiculobulleuze dermatosen Inleiding Brandwonden Erythema exsudativum multiforme (\EEM) Toxische epidermale necrolyse (syndroom van Lyell) Staphylococcal scalded-skin syndrome (\SSSsyndroom) 175 Literatuur Pustuleuze dermatosen Inleiding Hot tub folliculitis (whirlpool-dermatitis/jacuzzidermatitis) 178 Literatuur Ulcus cruris, decubitus en andere ulcereuze dermatosen Inleiding Ulcus cruris Decubitus-ulcus Diabetisch ulcus 189 Literatuur Folliculosen waaronder acne vulgaris Inleiding Acne vulgaris Acne ectopica/hidradenitis suppurativa Demodexfolliculitis Rosacea Dermatitis perioralis Milia Epidermale cyste (atheroomcyste) 198 Literatuur Trichosen Inleiding Verminderde beharing Toegenomen beharing Abnormale haren 206 Literatuur Onychosen Inleiding Ingegroeide nagel (unguis incarnatus) 207 Literatuur Hidrosen Inleiding Hyperhidrose Miliaria 210 Literatuur 210 Dermatovenereologie voor de eerste lijn

6 Inhoud 7 23 Keratosen Inleiding Callus (eelt) Clavus (likdoorn, eksteroog) Keratosis palmoplantaris 212 Literatuur Dyschromieën Inleiding Hypermelanosis Hypomelanose 218 Literatuur Purpura Inleiding Purpura senilis Hematomen bij kinderen 222 Literatuur Geneesmiddelenerupties Inleiding Diagnostiek Therapie Preventie 226 Literatuur Fotodermatologie Inleiding Fotodermatosen Fotodermatosen door directe effecten Fotodermatosen door een combinatie van exogene en endogene factoren Fotodermatosen door endogene factoren Fototherapie Fotochemotherapie 236 Literatuur Immunodermatosen Inleiding Lupus erythematodes Pemphigus vulgaris Bulleus pemfigoïd (parapemfigus) Dermatitis herpetiformis (ziekte van Duhring) Sclerodermie Vasculitis Dermatomyositis 247 Literatuur Dermadromen Inleiding Huidafwijkingen in het kader van deficiëntieziekten Huidafwijkingen in het kader van metabole en endocriene stoornissen Huidafwijkingen in het kader van erfelijke syndromen Huidafwijkingen in het kader van maligniteiten Huidafwijkingen in het kader van immunologische stoornissen Huidafwijkingen in het kader van infectieziekten 254 Literatuur Genodermatosen Inleiding Ichthyose (vissenhuid) Dyskeratosis follicularis (ziekte van Darier) Pemphigus familiaris benignus chronicus (ziekte van Hailey en Hailey) Epidermolysis bullosa 257 Literatuur Afwijkingen van het mondslijmvlies Inleiding Tongafwijkingen Tandvleesafwijkingen Mondslijmvliesafwijkingen Afwijkingen aan de lippen 265 Literatuur Zwangerschap en dermatosen Inleiding Fysiologische veranderingen van de normale huid Huidziekten die vrijwel alleen tijdens de zwangerschap voorkomen Bestaande erupties die door de graviditeit worden beïnvloed 271 Literatuur Psychodermatologie Inleiding Relatie huid stress Psychologische factoren bij dermatosen Huidziekten waarbij naast psychische factoren ook gedrag een rol speelt Kwaliteit van leven bij een huidziekte 274 Literatuur Pyodermieën Inleiding Klinische indeling van pyodermieën Folliculitis Pseudofolliculitis barbae Furunkel (steenpuist) Paronychia (omloop) Impetigo vulgaris (impetigo contagiosa, krentenbaard) Erysipelas (belroos, wondroos) en cellulitis Necrotiserende fasciitis Samenvatting behandeling van pyodermieën, algemeen 284

7 8 Dermatovenereologie voor de eerste lijn Literatuur Virale huidaandoeningen Inleiding Humaanpapillomavirusinfecties (\HPV-infecties) \HPV-infectie en maligniteiten Molluscum contagiosum (bolhoedwratje, waterwratje) Herpessimplexvirusinfecties Andere humaanherpesvirusinfecties Virusziekten met vrijwel altijd een huidmanifestatie (de klassieke kinderziekten) Overige virale huidaandoeningen 295 Literatuur Schimmelziekten en verwante huidinfecties Inleiding Dermatomycosen Oppervlakkige epidermomycosen Oppervlakkige trichomycosen Diepe tricho- en epidermomycosen Onychomycosen (tinea unguium) Mykide Candidiasis Infecties met Malassezia-organismen Bacteriële huidinfecties die vanwege hun gelijkenis met dermatomycosen van oudsher hierbij worden ingedeeld 314 Literatuur Epizoönosen Inleiding Scabiës Animale scabiës Demodexfolliculitis (demodicidosis) Pediculosis capitis Pediculosis pubis Bedwantsen Pediculosis vestimenti Prurigo parasitaria 324 Literatuur Huidaandoeningen op de kinderleeftijd Inleiding Erythema toxicum neonatorum Kindermishandeling Ziekte van Kawasaki Lokale therapie bij kinderen in het algemeen 327 Literatuur Huidaandoeningen op oudere leeftijd Intrinsieke invloeden Extrinsieke invloeden Cosmetische dermatologie Huidveroudering Huidverzorging/levensstijl Dermabrasie Microdermabrasie Chemische peeling Laserresurfacing en andere lasereffecten Weefselaugmentatie/implantaten en fillers Botulinetoxine Dermatochirurgische correcties 332 Literatuur Seksueel overdraagbare aandoeningen Inleiding Anamnese Lichamelijk onderzoek Laboratoriumonderzoek Bacteriële soa Virale soa Soa door protozoa Overige Contactopsporing na vaststelling van een soa 349 Literatuur 349 Illustratieverantwoordig 351 Register 353

8 Ten geleide Voor deze negende druk is een aantal ingrijpende veranderingen doorgevoerd Het meest in het oog springend zijn de foto s die niet langer op een aparte cd-rom zijn uitgebracht, maar in de desbetreffende hoofdstukken zijn opgenomen, waardoor tekst en beeld direct aan elkaar zijn gekoppeld Bij deze uitgebreide aanvulling op vorige edities zijn de bijdragen van de medisch fotografen van het AMC en VUmc beiden in Amsterdam van zeer grote betekenis geweest Verder zijn vele nieuwe tabellen en figuren toegevoegd Bij de revisie van reeds bestaande hoofdstukken hebben diverse collegae een belangrijke bijdrage geleverd: Drs D van der Zwaan, dermatoloog (hoofdstuk 3 en 18) Dr A Kammeijer, chemicus (hoofdstuk 5) Prof dr MA de Rie, dermatoloog (hoofdstuk 8) Prof dr HJC de Vries, dermatoloog (hoofdstuk 13 en 41) Dr AA van Zwet, microbioloog (hoofdstuk 41) Dr M Wintzen, dermatoloog (hoofdstuk 14 en 15) Prof dr T Rustemeyer, dermatoloog (hoofdstuk 9) Drs M Starink, dermatoloog (heeft gezorgd voor het maken van fotografisch materiaal bij het prepareren van een KOH-preparaat, het doen van een biopsie en het gebruik maken van dermatoscoop) Dr JR Mekkes (het beschikbaar stellen van zijn dermatologisch materiaal van de website wwwhuidziektennl) De collega s, dr JPW van der Veen, mw dr ME van Baar, dr EJM van Leent, drs PB Nanninga, dr RC Beljaards en psycholoog dr J de Korte hebben in vorige edities een belangrijk aandeel gehad in de revisies Ook hebben we weer dankbaar gebruikgemaakt van het commentaar dat docenten, studenten en andere lezers geleverd hebben op de achtste druk Dr JH Sillevis Smitt Dr JJE van Everdingen Prof dr ThM Starink Prof dr HE van der Horst

9 Over de auteurs Dr JH Sillevis Smitt studeerde geneeskunde aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam, waar hij als studentassistent twee jaar les gaf in de pathologische anatomie Vrijwel direct na zijn artsexamen kon hij met de opleiding tot dermatoloog beginnen in het Binnengasthuis (later: Academisch Medisch Centrum bij de Universiteit van Amsterdam) Van Everdingen en hij legden al in 1980 de basis voor het huidige boek Dermato-venereologie voor de eerste lijn, door de syllabus voor de collegestof te verzorgen op verzoek van hun opleider, wijlen professor dr RH Cormane De belangstelling voor de kinderdermatologie leidde tot speciale aandacht voor atopisch eczeem en huidafwijkingen in het kader van aangeboren ziekten Zijn doctoraatstitel op basis van het proefschrift getiteld Dermatological and immunological aspects of congenital immune disorders is daar een illustratie van Hij was betrokken bij de oprichting van de landelijke werkgroep genodermatosen en de Nederlandse vereniging voor kinderdermatologie en is lid van de board van de Europese vereniging voor kinderdermatologie (ESPD) Behalve aan patiëntenzorg besteedt hij tijd aan de opleiding en nascholing van artsen, dermatologen en kinderartsen Sinds een jaar is hij ook verbonden aan de afdeling Dermatologie van het VUmc, ter wille van de dermatologische zorg voor kinderen Dr JJE van Everdingen studeerde geneeskunde in Leiden Na zijn opleiding tot dermatoloog heeft hij de dermatologie sinds 1983 in deeltijdfunctie uitgeoefend Hij heeft zich jarenlang bezig gehouden met richtlijnontwikkeling, promoveerde in 1988 op dat onderwerp en is nog steeds actief op dat gebied Momenteel is Van Everdingen directeur van de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie, en hoofdredacteur van het blad HUID Vanaf 1982 schreef of redigeerde hij boeken, gemiddeld twee per jaar op het snijvlak van medische wetenschap, kliniek en journalistiek Prof dr ThM Starink studeerde geneeskunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam Vrijwel aansluitend op zijn artsexamen in 1973, startte hij zijn opleiding tot dermatoloog in het Academisch Ziekenhuis Vrije Universiteit Van 1977 tot 1988 was hij werkzaam als chef de policlinique van de afdeling van het AZVU In 1988 volgde de benoeming tot hoogleraar in de Dermatologie en werd hij aangesteld als hoofd en opleider van de afdeling Dermatologie van het Vrije Universiteit medisch centrum In 2014 gaat hij met emeritaat Prof dr HE van der Horst studeerde geneeskunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, alwaar ze ook de opleiding tot huisarts volgde Van 1983 tot 2007 werkte ze parttime als huisarts, eerst in Amsterdam en later in Utrecht In 1985 begon ze met lesgeven aan de huisartsopleiding van de VU Ze is in 1997 gepromoveerd op onderzoek naar het prikkelbare darmsyndroom in de huisartsenpraktijk Sinds 2007 is ze hoogleraar huisartsgeneeskunde en hoofd van de afdeling huisartsgeneeskunde en ouderengeneeskunde van VUmc Zij werkt tevens als huisarts in de universitaire huisartsenpraktijk van VUmc Haar aandachtsgebied is alledaagse klachten, met name lichamelijk onverklaarde klachten