Dermatovenereologie voor de eerste lijn

Transcriptie

1 Dermatovenereologie voor de eerste lijn

2 Website In de oorspronkelijke uitgave van Dermatovenereologie voor de eerste lijn was een cd-rom toegevoegd met aanvullend digitaal materiaal. Vanaf deze editie is echter al dit aanvullende materiaal vindbaar op: Vul op deze website in het zoekveld Search ISBN het ISBN van het boek in: Let op: het is belangrijk om precies deze schrijfwijze aan te houden, dus met tussenstreepjes. Overal waar in deze uitgave verwezen wordt naar de cd-rom, wordt bovenstaande website extras.springer.com bedoeld.

3 Dermatovenereologie voor de eerste lijn J.H. Sillevis Smitt J.J.E. van Everdingen H.E. van der Horst Th.M. Starink Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009

4 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieënof opnamen, hetzijop enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN (gen. gebonden) NUR 870/876 Ontwerp omslag: TEFF.nl Ontwerp binnenwerk: TEFF.nl Automatische opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist Afbeelding omslag: KOH-preparaat van normale huid Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

5 Inhoud Ten geleide 1 Over de auteurs 3 1 Bouwenfunctievandehuid Epidermis Het gebied tussen epidermis en dermis: de basale membraan De adnexen: haren, talg- en zweetklieren Dermis Subcutis Kleur van de huid 15 Literatuur 15 2 Anamnese en dermatologische inspectie Dermatologische anamnese Dermatologische inspectie Indelingsproblematiek Hulpmiddelen bij de klinische diagnostiek 21 Literatuur 27 3 Aanvullend onderzoek Klinisch-chemisch bloedonderzoek Serologisch onderzoek Bacteriologisch en viraal onderzoek Mycologisch onderzoek Histopathologisch onderzoek Immunofluorescentieonderzoek Verder microscopisch onderzoek Vaatonderzoek Allergologisch onderzoek 37 Literatuur 43

6 VI Dermatovenereologie voor de eerste lijn 4 Het voorkomen van huidaandoeningen Inleiding Incidentie en prevalentiecijfers van dermatologische aandoeningen Ziektelast bij dermatologische aandoeningen Chronische huidaandoeningen Dermatologische verwijzingen Kenmerken van het dermatologische morbiditeitspatroon De huisarts en huidaandoeningen 49 Literatuur 50 5 Dermatotherapie Inleiding Uitwendige therapie Uitwendige differente dermatotherapie 56 Literatuur 62 6 Erythemateuze dermatosen Gelokaliseerde erythemen Anulaire/gegyreerde erythemen Livedogroep Gegeneraliseerde erythemen 71 Literatuur 71 7 Erytrodermie 73 Literatuur 74 8 Erythematosquameuze dermatosen, waaronder psoriasis vulgaris Psoriasis vulgaris Psoriasisvarianten Parapsoriasis Pityriasis rosea Seborroïsch eczeem (eczematide) Hoofdroos (pityriasis capitis) 90 Literatuur 90 9 Eczemateuze dermatosen Inleiding Therapie, keuze van de indifferente basis, gebaseerd op de onderverdeling in acuut, subacuut enchronisch eczeem Contacteczeem Atopisch (constitutioneel) eczeem 101

7 Inhoud VII 9.5 Acrovesiculeus eczeem (dyshidrotisch eczeem) Tylotisch eczeem (eczema hyperkeratoticum et rhagadiforme) Nummulair eczeem Kokkogeen (microbieel) eczeem Hypostatisch eczeem Craquelé-/asteatotisch eczeem Juveniele plantaire dermatose Kloof (ragade, fissura) 112 Literatuur Pruritus Inleiding, jeuk in het algemeen Gegeneraliseerde pruritus Gelokaliseerde pruritus 119 Literatuur Papuleuze dermatosen Inleiding Prurigo Granuloma anulare Lichen (ruber) planus Papillomateuze dermatosen 130 Literatuur Urticaria Urticaria en angio-oedeem Urticaria pigmentosa (cutane mastocytose) 134 Literatuur Nod(ul)euze dermatosen Inleiding Erythema nodosum Lepra Andere mycobacteriële infecties Necrobiosis lipoidica Leishmaniasis cutanea 142 Literatuur Benigne huidtumoren Inleiding Tumoren voortkomend uit keratinocyten en adnexen Tumoren uitgaande van pigmentcellen 148

8 VIII Dermatovenereologie voor de eerste lijn 14.4 Tumoren uitgaande van dermale structuren, fibroblasten Tumoren uitgaande van dermale structuren, endotheel Tumoren uitgaande van andere dermale cellen Tumoren van het vetweefsel 158 Literatuur Premaligne en maligne huidtumoren Inleiding Premaligne huidtumoren Familiaire syndromen met grote kans op maligne huidtumoren In situ maligne huidtumoren Maligne huidtumoren 168 Literatuur Vesiculobulleuze dermatosen Inleiding Brandwonden Erythema exsudativum multiforme (EEM) Toxische epidermale necrolyse (syndroom van Lyell) Staphylococcal scalded-skin syndrome (SSSsyndroom) 189 Literatuur Pustuleuze dermatosen Inleiding Hot tub folliculitis (whirlpool-dermatitis/ jacuzzi-dermatitis) 191 Literatuur Ulcereuze dermatosen waaronder ulcus cruris en decubitus Inleiding Ulcus cruris Decubitus-ulcus Diabetisch ulcus 207 Literatuur Folliculosen waaronder acne vulgaris Inleiding Acne vulgaris Acne ectopica 214

9 Inhoud IX 19.4 Demodexfolliculitis Rosacea Dermatitis perioralis Milia Epidermale cyste (atheroomcyste) 218 Literatuur Trichosen Inleiding Verminderde beharing Toegenomen beharing Abnormale haren 228 Literatuur Onychosen Inleiding Ingegroeide nagel (unguis incarnatus) 230 Literatuur Hidrosen Inleiding Hyperhidrose Miliaria 235 Literatuur Keratosen Inleiding Callus (eelt) Clavus (likdoorn, eksteroog) Keratosis palmoplantaris 239 Literatuur Dyschromieën Inleiding Hypermelanosis Hypomelanose 247 Literatuur Purpura Inleiding Purpura senilis 251 Literatuur Geneesmiddelenerupties Inleiding 255

10 X Dermatovenereologie voor de eerste lijn 26.2 Diagnostiek Therapie Preventie 259 Literatuur Fotodermatologie Inleiding Fotodermatosen Fotodermatosen door directe effecten Fotodermatosen door een combinatie van exogene en endogene factoren Fotodermatosen door endogene factoren Huidziekten die door licht verergeren Fototherapie Fotochemotherapie 272 Literatuur Immunodermatosen Inleiding Lupus erythematodes Pemphigus vulgaris Bulleus pemfigoïd (parapemphigus) Dermatitis herpetiformis (ziekte van Duhring) Sclerodermie Vasculitis Dermatomyositis 286 Literatuur Dermadromen Inleiding Huidafwijkingen in het kader van deficiëntieziekten Huidafwijkingen in het kader van metabole en endocriene stoornissen Huidafwijkingen in het kader van erfelijke syndromen Huidafwijkingen in het kader van maligniteiten Huidafwijkingen in het kader van immunologische stoornissen Huidafwijkingen in het kader van infectieziekten 293 Literatuur Genodermatosen Inleiding Ichthyose (vissenhuid) 295

11 Inhoud XI 30.3 Dyskeratosis follicularis (ziekte van Darier) Pemphigus familiaris benignus chronicus (ziekte van Hailey en Hailey) Epidermolysis bullosa 298 Literatuur Afwijkingen van het mondslijmvlies Inleiding Tongafwijkingen Tandvleesafwijkingen Mondslijmvliesafwijkingen Afwijkingen aan de lippen 308 Literatuur Zwangerschap en dermatosen Inleiding Fysiologische veranderingen van de normale huid Huidziekten die vrijwel alleen tijdens de zwangerschap voorkomen Bestaande erupties die door de graviditeit worden beïnvloed 316 Literatuur Psychodermatologie Inleiding Relatie huid stress Psychologische factoren bij dermatosen Huidziekten waarbij naast psychische factoren ook gedrag een rol speelt Kwaliteit van leven bij een huidziekte 320 Literatuur Pyodermieën Inleiding Klinische indeling van pyodermieën Folliculitis Pseudofolliculitis barbae Furunkel (steenpuist) Paronychia (omloop) Impetigo vulgaris (impetigo contagiosa, krentenbaard) Erysipelas (belroos, wondroos) Necrotiserende fasciitis 332

12 XII Dermatovenereologie voor de eerste lijn Samenvatting behandeling van pyodermieën, algemeen 333 Literatuur Virale huidaandoeningen Inleiding Humaanpapillomavirusinfecties (HPV-infecties) HPV-infectie en maligniteiten Molluscum contagiosum (bolhoedwratje, waterwratje, kippenwratje) Herpessimplexvirusinfecties Andere humaanherpesvirusinfecties Virusziekten met vrijwel altijd een huidmanifestatie (de klassieke kinderziekten) Overige virale huidaandoeningen 352 Literatuur Schimmelziekten en verwante huidinfecties Inleiding Dermatomycosen Oppervlakkige epidermomycosen Oppervlakkige trichomycosen Diepe tricho- en epidermomycosen Onychomycosen (tinea unguium) Mykide Candidiasis Infecties met Malassezia-organismen Bacteriële huidinfecties die vanwege hun gelijkenis met dermatomycosen van oudsher hierbij worden ingedeeld 371 Literatuur Epizoönosen Inleiding Scabies Animale scabies Demodexfolliculitis (demodicidosis) Pediculosis capitis Pediculosis pubis Pediculosis vestimenti Prurigo parasitaria 380 Literatuur Huidaandoeningen op de kinderleeftijd Inleiding 383

13 Inhoud XIII 38.2 Erythema toxicum neonatorum Lokale therapie bij kinderen in het algemeen 385 Literatuur Huidaandoeningen op oudere leeftijd Inleiding Intrinsieke enextrinsieke invloeden 387 Literatuur Cosmetische dermatologie Huidveroudering Huidverzorging/levensstijl Dermabrasie Chemische peeling Laserresurfacing en andere lasereffecten Weefselaugmentatie/implantaten en fillers Botulinetoxine Dermatochirurgische correcties 395 Literatuur Seksueel overdraagbare aandoeningen Inleiding Anamnese Lichamelijk onderzoek Laboratoriumonderzoek Bacteriële soa Virale soa Soa door protozoa Overige Contactopsporing na vaststelling van een soa 420 Literatuur 420 Register 423

14 Ten geleide Bij het samenstellen van deze achtste druk is een nieuwe auteur, prof. dr. H.E. van der Horst (als hoogleraar huisartsgeneeskunde verbonden aan het VUmc), toegetreden tot het team en heeft prof. dr. M. de Haan afscheid genomen. Met name de inbreng van prof. Van der Horst heeft ertoe geleid dat het boek nog meer toegesneden is op gebruik in de eerste lijn, ook heeft zij veel puntjes op de i gezet. Om de leesbaarheid te verbeteren en het naslaan te vergemakkelijken, hebben we nu gekozen voor een vaste volgorde van beschrijving van de verschillende facetten van een dermatose. Bij vrijwel alle dermatosen komen achtereenvolgens onder aparte kopjes het klinisch beeld, het voorkomen, de pathofysiologie, de diagnostiek, de behandeling en eventueel het beloop en het moment van verwijzen aan de orde. De geactualiseerde literatuur aan het einde van ieder hoofdstuk bestaat voornamelijk uit gemakkelijk toegankelijke bronnen die verwijzen naar een richtlijn, een state-of-the-art van een bepaald ziektebeeld, of een leerzame illustratie van een van de in dat hoofdstuk besproken dermatosen. Om het gelijktijdig gebruik van boek en cd-rom te vereenvoudigen, zijn aan de cd-rom verwijzingen naar de tekst in het boek toegevoegd en is de afstemming tussen boek en cd-rom verbeterd. Nieuw is hoofdstuk 40, Cosmetische dermatologie, dat mede door de onmisbare inbreng van dr. R.C. Beljaards, dermatoloog, tot stand kwam. Bij de revisie van reeds bestaande hoofdstukken hebben diverse collegae een belangrijke bijdrage geleverd: dr. J.P.W. van der Veen, dermatoloog (hoofdstuk 15, Maligne en premaligne huidtumoren); mw. dr. M.E. van Baar, arts (par. 16.2, Brandwonden, in hoofdstuk 16, Vesiculobulleuze dermatosen); dr. E.J.M. van Leent, dermatoloog (hoofdstuk 41, Seksueel overdraagbare aandoeningen); drs. P.B. Nanninga, dermatoloog (tekst verband houdend met proctologie in hoofdstuk 9, Eczemateuze dermatosen, en hoofdstuk 10, Pruritus). dr. J. de Korte, psycholoog (par. 33.5, Kwaliteit van leven bij een huidziekte in hoofdstuk 33, Psychodermatologie)

15 2 Dermatovenereologie voor de eerste lijn Ook hebben we weer dankbaar gebruikgemaakt van het commentaar dat docenten, studenten en andere lezers geleverd hebben op de zevende druk. J.H. Sillevis Smitt J.J.E. van Everdingen Th.M.Starink H.E. van der Horst

16 Over de auteurs Dr. J.H. Sillevis Smitt studeerde geneeskunde aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam, waar hij als student-assistent twee jaar les gaf in de pathologische anatomie. Vrijwel direct na zijn opleiding kon hij met de opleiding tot dermatoloog beginnen in het Binnengasthuis (later: Academisch Medisch Centrum bij de Universiteit van Amsterdam). Van Everdingen en hij legden al in 1980 de basis voor het huidige boek Dermato-venereologie voor de eerste lijn, door de syllabus voor de collegestof te verzorgen op verzoek van hun opleider, wijlen professor dr. R.H. Cormane. De belangstelling voor de kinderdermatologie leidde tot speciale aandacht voor atopisch eczeem en huidafwijkingen in het kader van aangeboren ziekten. Zijn doctoraatstitel op basis van het proefschrift getiteld Dermatological and immunological aspects of congenital immune disorders is daar een illustratie van. Hij was betrokken bij de oprichting van de landelijke werkgroep genodermatosen en de Nederlandse vereniging voor kinderdermatologie en is lid van de board van de Europese vereniging voor kinderdermatologie (ESPD). Behalve aan patiëntenzorg besteedt hij tijd aan de opleiding en nascholing van artsen, dermatologen en kinderartsen. Dr. J.J.E. van Everdingen studeerde geneeskunde in Leiden. Na zijn opleiding tot dermatoloog heeft hij de dermatologie sinds 1983 in deeltijdfunctie uitgeoefend. Hij heeft zich jarenlang bezig gehouden met richtlijnontwikkeling, promoveerde in 1988 op dat onderwerp en is nog steeds actief op dat gebied. Momenteel is Van Everdingen directeur van de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie en adviseur patiënteninformatie bij de Orde van Medisch Specialisten. Daarnaast is hij actief als voorzitter van het Nederlands Natuur- en Geneeskundig Congres en als penningmeester/ secretaris van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij. Vanaf 1982 schreef of redigeerde hij boeken, gemiddeld twee per jaar. Momenteel is hij werkzaam op het snijvlak van medische wetenschap, kliniek en journalistiek. Prof. dr. Th.M. Starink studeerde geneeskunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Vrijwel aansluitend op zijn artsexamen in 1973, startte hij zijn opleiding tot dermatoloog in het Academisch Ziekenhuis Vrije Universiteit.

17 4 Dermatovenereologie voor de eerste lijn Van 1977 tot 1988 was hij werkzaam als chef de policlinique van de afdeling van het AZVU. In 1988 volgde de benoeming tot hoogleraar in de Dermatologie en werd hij aangesteld als hoofd en opleider van de afdeling Dermatologie van het Vrije Universiteit medisch centrum. Prof. dr. H.E. van der Horst studeerde geneeskunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, alwaar ze ook de opleiding tot huisarts volgde. Van 1983 tot 2007 werkte ze parttime als huisarts, eerstinamsterdam en later in Utrecht. In 1985 begon ze met lesgeven aan de huisartsopleiding van de VU. Ze is in 1997 gepromoveerd op onderzoek naar het prikkelbare darmsyndroom in de huisartsenpraktijk. Sinds 2007 is ze hoogleraar huisartsgeneeskunde en hoofd van de afdeling huisartsgeneeskunde van VUmc. Zij werkt tevens als huisarts in de universitaire huisartsenpraktijk van VUmc. Haar aandachtsgebied is alledaagse klachten, met name lichamelijk onverklaarde klachten.