Saneringsplan fijn stof voor de zones met overschrijding in 2003 en aanpak fijn stofproblematiek in Vlaanderen

Transcriptie

1 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement Leefmilieu en Infrastructuur Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer Afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid Cel Lucht Saneringsplan fijn stof voor de zones met overschrijding in 2003 en aanpak fijn stofproblematiek in Vlaanderen Plan in uitvoering van de richtlijnen 96/62/EG en 1999/30/EG 23 december

2 LIJST VAN TABELLEN... 5 LIJST VAN FIGUREN INLEIDING Kaderrichtlijn Luchtkwaliteit 96/62/EG en dochterrichtlijnen Situatie in Vlaanderen Doelstelling van dit plan Relatie met andere plannen en beleidsdocumenten NEC richtlijn CAFE programma Structuur van het plan WAT IS PM GEZONDHEIDSEFFECTEN VAN PM KOSTEN EN BATEN VAN EEN REDUCTIEBELEID VOOR FIJN STOF Kosten en baten van eerste dochterrichtlijn luchtkwaliteit Kosten en baten van de thematische strategie BRONNEN VAN FIJN STOF IN VLAANDEREN Bronnen van primaire emissies Bronnen van secundaire emissies en biogene bronnen CONCENTRATIES VAN FIJN STOF IN VLAANDEREN Gemeten concentraties in Vlaanderen Gemodelleerde concentraties in Vlaanderen Huidige situatie Toekomstige situatie MAATREGELEN Generieke maatregelen Sector verkeer Wegverkeer Wegverkeer: Vlaams niveau ) Mobiliteitsbeleid

3 2) Rijgedrag ) Milieuvriendelijke voertuigen Vliegtuigverkeer Vliegtuigverkeer: Internationaal niveau Vliegtuigverkeer: Vlaams niveau Scheepvaart Binnenscheepvaart Binnenscheepvaart: Internationaal niveau Binnenscheepvaart: Vlaams niveau Zeescheepvaart Zeescheepvaart: Internationaal niveau Zeescheepvaart: Vlaams niveau Sector industrie Diffuse emissies Geleide emissies Algemene stofnorm Stookinstallaties Sectorale industriële maatregelen Huishoudelijke en tertiare sector Sector land- en tuinbouw Generieke maatregelen naar verontreinigde zones Sector verkeer Wegverkeer Scheepvaart Zeescheepvaart Zonespecifieke maatregelen Overzicht van de overschrijdingen Onderzoek naar de bronnen van de overschrijdingen in 2003 (grenswaarde + overschrijdingsmarge) en aanpak Hotspot gebieden in Vlaanderen Gentse Kanaalzone Roeselare Oostrozebeke Ruisbroek Haven van Antwerpen (meetpunten Luchtbal en Boudewijnsluis) Menen Grootstedelijke gebieden Gentse agglomeratie Antwerpse agglomeratie Kleinstedelijke gebieden Mechelen Zuid en Mechelen Technopolis Steenokkerzeel (Zaventem) Beschrijving van de andere meetpunten van het meetnet Kleinstedelijke gebieden Kortrijk Beschrijving meetpost Bronnen en aanpak Vilvoorde Hasselt, Destelbergen en Schoten Matig industriële gebieden in Vlaanderen Hoboken Lommel Herne Meetpunten in achtergrondgebied ACTIE - OVERZICHT

4 9. REFERENTIES BIJLAGE BIJLAGE BIJLAGE BIJLAGE BIJLAGE

5 Lijst van tabellen TABEL 1. STAPSGEWIJZE REDUCTIE VAN DE PM 10 GRENSWAARDE GESOMMEERD MET DE OVERSCHRIJDINGSMARGE... 7 TABEL 2. LUCHTKWALITEITSNORMEN VOOR DE OVERIGE POLLUENTEN GESPECIFIEERD IN DE DOCHTERRICHTLIJNEN LUCHTKWALITEIT TABEL 3. KOSTEN EN BATEN VAN REDUCTIEMAATREGELEN PM 10 VOOR EU TABEL 4. DOELSTELLINGEN VAN HET SCENARIO VAN DE THEMATISCHE STRATEGIE (TS) TEN OPZICHTE VAN CLE (CURRENT LEGISLATION) EN MTFR (MAXIMUM TECHNICAL FEASIBLE REDUCTION) TABEL 5. EMISSIEREDUCTIE VOOR BELGIË OP BASIS VAN DE NEC-RICHTLIJN (2010), CLE (CURRENT LEGISLATION, 2020), TS (THEMATISCHE STRAGIE, 2020) EN MFR (MAXIMUM FEASIBLE REDUCTION, 2020) TABEL 6. KOSTEN EN GEMONETARISEERDE BATEN (MILJARD EURO) VOOR CLE (CURRENT LEGISLATION) EN TS (THEMATISCHE STRATEGIE) TABEL 7. EMISSIES VAN PM 10 (TON) IN VLAANDEREN VOOR HET JAAR 2003 (EMISSIE- INVENTARIS) TABEL 8. EMISSIES VAN PM 2,5 (TON) IN VLAANDEREN VOOR HET JAAR 2003 (EMISSIE- INVENTARIS) TABEL 9. EMISSIES DOOR HET GANSE VERKEER EN HET WEGVERKEER IN 2003 (TON) TABEL 10. OVERZICHT UITLAAT EMISSIES VAN STOF VAN DE VERSCHILLENDE VOERTUIGCATEGORIEËN TABEL 11. EURO NORMEN VOOR VOERTUIGEN EN TIJDSTIP VAN IN WERKING TREDEN TABEL 12. ALGEMENE STOF EMISSIEGRENSWAARDE VOOR LUCHT VLAREM II TABEL 13. EMISSIEGRENSWAARDEN BUBBEL VOOR STOF BIJ DE RAFFINADERIJEN: HUIDIGE EN NIEUWE IN TABEL 14. EMISSIEGRENSWAARDEN VOOR STOF VOOR DE GROTE STOOKINSTALLATIES VAN DE RAFFINADERIJEN TABEL 15. EMISSIEGRENSWAARDEN VOOR STOF VOOR DE KATALYTISCHE KRAKERS TABEL 16. JAARGEMIDDELDE PM 10 CONCENTRATIES (µg/m³) WAARGENOMEN OP DE VERSCHILLENDE MEETPOSTEN TABEL 17. AANTAL OVERSCHRIJDINGEN VAN DE PM 10 DAGGRENSWAARDE (50 µg/m³) VERMEERDERD MET DE OVERSCHRIJDINGSMARGE WAARGENOMEN OP DE MEETPOSTEN VAN 2001 TOT EN MET TABEL 18. AANTAL OVERSCHRIJDINGEN VAN DE DAGGEMIDDELDE GRENSWAARDE VAN 50 µg/m³ (GELDIG VANAF 1 JANUARI 2005) TABEL 19. ACTIES UIT HET ONTWERP UITVOERINGSPROGRAMMA VAN HET ONTWERP STRATEGISCH PLAN VAN DE GENTSE KANAALZONE TABEL 20. OVERZICHT VAN DE ACTIES MET HET OOG OP AANPAK VAN DE FIJN STOFPROBLEMATIEK IN VLAANDEREN

6 Lijst van figuren FIGUUR 1. VERSCHILLENDE BIJDRAGEN AAN PM FIGUUR 2. DEELTJESVERDELING IN FUNCTIE VAN AËRODYNAMISCHE DIAMETER VAN ZWEVEND STOF FIGUUR 3. AANDEEL (%) VAN DE VERSCHILLENDE SECTOREN IN DE PM 10 EMISSIE IN VLAANDEREN, FIGUUR 4. AANDEEL (%) VAN DE VERSCHILLENDE SECTOREN IN DE PM 2,5 EMISSIE IN VLAANDEREN, FIGUUR 5. PM 10 JAARGEMIDDELDE CONCENTRATIES IN 2002 EN FIGUUR 6. PM 10 JAARGEMIDDELDE CONCENTRATIES IN VLAANDEREN IN FIGUUR 7. BIJDRAGE VAN DE VERSCHILLENDE LANDBOUW- EN VEETEELTACTIVITEITEN AAN DE PM 10 UITSTOOT VAN DEZE SECTOR IN FIGUUR 8. JAARGEMIDDELDE PM 10 CONCENTRATIES (VLAANDEREN, 2004) : INTERPOLATIE VIA IDW4 : ALLE MEETSTATIONS ZELFDE GEWICHT FIGUUR 9. INTERPOLATIE VIA IDW4 : DE INVLOED VAN DE STEDELIJKE, INDUSTRIËLE EN VERKEERS STATIONS (IN HET PAARS AANGEDUID) WERD BEPERKT TOT EEN AFSTAND VAN 5 KM. GEEN BEPERKING VOOR RURALE EN VOOR-STEDELIJKE STATIONS (DONKER BLAUW) FIGUUR 10. PM 10 GEMODELLEERDE MAANDGEMIDDELDE CONCENTRATIE, JANUARI 2002, MET ALLE ANTROPOGENE (NO X, SO 2, VOS, NH 3, PM , PM 2.5 ) VLAAMSE EMISSIES =0. DE BIJDRAGE VAN NIET-VLAAMSE BRONNEN TOT DE LUCHTKWALITEIT IN VLAANDEREN WORDT WEERGEGEVEN FIGUUR 11. PM 10 GEMODELLEERDE MAANDGEMIDDELDE CONCENTRATIE, JANUARI 2002, MET ALLE ANTROPOGENE (NO X, SO 2, VOS, NH 3, PM , PM 2.5 ) EMISSIES. DE BIJDRAGE VAN VLAAMSE EN NIET-VLAAMSE BRONNEN TOT DE LUCHTKWALITEIT IN VLAANDEREN WORDT WEERGEGEVEN FIGUUR 12. PM 10 GEMODELLEERDE MAANDGEMIDDELDE CONCENTRATIE, MAART 2002, MET ALLE ANTROPOGENE (NO X, SO 2, VOS, NH 3, PM , PM 2.5 ) VLAAMSE EMISSIES =0. DE BIJDRAGE VAN NIET-VLAAMSE BRONNEN TOT DE LUCHTKWALITEIT IN VLAANDEREN WORDT WEERGEGEVEN FIGUUR 13. PM 10 GEMODELLEERDE MAANDGEMIDDELDE CONCENTRATIE, MAART 2002, MET ALLE ANTROPOGENE (NO X, SO 2, VOS, NH 3, PM , PM 2.5 ) EMISSIES. DE BIJDRAGE VAN VLAAMSE EN NIET-VLAAMSE BRONNEN TOT DE LUCHTKWALITEIT IN VLAANDEREN WORDT WEERGEGEVEN FIGUUR 14. PM 10 GEMODELLEERDE CONCENTRATIE JANUARI RELATIEF VERSCHIL TUSSEN MAANDGEMIDDELDE CONCENTRATIE IN JANUARI 2002 MET EN ZONDER VLAAMSE EMISSIES FIGUUR 15. PM 10 GEMODELLEERDE CONCENTRATIE JANUARI RELATIEF VERSCHIL TUSSEN MAANDGEMIDDELDE CONCENTRATIE IN MAART 2002 MET EN ZONDER VLAAMSE EMISSIES FIGUUR 16. PM 10 GEMODELLEERDE MAANDGEMIDDELDE CONCENTRATIE, JANUARI 2020, MET ALLE ANTROPOGENE (NO X, SO 2, VOS, NH 3, PM , PM 2.5 ) EMISSIES. DE BIJDRAGE VAN VLAAMSE EN NIET-VLAAMSE BRONNEN TOT DE LUCHTKWALITEIT IN VLAANDEREN WORDT WEERGEGEVEN FIGUUR 17. PM 10 GEMODELLEERDE MAANDGEMIDDELDE CONCENTRATIE, MAART 2020, MET ALLE ANTROPOGENE (NO X, SO 2, VOS, NH 3, PM , PM 2.5 ) EMISSIES. DE BIJDRAGE VAN VLAAMSE EN NIET-VLAAMSE BRONNEN TOT DE LUCHTKWALITEIT IN VLAANDEREN WORDT WEERGEGEVEN FIGUUR 18. BIJDRAGE (%) VAN SCHIPEMISSIES TOT SAP CONCENTRATIE IN EUROPA, FIGUUR 19. BIJDRAGE (%) VAN SCHIPEMISSIES TOT PM 10 CONCENTRATIE IN EUROPA,

7 1. Inleiding 1.1 Kaderrichtlijn Luchtkwaliteit 96/62/EG en dochterrichtlijnen Op 27 september 1996 werd de Kaderrichtlijn (96/62/EG) 1 inzake de beoordeling en het beheer van de luchtkwaliteit vastgelegd. Deze Kaderrichtlijn heeft als algemene doelstelling de grondbeginselen om een gemeenschappelijke strategie te formuleren die erop is gericht: - doelstellingen voor de luchtkwaliteit in de Gemeenschap te omschrijven en vast te stellen, teneinde schadelijke gevolgen voor de gezondheid van de mens en het milieu als geheel te voorkomen, te verhinderen of te verminderen; - de luchtkwaliteit in de Lidstaten op basis van gemeenschappelijke methoden en criteria te beoordelen; - te beschikken over adequate informatie over de luchtkwaliteit en ervoor te zorgen dat de bevolking daarover wordt ingelicht; - goede luchtkwaliteit in stand te houden en die in de andere gevallen te verbeteren. Deze Kaderrichtlijn vormt samen met vier dochterrichtlijnen de basis voor het kwaliteitsbeleid Lucht binnen de Europese Unie. De polluenten die door de dochterrichtlijnen omschreven worden, zijn in de Kaderrichtlijn gedefinieerd. Het gaat om 13 polluenten zijnde zwaveldioxide (SO 2 ), stikstofdioxide (NO 2 ), fijn stof (PM 10 ), lood (Pb), ozon (O 3 ), benzeen, koolmonoxide (CO), poly-aromatische koolwaterstoffen (PAK), cadmium (Cd), arseen (As), nikkel (Ni) en kwik (Hg). In de dochterrichtlijnen worden voor deze polluenten luchtkwaliteitsnormen (grenswaarden, in een aantal gevallen alarmdrempels en in het geval van ozon, cadmium, arseen, nikkel, PAK en kwik een richt- of streefwaarde) vastgelegd. De WHO luchtkwaliteitsrichtlijnen lagen mee aan de wetenschappelijke basis van de vastgestelde waarden. Voor fijn stof (PM 10 ), de polluent waarop dit plan betrekking heeft, worden normen bepaald in de 1 e dochterrichtlijn (1999/30/EG). Deze richtlijn trad in werking op 19 juli 1999 en werd integraal omgezet in Vlarem II op 18 januari In deze dochterrichtlijn wordt niet enkel een grenswaarde, maar worden ook overschrijdingsmarges bepaald. De overschrijdingsmarge is het percentage van de grenswaarde waarmee deze onder de in Richtlijn 96/62/EG vastgelegde voorwaarden kan worden overschreden. Deze overschrijdingsmarge neemt lineair af vanaf de startdatum tot 0% op de datum waarop aan de grenswaarde moet worden voldaan, zijnde 1 januari 2005 voor PM 10. Tabel 1 geeft een overzicht van de geleidelijke afname van de PM 10 grenswaarde gesommeerd met de overschrijdingsmarge bepaald in de 1 e dochterrichtlijn. 1 Richtlijn 96/62/EG van de Raad van 27 september 1996 inzake de beoordeling en het beheer van de luchtkwaliteit 7

8 Tabel 2 geeft de luchtkwaliteitsnormen voor de overige polluenten behandeld in de dochterrichtlijnen weer. Tabel 1. Stapsgewijze reductie van de PM 10 grenswaarde gesommeerd met de overschrijdingsmarge. Grenswaarde (µg/m³) Te respecteren op PM uur PM 10 1 jaar

9 Tabel 2. Luchtkwaliteitsnormen voor de overige polluenten gespecifieerd in de dochterrichtlijnen luchtkwaliteit. Grenswaarde (µg/m³) Te respecteren op SO 2 1 uur SO 2 24 uur NO 2 1 uur Jaarlijks 10 µg/m³ afname tot 200 µg/m³ in 2010 NO 2 1 jaar Jaarlijks 2 µg/m³ afname tot 40 µg/m³ in 2010 Pb 1 jaar 0, ,9 0,9 0,7 0,6 CO Hoogste dagelijkse 8 uur 10 mg/m³ Benzeen 1 jaar a) Vanaf µg/m³ afname tot 5 µg/m³ in Ozon Hoogste dagelijkse 8 uur streefwaarde 120 µg/m³ niet te overschrijden op meer dan 25 dagen per kalenderjaar gemiddeld over 3 jaar Te respecteren op 2010 is het eerste jaar waarvan de berekeningen worden gebruikt As 1 jaar 6 ng/m³ Cd 1 jaar 5 ng/m³ Ni 1 jaar 20 ng/m³ B(a)P 1 jaar 2 ng/m³ a) in de Vlarem reglementering werd deze bepaling aangepast: vanaf geldt een concentratieniveau van 5 µg/m³. Conform artikel 8 van de kaderrichtlijn luchtkwaliteit dienen de lidstaten voor de zones en agglomeraties waar de luchtkwaliteitsnorm vermeerderd met de overschrijdingsmarge (indien van toepassing) wordt overschreden ervoor te zorgen dat er een plan of programma wordt opgesteld dat ertoe leidt dat binnen de daarvoor gestelde termijn aan de grenswaarde wordt voldaan. Deze plannen of programma s dienen uiterlijk twee jaar na het eind van het jaar waarin de niveaus werden waargenomen overgemaakt te worden aan de Europese Commissie. Conform een mededeling van de Europese Commissie moet een extern en intern plan opgesteld en overgemaakt worden. Het extern plan bevat tabelmatig de informatie gevraagd in bijlage 4 van de kaderrichtlijn luchtkwaliteit. Het interne plan vult dit extern plan aan en beschrijft uitgebreider de waargenomen overschrijdingssituatie. Volgens de bepalingen van de richtlijn dienen lidstaten aan de Europese Commissie te rapporteren en plannen over te maken. Voor België rapporteren de gewesten afzonderlijk en worden plannen per gewest opgesteld en overgemaakt Situatie in Vlaanderen Einde 2003 werd door Vlaanderen voor de eerste maal een plan aan de Europese Commissie overgemaakt. Het behandelde de in 2001 waargenomen overschrijdingen van de normen vermeerderd met de respectieve overschrijdingsmarge, zijnde van SO 2. Dit plan diende officieel nog niet worden overgemaakt, gezien de richtlijn slechts monitoring vereiste vanaf Gezien deze SO 2 -knelpunten ondertussen opgelost zijn, dienden deze niet meer hernomen te worden in de latere plannen en programma s. Einde 2004 werd een plan overgemaakt aan de Europese Commissie betreffende de in 2002 waargenomen overschrijdingen vermeerderd met de respectieve overschrijdingsmarge. Enkel overschrijdingen van de PM 10 luchtkwaliteitsnormen werden vastgesteld op basis van de metingen van het automatisch meetnet van de VMM en dit in 3 Vlaamse zones, zijnde Evergem, Oostrozebeke en 9

10 Roeselare. Dit plan bevatte naast generiek beleid of generieke maatregelen, genomen en / of voorzien voor gans Vlaanderen en die de PM 10 achtergrondwaarde beïnvloeden, ook specifiek beleid gericht op de overschrijdingsgebieden. De reeds overgemaakt externe en interne plannen zijn beschikbaar op de website Einde 2005 moet aan de Europese Commissie een plan overgemaakt te worden betreffende de in 2003 in Vlaanderen waargenomen overschrijdingen van de geldende luchtkwaliteitsnormen. In dat jaar werden enkel overschrijdingen van de PM 10 luchtkwaliteitsnormen vastgesteld. In de toekomst worden overschrijdingen van andere normen niet uitgesloten. Zo worden overschrijdingen van de NO 2 normen, geldig vanaf 1 januari 2010, mogelijks verwacht. Echter maatregelen beschreven in dit plan zullen deze concentraties ook al gunstig beïnvloeden (specifiek voor NO 2 zijn dit de geplande verkeersmaatregelen). De klemtoon van dit plan ligt evenwel op fijn stof Doelstelling van dit plan Dit plan is het intern plan dat is opgesteld om te voldoen aan de verplichtingen van de 1 e dochterrichtlijn en de Vlarem II reglementering. Tegen 31 december 2005 moet immers aan de Commissie gerapporteerd worden over de Vlaamse locaties waar in 2003 de luchtkwaliteitsnormen werden overschreden. Aangezien het intern plan het Vlaamse beleid verder uitwerkt en verfijnt is een discussie hieromtrent met de stakeholders onder vorm van adviesvragen aan SERV en MINA Raad opportuun. Gezien de tijdsspanne die rest, zal dit intern plan de Europese Commissie na 31 december 2005 bereiken. Dit moet toelaten in de definitieve versie terdege rekening te houden met de adviezen van de stakeholders. Het extern plan, waarin informatie tabelmatig wordt overgemaakt, zal wel tijdig aan de Europese Commissie gecommuniceerd worden. Echter, dit plan is opgesteld niet enkel ter voldoening van de regelgeving, maar vooral om de gezondheid van de Vlaamse burger te beschermen. In heel Vlaanderen worden immers hoge fijn stof concentraties waargenomen. Modelleringen op internationaal niveau tonen dat de fijn stof concentraties in Vlaanderen (Benelux) momenteel tot de hoogste in Europa behoren. Toekomstinschattingen geven een nog minder positief beeld: hoewel de concentraties beduidend dalen t.o.v. heden, vormt Vlaanderen in 2020, samen met een zone in de voormalige USSR, hét hotspotgebied wat betreft fijn stof concentraties in de omgevingslucht. Dit zelfs ná doorrekening van de reeds geplande beleidsmaatregelen ter vermindering van de luchtverontreiniging. Deze informatie, gecombineerd met de wetenschap dat fijn stof zeer nadelige gezondheidseffecten met zich meebrengt, maakt de bestrijding van fijn stof tot een uiterst belangrijk thema voor het Vlaamse milieubeleid. Met de uitwerking van dit plan wordt een substantiële bijdrage aan een verlaging van de fijn stof concentraties in de Vlaamse omgevingslucht en dus een verbetering van de levensomstandigheden van elke burger beoogd. Dit plan is een stofplan dat focust op PM 10. Dit ter uitvoering van de verplichtingen van de regelgeving; enkel overschrijdingen van de PM 10 luchtkwaliteitsnormen werden tot op heden vastgesteld. Tevens zijn momenteel nog steeds meer meetgegevens beschikbaar over deze fijn stof fractie. Echter, naar gezondheidseffecten toe vormt PM 2,5 een belangrijkere fijn stof fractie. De beleidsklemtoon zal dus meer en meer, ook op Europees vlak, verschuiven naar deze polluent. Waar informatie beschikbaar is over PM 2,5, is deze mee opgenomen in dit plan als overweging. Eveneens wordt in dit stofplan ook aandacht besteed aan sommige andere polluenten (zoals NO 2 ), wanneer deze op geïntegreerde wijze met fijn stof kunnen worden aangepakt. 10

11 1.4. Relatie met andere plannen en beleidsdocumenten NEC richtlijn De bestrijding van de fijn stof problematiek kan niet los gezien worden van andere plannen en beleidsdocumenten omtrent luchtverontreiniging. Fijn stof is in de omgevingslucht niet enkel ten gevolge van primaire emissies aanwezig, maar wordt ook op secundaire wijze gevormd als reactieproduct van SO 2, NO x, NH 3 en VOS. Een reductie van deze polluenten wordt beoogd met de NEC richtlijn (2001/81/EG) 2. In navolging van deze richtlijn werd een emissiereductieprogramma voor het Vlaamse Gewest voor deze polluenten opgesteld. De Vlaamse Regering keurde dit programma goed op 12 december Dit programma wordt tegen einde 2006 geactualiseerd; voorzien is dat de Vlaamse Regering advies vraagt aan de raden over dit geactualiseerde programma in de loop van De samenhang tussen fijn stof en de polluenten van de NEC richtlijn is duidelijk. Dit plan spitst zich echter enkel toe op primair fijn stof en niet op de secundaire precursoren, waarvoor naar het NEC reductieprogramma verwezen wordt. Het is evenwel de bedoeling in de toekomst een gezamenlijk beleid te ontwikkelen en hierover gezamenlijk te rapporteren CAFE programma Binnen het 6 e Europese Milieu Actie Programma lanceerde de Europese Commissie het Clean Air for Europe (CAFE) proces in Het CAFE programma analyseert maatregelen en dient ter beleidsontwikkeling. Dit programma onderbouwde de Thematische Strategie Luchtverontreiniging die door de Commissie werd uitgebracht 21 september Binnen dit kader worden fijn stof en ozon erkend als de meest prioritaire te bestrijden polluenten. Binnen het CAFE programma en de thematische strategie is een EU-beleid opgesteld met Europese maatregelen. In synergie hiermee dienen lokale maatregelen uitgevoerd te worden. De lokale maatregelen worden in dit plan opgelijst. Het is niet de intentie in dit plan het voorgestelde Europese programma te evalueren. Wel wordt in dit plan in een aantal gevallen aangegeven welke Europese maatregelen voor deze bronnen complementair nodig zijn aan lokale maatregelen Structuur van het plan Teneinde een globaal plan voor te leggen waarin de fijn stof problematiek in Vlaanderen beschreven wordt, worden in de eerste hoofdstukken algemene aspecten van fijn stof aangehaald. Hoofdstuk 2 beschrijft beknopt wat onder fijn stof verstaan wordt en hoofdstuk 3 licht de nadelige gezondheidseffecten van fijn stof toe. Dat de aanpak van fijn stof voordelig is en eveneens aan te moedigen vanuit economisch standpunt wordt toegelicht in het 4 e hoofdstuk waarin de kosten baten analyse van de 1 e dochterrichtlijn en de thematische strategie wordt weergegeven. Het 5 e hoofdstuk geeft een overzicht van de bronnen van fijn stof en de bijhorende emissies. Een overzicht van de concentraties van fijn stof in Vlaanderen wordt in het volgende, 6 e, hoofdstuk gegeven waarin gemeten concentraties worden onderscheiden van gemodelleerde. De voor de toekomst gemodelleerde concentraties worden eveneens in dit hoofdstuk weergegeven. De focus van dit plan ligt evenwel op de aanpak van de hoge fijn stof concentraties in Vlaanderen. Genomen en geplande maatregelen worden opgelijst in hoofdstuk 7 voor de verschillende bronnen van fijn stof in Vlaanderen. Teneinde deze bronnen terdege aan te pakken wordt er zowel op generiek niveau als op zone niveau naar maatregelen gekeken. Een overzicht van de verschillende in het plan opgenoemde acties wordt in het laatste, 8 e, hoofdstuk gegeven. 2 Richtlijn 2001/81/EG van het Europees Parlement en de Raad van 23 oktober 2001 inzake nationale emissieplafonds voor bepaalde luchtverontreinigende stoffen. 11

12 2. Wat is PM Fijn stof omvat alle deeltjes, vaste en vloeibare, die in de atmosfeer rondzweven. Ze kunnen er enkele uren tot maanden verblijven in functie van hun eigenschappen (o.m. deeltjesgrootte) en van de meteorologische omstandigheden. De stofdeeltjes worden veelal ingedeeld volgens grootte. De meest besproken fracties zijn PM 10, PM 2,5 tot zelfs PM 0,1. Dit zijn de fracties van deeltjes met een aërodynamische 3 diameter (a.d.) van 10 µm, 2,5 µm en 0,1 µm. Deze deeltjes (PM 10 en kleiner) kunnen doordringen tot in de diepere luchtwegen en daar gezondheidseffecten veroorzaken. De deeltjes kunnen van menselijke oorspong zijn (antropogene aard) of van natuurlijke oorsprong. Ze worden volgens hun vormingswijze ingedeeld in primaire en secundaire deeltjes. Primaire deeltjes worden rechtstreeks in de atmosfeer uitgestoten (roet, verwaaien van ertsen, ). Secundaire deeltjes ontstaan in de atmosfeer door condensatie uit de gasfase (van SO 2, NOx, NH 3, VOS). In de eerste vormingsfase van deeltjes uit condensatiereacties van gassen, worden zeer snel zeer kleine vaste deeltjes gevormd. Die kleine deeltjes zijn zeer beweeglijk en klonteren samen in een luchtige structuur. Als die deeltjes hygroscopisch zijn, zullen ze in de atmosfeer water aantrekken en door oplossen en herkristalliseren compacte deeltjes vormen (zouten). Zijn ze hydrofoob (waterafstotend) dan blijven ze een luchtige structuur met kleine dichtheid behouden (v.b. roet). Deze hydrofobe deeltjes hebben de langste verblijftijd in de atmosfeer. Aan de deeltjes kunnen er zware metalen, PAK s en andere gevaarlijke stoffen geadsorbeerd zijn. Organische Organische koolstof, koolstof, gasvormig gasvormig SO SO 2 -, 2 -, sulfaatemissies sulfaatemissies NH NH 3 -emissies 3 -emissies Semi-vluchtige Semi-vluchtige organische organische verbindingen verbindingen H 2 SO 2 SO 4 4 (NH (NH 4 ) 4 ) 2 SO 2 SO 4 4 Organische Organische koolstof, koolstof, deeltjesvormig deeltjesvormig NH NH 4 NO 4 NO 3 3 Elementaire Elementaire koolstof, koolstof, deeltjesvormig deeltjesvormig NO NO x -emissies x -emissies Anorganische Anorganische emissies emissies - - mineralen mineralen (SiO (SiO 2, 2, ) ) - - metalen metalen (Pb, (Pb, Fe, Fe, Zn, Zn, ) ) PM Mariene Mariene aërsolen aërsolen (Cl (Cl -, -, Na Na + + ) ) Opwaaiend Opwaaiend stof, stof, banden- banden- en en remmenstof remmenstof H 2 O 2 Biologisch Biologisch materiaal materiaal - - pollen pollen - - sporen sporen Figuur 1. Verschillende bijdragen aan PM Aërodynamische diameter: de diameter van een bolvormig deeltje dat in de omgevingslucht hetzelfde gedrag vertoont als het stofdeeltje. 12

13 Deeltjes verdeling Emissie van primaire deeltjes of gassen Nucleatie, condensatie en groei coagulatie Mechanische vorming, opwaaien, zeezouten a.d. (µm) 0,001 0,01 0,1 1 2, PM2,5 PM10 TSP Figuur 2. Deeltjesverdeling in functie van aërodynamische diameter van zwevend stof. 13

14 3. Gezondheidseffecten van PM Momenteel wordt fijn stof gezien als één van de belangrijkste luchtverontreinigende stoffen die leiden tot nadelige gezondheidseffecten. Grootschalige epidemiologische studies in Noord-Amerika en Europa hebben verbanden aangetoond tussen de verandering in dagelijks gemiddelde concentraties aan PM en korte termijn gezondheidseffecten. Bij korte episodes (24 uur) van luchtvervuiling worden bestaande gezondheidsproblemen zoals luchtweginfecties en astma ernstiger. Er worden meer gevallen van hoest, luchtwegklachten en het gebruik van bronchodilatoren gemeld. Het aantal spoedopnames voor luchtwegklachten neemt ook toe, evenals het aantal acute sterfgevallen, vaak bij ouderen met reeds verzwakte hart- en longfuncties. Naast de korte termijn effecten zijn er ook gegevens over chronische gezondheidseffecten. De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) maakt melding van een verminderde longfunctie, een toename van chronische luchtwegaandoeningen (v.b. bronchitis, emphyseem astma) en een verminderde levensverwachting. Uit MIRA-T 2004 (Van Steertegem et al., 2004) blijkt dat bij ongewijzigde concentraties aan fijn stof (PM 10 en PM 2,5 ) iedereen in Vlaanderen in zijn leven gemiddeld een derde van een gezond levensjaar (DALY) zal verliezen Van zwevend stof gaat de aandacht voor de gezondheidseffecten uit naar de fractie PM 10 en kleiner. Dit komt door de plaats van afzetting in het ademhalingssysteem. PM 10 wordt hierbij gedefinieerd als de thoracale fractie van het stof of de fractie die binnendringt in de diepere luchtwegen. De fractie groter dan PM 2,5 (PM 10 PM 2,5 ) wordt hoofdzakelijk afgezet in de bovenste luchtwegen. De fijnere deeltjes (PM 2,5 ) zetten zich af in de bronchi en in de longblaasjes. Grovere deeltjes worden daardoor meestal in verband gebracht met ziekteverschijnselen die plaatsvinden in het bovenste deel van het ademhalingsstelsel (verergering van astma), terwijl de fijne fractie vaker in verband wordt gebracht met ernstigere effecten met ziekenhuisopnamen en vroegtijdige sterfte tot gevolg. Fijn stof heeft echter over de werkingsmechanismen een groot deel van zijn geheimen nog niet prijs gegeven. Zo zouden het aantal deeltjes en de samenstelling van de deeltjes ook een rol kunnen spelen in de gezondheidseffecten. Toxicologisch onderzoek suggereert dat de aanwezigheid van kankerverwekkende stoffen en metalen op stof, roet en de ultrafijne fractie een deel van de gezondheidsimpact van stof zou kunnen verklaren. Hierbij komt de fractie PM 2,5 op de voorgrond, evenals de nog kleinere fractie (ultrafijne deeltjes of deeltjes met een a.d. kleiner dan 0,1 µm). Dit betekent echter niet dat de PM 10 -fractie onschuldig zou zijn. Een aantal emissiebronnen worden naar voor geschoven, die mogelijk geassocieerd kunnen worden met gezondheidseffecten en waarvan de emissies zich binnen de fractie PM 2,5 bevinden, meer bepaald motorvoertuigen, motoren met inwendige verbranding (stookemissies) en verbranding van kool, zware stookolie en hout. Dit betekent dat er zeker aandacht moet zijn voor verkeersemissies en verbrandingsemissies. Er bestaat echter wetenschappelijk geen algemeen duidelijk beeld over alle bronnen die schadelijk zijn en alle bronnen die onschadelijk zijn. Op dit ogenblik is er dus geen reden om bepaalde sectoren uit te sluiten bij het doorlichten op mogelijkheden voor emissiereductie. 14

15 4. Kosten en baten van een reductiebeleid voor fijn stof Een specifieke kosten baten analyse voor de maatregelen opgenomen in dit plan werd nog niet gemaakt. Gezien de maatregelen worden genomen in het kader van de Europese verplichtingen is het evenwel duidelijk dat de maatregelen deel uitmaken van een kosteneffectief maatregelenpakket dat op Europees niveau is bepaald en waarvan de additionele lokale maatregelen inherent deel uitmaken. Om een beeld te schetsen van de verhouding tussen de kosten en de baten, wordt er hierna ingegaan op de kosten baten analyse uitgevoerd in kader van de eerste dochterrichtlijn luchtkwaliteit enerzijds en in kader van de door de Europese Commissie voorgestelde thematische strategie anderzijds Kosten en baten van eerste dochterrichtlijn luchtkwaliteit In opdracht van de Europese Commissie werd er een kosten baten studie uitgevoerd (Olsthoorn et al., 1997) naar aanleiding van de eerste dochterrichtlijn luchtkwaliteit 1999/30/EG. Deze studie geeft een overzicht van de kosten en de baten die verbonden zijn aan het invoeren van grenswaarden voor SO 2, NO x, PM 10 en Pb. De auteurs van de studie merkten op dat er onder meer voor PM 10 weinig gegevens beschikbaar waren. Ook verschilden de aannames (destijds voorgestelde wetgeving zoals emissiegrenswaarden voor voertuigen) met de realiteit (uiteindelijk goedgekeurde wetgeving) en waren niet alle bronnen voor PM 10 opgenomen. De auteurs gaven ook mee dat de baten onderschat zijn omdat men zich heeft beperkt tot gezondheid en nieuwe gebouwen en materialen 4. Belangrijk te vermelden is ook dat de studie gebaseerd is op de impact op steden. Bovendien werd er rekening gehouden met een daggrenswaarde van 50 µg/m³ die maximaal 25 maal (i.p.v. 35 maal) mag overschreden worden en een jaargemiddelde grenswaarde van 30 µg/m³ (i.p.v. 40 µg/m³) Uit Tabel 3 blijkt dat op Europees vlak (EU15) voor PM 10 de baten bij invoering van de grenswaarden heel wat groter zijn dan de kosten. Tabel 3. Kosten en baten van reductiemaatregelen PM 10 voor EU15 5 Polluent Geschatte kosten (miljoen ECU of Euro) Geschatte baten (miljoen ECU of Euro) PM (50 300*) * Rekening houdende met onzekerheid van de luchtkwaliteitsmodellering 4.2. Kosten en baten van de thematische strategie Zoals vermeld in heeft de Europese Commissie een thematische strategie rond luchtverontreiniging uitgewerkt. De polluenten die een rol spelen binnen deze strategie zijn SO 2, NOx, NH 3, ozon en fijn stof (PM 2,5 ). Het gaat dus, naast fijn stof zelf (PM 2,5 ) over de precursoren van fijn stof (SO 2, NOx, NH 3 ) enerzijds en ozon dat ook deels gevormd wordt door precursoren van fijn stof anderzijds. Hierdoor is de evaluatie van de kosten en baten van deze thematische strategie interessant om mee te nemen in het stofplan. Er is echter binnen de thematische strategie niet meer ingegaan op PM 10 waardoor er geen bijkomende informatie is over de kosten en baten voor het behalen van de grenswaarden van PM 10. Ter voorbereiding van de thematische strategie werd door de Europese Commissie het CAFE proces opgestart. De voornaamste elementen van CAFE worden beschreven in de communicatie van de Commissie hierover (COM(2001)245). Over deze communicatie zijn er in 2001 onder voorzitterschap van België raadsconclusies geweest. Uit de analyses die werden gedaan binnen het CAFE-proces bleek dat de doelstellingen van het 6 e Milieuactieprogramma (EAP) niet haalbaar waren tegen 2020, zelfs niet met inzet van alle beschikbare technische maatregelen. Hierdoor worden er binnen de thematsiche strategie nieuwe doelstellingen ontwikkeld. 4 Olsthoorn (X.) et al., p Olsthoorn (X) et al., p

16 Ter voorbereiding van de beslissing over het ambitieniveau van de thematische strategie, werden er 3 scenario s doorgerekend met een verschillend ambitieniveau. De algemene doelstellingen zijn: - Voor de effecten van fijn stof op de gezondheid: een reductie van het aantal verloren levensjaren op de meest kosteneffectieve manier voor de EU als geheel. - Inzake verzuring, eutrofiëring en troposferisch ozon gaat men uit van een gap closure tussen het CLE-niveau in 2020 ( current legislation of bij uitvoering van huidig beleid) en het MTFR-niveau in 2020 ( maximum technical feasible reduction of maximaal haalbare reductie met in zet van alle mogelijke technische maatregelen). Op basis van een kosten baten evaluatie van verschillende scenario s besliste de Europese Commissie om voor de thematische strategie de in de onderstaande tabel opgenomen doelstellingen te hanteren: Tabel 4. Doelstellingen van het scenario van de thematische strategie (TS) ten opzichte van CLE (current legislation) en MFR (maximum technical feasible reduction). CLE TS MFR Verloren levensjaren t.g.v. PM 2,5 (voor de EU, miljoen levensjaren) 137 (0%) 106,5 (75%) 96 (100%) Verzuring (per lidstaat, gap-closure voor depositie boven kritische 0% 55% 100% lasten, %) Eutrofiëring (per lidstaat, gap-closure voor depositie boven kritische 0% 55% 100% lasten, %) Ozon (per lidstaat, gap closure voor de SOM35, %) 0% 60% 100% De emissiereducties die hiervoor in België moeten gerealiseerd worden zijn weergegeven in de onderstaande tabel. Tabel 5. Emissiereductie voor België op basis van de NEC-richtlijn (2010), CLE (current legislation, 2020), TS (thematische stragie, 2020) en MFR (maximum feasible reduction, 2020). België NEC 2020 BAU SO (-47%) (-56%) NO x (-47%) (-43%) VOS (-43%) (-40%) NH (-9%) (-6%) PM 2, (-44%) 2020 T.S. 57 (-70%) 137 (-59%) 118 (-51%) 59 (-27%) 17 (-60%) 2020 MFR In de volgende tabel wordt de kosten en de baten die gepaard gaan met de thematische strategie weergegeven. Zowel voor België als voor de EU in zijn geheel overschrijden de baten van de thematische strategie ruimschoots de kosten voor de maatregelen die ervoor moeten worden genomen. Tabel 6. Kosten en gemonetariseerde baten (miljard euro) voor CLE (current legislation) en TS (thematische strategie) België EU CLE 2020 T.S BAU 2020 T.S. 16

17 Kosten t.g.v. de 10,3-29,1 7,1-22,4 5,7-18, gezondheidseffecten Bijkomende baten 1,4-4, t.o.v. baseline 2020 Kosten voor n.g. 2,0 2,3 n.g. 65,9 73,1 reducties Bijkomende kosten t.o.v. baseline ,3 7,2 Opm: grijze vakjes zijn eigen berekeningen van de cel lucht, op basis van: voor O 3 scenario A en voor PM het gemiddelde van A en B officiële cijfers van de Europese Commissie cijfers nog niet beschikbaar. Om de doelstellingen te bereiken zullen er op Europees niveau diverse maatregelen worden uitgewerkt zoals herziening van de NEC-richtlijn, bepalingen (zoals normen) omtrent PM 2,5, 17

18 5. Bronnen van fijn stof in Vlaanderen 5.1. Bronnen van primaire emissies Een emissie-inventaris voor Vlaanderen voor PM 10 en PM 2,5 werd voor de eerste maal opgenomen in Lozingen in de lucht (VMM) voor het jaar Onderstaande tabellen geven de bijdrage van de verschillende bronnen voor PM 10 en PM 2,5 in 2003 weer. De indeling voor PM 10 wordt in dit plan meer gedetailleerd weergegeven dan deze voor PM 2,5. Tabel 7. Emissies van PM 10 (ton) in Vlaanderen voor het jaar 2003 (emissie-inventaris). Sector PM 10 emissies (ton) zoals gerapporteerd in emissie-inventaris VMM Elektriciteitscentrales 1138 Raffinaderijen 1477 Industrie 5745 (verbranding + proces) - Ijzer en staal (28 stook- en 564 procesemissies) - Non-ferro (96 stook- en 767(*) procesemissies) - Chemie (574 stook- en 264 procesemissies) - Voeding, dranken, tabak (336 stook- en 55 procesemissies) - Papier en uitgeverijen - 8 (8 stook- en 0 procesemissies) - Minerale niet-metaal (vnl steenbakkerijen) (142 stook- en 1571 procesemissies) - Metaalverwerkende nijverheid - 69 (12 stook- en 57 procesemissies) - Textiel, leder en kleding - 20 (20 stook- en 0 procesemissies) - Andere (558 stook- en 0 procesemissies) - Spaanplaatsector (nog niet opgenomen in emissie-inventaris) WKK 9 Bevolking 1516 Verkeer uitlaatemissies 5054 Verkeer niet-uitlaat (slijtage van banden, wegdek, 2250 remmen, rails, ) Land- en tuinbouw en veeteelt - stookemissies (vnl tgv zware stookolie) - kippen, runderen varkens (stallen) - Verkeer - Slijtage van het wegdek (**) (**) Andere 601 Totaal (**) (*) De emissiefactor die leidt tot deze hoge emissie wordt momenteel herbekeken in een onderzoek i.o.v. de Vlaamse Overheid Aminal. (**) Slijtage van het wegdek bij land- en tuinbouw gaat over landbouwvoertuigen die off-road of op landbouwgronden rijden. Deze emissie is gebaseerd op een onzekere emissiefactor. De betrouwbaarheid van de aangewende emissiefactor wordt momenteel onderzocht in een onderzoek i.o.v. de Vlaamse Overheid - Aminal. Tabel 8. Emissies van PM 2,5 (ton) in Vlaanderen voor het jaar 2003 (emissie-inventaris). Sector PM 2,5 emissies (ton) zoals gerapporteerd in emissie-inventaris VMM Elektriciteitscentrales 561 Raffinaderijen 1009 Industrie 4188 WKK 9 Bevolking 1428 Verkeer uitlaat 5001 Verkeer niet-uitlaat 1247 Land- en tuinbouw en veeteelt 2303 Andere 601 Totaal

19 Niet in de tabel opgenomen bronnen zijn de natuurlijke bijdrage enerzijds en diffuse emissies van allerlei aard zoals bij op- en overslag bedrijven anderzijds. Naar deze bijdrage wordt eveneens onderzoek verricht gedurende 2005 i.o.v. de Vlaamse Overheid - Aminal. Onderstaande figuren geven het aandeel (%) van de verschillende sectoren in de PM 10 en PM 2,5 - emissies in Vlaanderen weer voor Hierbij werd voor PM 10 de factor slijtage van het wegdek bij land- en tuinbouw buiten beschouwing gelaten wegens de onzekerheid die hieromtrent heerst en gezien deze factor momenteel opnieuw herzien en geëvalueerd wordt. Voorlopige onderzoeksresultaten duiden op een beduidend lagere bijdrage dan vermeld in Tabel 7; een uitstoot in de grootte-orde van enkele kiloton wordt begroot. Deze activiteit wordt ingeschat niet bij te dragen tot de PM 2,5 emissies. 19% land-, tuinbouw en veeteelt 10% verkeer niet-uitlaat 23% verkeer uitlaat 3% andere PM % elektriciteits 7% centralesraffinaderije n 26% industrie 7% 0% WKK bevolking Figuur 3. Aandeel (%) van de verschillende sectoren in de PM 10 emissie in Vlaanderen, PM2, % andere 14% land-, tuinbouw en veeteelt 8% verkeer niet-uitlaat 3% elektriciteitsce ntrales 6% raffinaderijen 25% industrie 31% verkeer uitlaat 9% bevolking 0% WKK Figuur 4. Aandeel (%) van de verschillende sectoren in de PM 2,5 emissie in Vlaanderen, Uit deze figuren blijkt verkeer (uitlaat + niet-uitlaat 6 ) het meest bij te dragen tot de PM 10 en PM 2,5 emissie, namelijk voor respectievelijk 33% en 39%, gevolgd door industrie met respectievelijk 26% en 25% en land-, tuinbouw en veeteelt met respectievelijk 19% en 14%. Verkeer blijkt dus een belangrijke bron van PM 10 en zeker ook van PM 2,5. Het feit indachtig dat aan PM 2,5 nog meer schadelijke gezondheidseffecten gerelateerd worden en dat verbrandingsdeeltjes van verkeer mogelijks een intrinsiek meer nadelig karakter vertonen, vormt verkeer een belangrijke aan te pakken bron. 6 Emissies t.g.v. slijtage van banden, remmen, wegdek, 19

20 Bovendien leidt het verkeer door zijn directe nabijheid tot woningen en andere gevoelige bestemmingen tot belangrijke blootstelling van mensen. In het vermelde rapport lozingen in de lucht, (VMM, 2004) wordt eveneens de evolutie van de PM 10 en PM 2,5 emissies in Vlaanderen gegeven; in de periode dalen de PM 10 en PM 2,5 emissies met bijna 18%, respectievelijk 33%. De industriële emissies dalen in die periode door gebruik van nieuwe technologieën en schonere brandstoffen. Het aandeel van de raffinaderijen ligt in 2003 hoger dan de jaren daarvoor, dit door een hogere stofuitstoot bij één raffinaderij. De emissies van de andere sectoren blijven nagenoeg stabiel. 5.2 Bronnen van secundaire emissies en biogene bronnen Zoals vermeld wordt het fijn stof in de omgevingslucht niet enkel op primaire wijze uitgestoten, maar ook op secundaire wijze gevormd door condensatiereacties van SO 2, NOx, NH 3, VOS. Tevens wordt fijn stof op natuurlijke wijze uitgestoten; zo kunnen zich vb. zeezouten, terpeendeeltjes, opwaaiend bodemstof, zich in de lucht bevinden. Gezien de secundaire deeltjes zich veelal vormen op enige afstand van het emissiepunt en deze vorming ook afhankelijk is van de meteorologische omstandigheden, kan de brongrootte van een precursor van fijn stof niet rechtlijnig verbonden worden aan een bijdrage tot de fijn stof concentraties in de omgevingslucht. Voor de emissies en het beleid rond deze bronnen van fijn stof precursoren wordt verwezen naar het NEC-reductieprogramma van het Vlaamse Gewest (te consulteren op Biogene bronnen worden geacht ook beduidend bij te kunnen dragen tot de fijn stof concentraties in de omgevingslucht. Deze natuurlijke bronnen vallen niet te beïnvloeden door beleidsmaatregelen. In Nederland worden zeezout en bodemstof ingeschat voor 20 30% bij te dragen aan de jaargemiddelde fijn stof concentraties. Nederlandse eerste inschattingen van de lange termijn gemiddelde bijdrage van zeezoutaërosolen aan de fijn stofconcentraties in Nederland begroten deze bijdrage op 4 5 µg/m³ (6 7 µg/m³ aan de kust, 2 3 µg/m³ in Limburg en aan de Oostgrens). Echter, duidelijkheid over de verschillende bronnen en hun bijdragen is er nog niet. Bovendien wordt de gezondheidsimpact van natuurlijke fijn stof deeltjes beperkt tot verwaarloosbaar geacht. 20

21 6. Concentraties van fijn stof in Vlaanderen 6.1. Gemeten concentraties in Vlaanderen Daggrenswaarde PM 10 concentratiemetingen werden in Vlaanderen opgestart in de loop van 1995 in een tiental meetstations. Eind 2003 werden er op 22 locaties PM 10 metingen uitgevoerd. Sinds 2000 wordt er door de VMM PM 2,5 gemeten. Eind 2003 wordt er op zeven plaatsen in Vlaanderen PM 2,5 gemeten. In 2003 werd de PM 10 daggrenswaarde voor de bescherming van de gezondheid van de mens (50 µg PM 10 /m³) in alle 21 meetstations overschreden (het pas in juli 2003 opgestarte meetstation Antwerpen- Linkeroever niet mee in beschouwing genomen). De daggrenswaarde vermeerderd met de overschrijdingsmarge van toepassing voor dat jaar (zijnde 60 µg/m³) werd in kalenderjaar 2003 op 13 van de 21 meetlocaties overschreden. Het grootst aantal overschrijdingen in 2003 werd zowel voor de daggrenswaarde, als de grenswaarde vermeerderd met de overschrijdingsmarge vastgesteld in Roeselare. Het aantal overschrijdingen van de daggrenswaarde (50 µg/m³) is in 2003 in alle stations gestegen t.o.v Voor PM 2,5 zijn er, voorlopig, nog geen Europese of Vlaamse luchtkwaliteitsnormen. Deze worden wel gepland binnen de herziening van de Europese Kaderrichtlijn Luchtkwaliteit en de 1 e drie bijhorende dochterrichtlijnen. Jaargrenswaarde De grenswaarde voor de bescherming van de gezondheid van de mens (40 µg/m³) werd op 9 van de 21 stations overschreden in De hoogste jaargemiddelde concentratie van 53 µg/m³ werd gemeten in het station te Evergem. Onderstaande figuur geeft de jaargemiddelde PM 10 concentraties weer in het kalenderjaar 2002 en 2003 voor de verschillende stations in Vlaanderen. In de figuur worden de jaargemiddelden getoetst aan de grenswaarde en aan de respectievelijke grenswaarde vermeerderd met de overschrijdingsmarge. Uit de figuur blijkt duidelijk dat de jaargemiddelden in 2003 hoger liggen dan deze in GW + OM 2002 (45) ---- GW + OM 2003 (43) GW 2005 (40) Jaargemiddelde 2002 Jaargemiddelde 2003 Figuur 5. PM 10 jaargemiddelde concentraties in 2002 en Figuur 6 geeft de jaargemiddelde PM 10 concentraties in het kalenderjaar 2003 in Vlaanderen weer. De interpolatiekaartjes kwamen tot stand door de verschillende meetlocaties in Vlaanderen in rekening te brengen en de nabijgelegen meetstations van de andere Gewesten. Deze kaart geeft een benaderend beeld van de fijn stof concentraties in Vlaanderen; het resultaat is immers deels afhankelijk van het aantal meetstations en de juiste locatie ervan. Opgemerkt wordt dat de hieronder weergegeven figuur tot stand kwam met behulp van een aangepaste interpolatietechniek i.p.v. de tot hiertoe steeds door de VMM gebruikte techniek. Deze figuur verschilt dus van de figuur weergegeven in het rapport Luchtkwaliteit in het Vlaamse Gewest, 2003 (VMM, 2004). De klassieke interpolatietechniek veronderstelt een ruimtelijke homogeniteit, i.e. alle meetlocaties zijn op de zelfde manier representatief voor hun omgeving. Dit is echter niet altijd het geval. Deze techniek kan dus, v.b. rond industriële stations, leiden tot overschatte concentraties in de 21

22 omgeving van die stations. Om dit (deels) op te lossen werd de techniek aangepast en wordt rekening gehouden met de classificatie van de meetstations. De invloedssfeer van de stedelijke, industriële en verkeersmeetstations (roze punten op Figuur 6) wordt beperkt. Voorwaarde voor toepassing van deze techniek is de beschikbaarheid van voldoende rurale en voorstedelijke stations (blauwe punten op Figuur 6) om een goede inschatting te kunnen maken van de fijn stof achtergrondconcentraties in Vlaanderen.. In 2003 was de beschikbaarheid van voorstedelijk en rurale Vlaamse PM10 meetstations nog beperkt. Dit kan leiden tot een onder- of overschatting van de achtergrondconcentraties in een aantal regio s. Zowel de resultaten van de klassieke als de aangepaste interpolatietechniek dienen dus genuanceerd geïnterpreteerd te worden. De aangepaste techniek geeft een beter algemeen beeld van de PM 10 vervuiling in Vlaanderen. Meer informatie over de interpolatietechnieken wordt gegeven in bijlage 1. Figuur 6. PM 10 jaargemiddelde concentraties in Vlaanderen in De hoogste jaargemiddelde concentraties komen in het kalenderjaar 2003 voor in Oost- en West- Vlaanderen (Roeselare, Menen, en in de omgeving van de Gentse Kanaalzone) en in het westen van de provincie Antwerpen (Ruisbroek en Antwerpen). De laagste jaargemiddelde PM 10 concentraties komen voor in de Westhoek en in Limburg. Opgemerkt wordt dat momenteel in het gebied in West- Vlaanderen waar mede de hoogste Vlaamse concentraties worden voorgesteld op bovenstaande figuur saneringsmaatregelen werden en worden getroffen. Deze vlek op Figuur 6 wordt dus momenteel minder uitgesproken verwacht. Lange termijn evolutie In Luchtkwaliteit in het Vlaamse Gewest, 2003 (VMM, 2004) wordt de evolutie van de jaargemiddelde PM 10 concentraties binnen het telemetrisch meetnet (op basis van halfuren) grafisch weergegeven sedert het begin van de PM 10 metingen. Over het algemeen wordt een dalende tendens in de periode van de jaargemiddelde concentraties waargenomen. Enkel in Borgerhout (42R801), Ruisbroek (42R832) en Roeselare (44M705) zet deze daling zich ook in 2000 verder. In alle andere stations doet zich een stabilisatie of zelfs een lichte stijging voor. In 2001 stijgt de jaargemiddelde concentratie in alle stations van het telemetrisch meetnet. In 2002 vindt er een daling plaats in nagenoeg alle stations. In 2003 vindt er in alle stations van het telemetrisch meetnet een stijging plaats. Deze stijging is, onder andere, te wijten aan voor de verspreiding van fijn stof ongunstige meteorologische omstandigheden. Deze situatie werd ook in andere landen bemerkt. PM 2,5 metingen werden te recent opgestart om reeds te kunnen spreken van een lange termijn evolutie. 22

23 6.2. Gemodelleerde concentraties in Vlaanderen Huidige situatie Met het BelEuros model werden PM 10 concentraties berekend voor de maand januari en maart Het betreft maandgemiddelde concentraties: berekeningen van buitenlandse bijdragen op jaargemiddelde basis is voorlopig nog niet mogelijk, gezien modellering van de zomermaanden vaak nog tot overschattingen leidt wegens problemen met de chemie/aërosol module. Aan dit knelpunt wordt gewerkt. De modelresultaten stemmen weliswaar goed overeen met de metingen in de wintermaanden. Het BelEuros model wordt eveneens aangewend ter modellering van PM 2,5. Echter, op moment van schrijven waren deze resultaten nog niet beschikbaar. De invoergegevens zijn geïnventariseerde antropogene emissies (NO x, SO 2, VOS, NH 3, PM 2,5, PM 2,5-10) en waargenomen meteorologische omstandigheden voor het jaartal Alle emissies opgenomen in de VMM emissie-inventaris worden ingevoerd. De buitenlandse bijdrage werd ingeschat door alle Vlaamse antropogene emissies gelijk te stellen aan nul. Concentraties werden berekend in gridcels van 15 km * 15 km. Ook werd de invloed van Vlaamse bronnen op de luchtkwaliteit buiten Vlaanderen ingeschat. De figuren van de PM 10 gemodelleerde maandgemiddelde concentraties, januari en maart 2002 met alle antropogene (NO x, SO 2, VOS, NH 3, PM , PM 2.5 ) Vlaamse emissies ingevoerd en gelijk gesteld aan nul worden weergegeven in bijlage 2. Uit deze BelEuros modelresultaten blijkt ongeveer 20 tot 30 % van de PM 10 concentraties in Vlaanderen (alvast in januari en maart 2002) te worden veroorzaakt door Vlaamse emissies; 80 70% zou dus veroorzaakt worden door niet Vlaamse bronnen. Echter de impact van eigen bronnen tot de waargenomen immissieniveaus is groter dan de modelresultaten weergeven. Deze hogere invloed zou blijken wanneer het BelEuros model toe zou laten concentraties in grids kleiner dan 15 km * 15 km te berekenen. Bovendien is de buitenlandse bijdrage afhankelijk van de plaats. Zo zal in stedelijk gebied of in een sterk industriële zone, dus in zogenaamde hotspot gebieden, de binnenlandse bijdrage van PM 10 hoger zijn. Deze inschattingen stemmen overeen met eerder uitgevoerde modellering en eigen berekeningen waarin de bijdrage van het buitenlands aandeel in de PM 10 concentraties geraamd werd op 50 80%. Internationale modellering in verband met PM 2,5 (i.p.v. PM 10 ) geeft aan dat 43% van de concentratie aan primair PM 2,5 van België zelf komt en 17% van de concentratie aan secundaire inorganische aërosolen van Belgische oorsprong is (Klein et al., 2005). Het secundair aandeel is het belangrijkste van de fractie PM 2,5. EC en OC (elementair en organisch koolstof) metingen voor PM 2,5 duiden op een concentratiebijdrage van respectievelijk > 1,5 µg/m³ en 4-5 µg/m³ in Vlaanderen. Modelresultaten komen tot een gelijkaardig OC-aandeel (6 8 µg/m³ voor Vlaanderen); 60 70% van dit OC wordt ingeschat van biogene oorsprong (biogene terpenen) te zijn (Torseth et al., 2004). De modelresultaten tonen eveneens dat de Vlaamse fijn stof emissies naar een zeer ruim gebied buiten Vlaanderen worden getransporteerd en daar de concentraties beïnvloeden. Door verdunningseffecten is deze invloed beperkt in hoeveelheid. In dat heel ruime gebied worden 1 5% van de concentraties veroorzaakt door Vlaamse emissies. 23