2. De markt voor financiële diensten

Transcriptie

1 2. De markt voor financiële diensten 2.1 Inleiding Voor de beantwoording van de adviesaanvraag is inzicht in de structuur en dynamiek van de markt voor financiële diensten onontbeerlijk. Uit welke deelmarkten bestaat de financiële dienstverlening? Welke spelers zijn actief op de verschillende deelsegmenten en hoe is hun marktpositie? Van speciaal belang is hierbij de vraag van de organisatiegraad die bepalend is voor de wijze waarop zelfregulering bindend kan zijn voor de sector. Ook zal naar de relevante dynamiek worden gekeken. Welke rol vervult de bemiddelaar in de financiële dienstverlening? En verandert die rol onder invloed van maatschappelijke en technologische trends? Reikwijdte van dit advies De raad vindt het noodzakelijk vanaf het begin duidelijk te maken wat de reikwijdte van dit advies is. De adviesaanvraag heeft als onderwerp de bemiddeling in financiële diensten. Voor de reikwijdte van het advies is daarom in de eerste plaats van belang hoe het begrip bemiddeling, en in het verlengde daarvan het begrip bemiddelaar, wordt gedefinieerd. In de tweede plaats moet voor de reikwijdte van dit advies worden gekeken naar de randvoorwaarden die aan de beoogde regelgeving worden gesteld. In het bijzonder gaat het dan om de distributieconsistentie van de regels die voor de bemiddeling in financiële diensten zullen gaan gelden. Definitie begrip bemiddeling In dit advies wordt voor de definitie van het begrip bemiddeling aansluiting gezocht bij de Europese richtlijn verzekeringsbemiddeling 1. Naar analogie daarvan wordt in dit advies onder bemiddeling verstaan: de werkzaamheden die bestaan uit het aanbieden, het voorstellen en het voorbereidende werk voor het sluiten van een financiële overeenkomst en het assisteren bij het beheer en de uitvoering van de overeenkomst. Onder deze definitie valt ook het tegen betaling adviseren van de consument over financiële diensten. Verder stelt de definitie van de richtlijn dat de werkzaamheden uitgeoefend door een verzekeringsonderneming of een werknemer van een verzekerings- 1 Zie: Richtlijn 2002/PM betreffende verzekeringsbemiddeling [aangenomen 30 september 2002], artikel 2 lid 3. 11

2 onderneming [...] niet als verzekeringsbemiddeling [worden] beschouwd. Daarmee vallen de activiteiten van de aanbieders van financiële diensten waarbij rechtstreeks contact wordt gelegd met aspirant-afnemers (zogenoemde direct writers ) dus buiten de definitie van het begrip bemiddeling zoals dat in dit advies wordt gehanteerd. De bemiddelaar is vervolgens de onderneming die zich bezighoudt met bemiddeling volgens de hier gegeven definitie. Deze onderneming kan een natuurlijke persoon zijn (eenmanszaak) of een rechtspersoon. De raad wil hiermee benadrukken dat het begrip bemiddelaar in dit advies niet slaat op eventuele medewerkers van een onderneming die bemiddelt. Waar wet- en regelgeving voor de bemiddeling in financiële diensten de werkzaamheden van deze medewerkers raakt, zal dat in dit advies expliciet worden aangegeven. In andere gevallen is de onderneming die bemiddelt het aangrijpingspunt voor het onderwerp dat hier centraal staat: de bemiddeling in financiële diensten. Distributieconsistentie Naast de definitie van het begrip bemiddelaar is de randvoorwaarde distributieconsistentie bepalend voor de reikwijdte van dit advies. Het kabinet wil dat het wettelijke kader voor de bemiddeling in financiële diensten ook gaat gelden voor andere distributiekanalen op de markt voor financiële dienstverlening. In de brief aan de Tweede Kamer over de nota bemiddeling in financiële diensten stelt het kabinet onder het kopje Reikwijdte wettelijk kader: Het uitgangspunt van distributieconsistentie brengt met zich dat dit kader ook op andere distributiekanalen van toepassing is dan het tussenpersonenkanaal. Voor elke schakel in het distributiekanaal van financiële diensten moeten op consistente wijze de kwaliteitskenmerken worden gewaarborgd. 2 Daarmee moet worden voorkomen dat de wettelijke en andere regels voor de bemiddelaars scheve concurrentieverhoudingen gaan veroorzaken tussen de verschillende distributiekanalen waar deze kanalen op de markt voor financiële dienstverlening juist steeds meer vervlecht raken. en de plaats van aanbieders in dit advies Deze benadering plaatst de aanbieders (verzekeraars en banken) binnen de reikwijdte van dit advies. Aanbieders treden soms op als bemiddelaar voor de diensten van andere aanbieders maar zijn als verkopers van hun eigen diensten niet als bemiddelaars op te vatten. Conform de randvoorwaarde distributieconsistentie echter zullen de aanbieders in deze rol (aanbieden eigen producten) moeten voldoen aan dezelfde eisen als de bemiddelaars en vallen zij dus binnen de kaders van dit advies. 2 Tweede Kamer, , IXB, nr. 24, p

3 DE MARKT VOOR FINANCIËLE DIENSTEN 2.2 Markten en producten De reikwijdte van het advies kan tot uitdrukking worden gebracht in een schematische weergave van de distributiekanalen op de markt voor financiële diensten (figuur 1). Het gaat hierbij om: Bemiddelaars. Bemiddelaars kunnen van bemiddeling hun hoofdactiviteit gemaakt hebben, maar kunnen bemiddeling ook in het verlengde van andere activiteiten (bijvoorbeeld makelaardij) verrichten. Tot de bemiddeling behoort ook de nazorg, dat wil zeggen de voortdurende controle van de bestaande overeenkomsten, zonodig het doen van voorstellen voor verbetering en het behulpzaam zijn bij bijvoorbeeld de afwikkeling van schadeclaims. Aanbieders als rechtstreekse verkopers. Het gaat hierbij om verkoop door personeel in loondienst of via internet. Bijvoorbeeld, banken die producten van verzekeraars uit de eigen financiële groep verkopen doen dat door middel van hun eigen kantorennetwerk dat integraal onderdeel uitmaakt van de bankorganisatie. Deze vorm van verkoop wordt in dit advies niet als bemiddeling beschouwd en rechtstreekse verkoop is om die reden in figuur 1 als een apart distributiekanaal opgenomen. De reden om de gevolmachtigde niet in deze categorie op te nemen is dat een gevolmachtigde handelt op naam van en voor rekening van de volmachtgever. De aanbieder blijft daarmee aansprakelijk voor het handelen van de gevolmachtigde. Figuur 1 Distributiekanalen op de markt voor financiële diensten banken verzekeraars institutionele beleggers overige financiers rechtstreekse verkoop (loondienst, internet) bemiddelaars afnemer 13

4 De producten die op de markt worden verhandeld kunnen worden ondergebracht in de categorieën: 1. sparen en beleggen (waaronder ook cliëntenremise 3 ); 2. lenen (hypotheken en consumentenkredieten); 3. verzekeren (schade-, levensverzekeringen enz.); 4. financieel advies en planning. Kijken we naar de afnemers, dan valt op dat de cliënten van de bemiddelaars zowel particulieren als bedrijven zijn. De mix tussen persoonlijke en zakelijke dienstverlening zal per product verschillen. Bemiddelaars op het terrein van sparen en beleggen, alsmede de hypotheken en consumentenkredieten zullen zich vooral richten op de particuliere consument. In de verzekeringsbranche is de doelgroep gemengd, waarbij een zekere mate van specialisatie optreedt. Zo bemiddelt meer dan de helft van de wat grotere kantoren op de verzekeringsmarkt voor particulieren én voor zakelijke consumenten 4. Dit geldt in iets sterkere mate voor de georganiseerde kantoren dan voor nietgeorganiseerde bemiddelaars. De kleinere kantoren (georganiseerd en nietgeorganiseerd) richten zich voornamelijk op particuliere consumenten. Dit advies richt zich primair op de consumentenmarkt. Producten en diensten met betrekking tot het betalingsverkeer, de zakelijke kredietverlening en de professionele financiële markten blijven buiten beschouwing. Grote verscheidenheid Probleem bij de analyse van de marktstructuur is de grote verscheidenheid aan spelers en producten. Bij de bemiddelaars kan bijvoorbeeld gedacht worden aan assurantiebemiddelaars en hypotheek- en effectenbemiddelaars. Vaak bemiddelen zij voor verschillende producten en is de hypotheekbemiddelaar tevens assurantiebemiddelaar. Daarnaast wordt de bemiddeling uitgevoerd als een nevenactiviteit, bijvoorbeeld naast de makelaardij in onroerende zaken 5. Verder kan worden gewezen op de verschillende horizontale samenwerkingsverbanden (branchevereniging) die de deelmarkten verdelen in een georganiseerd en niet-georganiseerd deel. 3 Binnen de sector beleggen zijn twee soorten bemiddelaars actief: de effectenbemiddelaar en de cliëntenremisier. De cliëntenremisier verstrekt naam- en adresgegevens van cliënten aan de effectenbemiddelaar; hij mag niet adviseren. Het is een niet noodzakelijke tussenstap tussen de consument en de effectenbemiddelaar. De functie wordt niet als hoofdactiviteit, maar altijd als nevenactiviteit beoefend. 4 CentER Applied Research, Marktwerking en concurrentie in het assurantietussenpersonenkanaal, Tilburg 2001, p Ter indicatie, volgens opgave van het EIM komt ongeveer 35 procent van de omzet van de makelaars in onroerende zaken voort uit de bemiddeling bij verzekeringen en hypotheken (cijfers 1995). 14

5 DE MARKT VOOR FINANCIËLE DIENSTEN Het beeld van de markt wordt verder gecompliceerd door de omstandigheid dat financiële producten in toenemende mate in combinatie worden verkocht. Het beste voorbeeld is de hypotheek die vaak is gekoppeld aan een levensverzekering, terwijl ook een beleggingsconstructie er deel van kan uitmaken. Gevolg van dergelijke productcombinaties is dat de verschillende deelmarkten in de financiële dienstverlening sterker met elkaar verbonden raken. 2.3 Omzet en belang bemiddelaars Ondanks deze verscheidenheid kan een poging worden gedaan tot kwantificering. Tabel 1 laat voor iedere deelmarkt de omzet en het belang van het bemiddelingsafzetkanaal zien. Volgens een inventarisatie voor de Raad van Financiële Toezichthouders (RFT) 6 was de hypotheekmarkt qua omzet in 2000 veruit de grootste deelmarkt. Kijken we naar de provisie-inkomsten, dan is de schadeverzekering de belangrijkste markt voor de bemiddelaars. Op alle deelmarkten blijkt het aandeel van de bemiddelaars in de totale omzet overigens aanzienlijk te zijn. Tabel 1 Omvang van de relevante markten (mrd. guldens, 2000) omzet gemeten als via bemiddelaar totale provisie schadeverzekering 35 premieomzet 60 % 3,2 levensverzekering 47 premieomzet 68 % 1,4 hypotheek 167 geleend bedrag pj 52 % 1,7 kredietbemiddeling 30 totale schuld 38 % 0,18 totaal 6,55 Bron: ESI-VU, De markt voor financiële intermediairs in Nederland, op.cit., p. 8. Figuur 2 laat de aantallen bemiddelaars zien op de verschillende deelmarkten, waarbij onderscheid is gemaakt tussen kleinschalige bemiddeling en substantiële bemiddeling 7. Een conclusie die hieruit kan worden getrokken is dat op alle deelmarkten aanzienlijke aantallen kleine bemiddelaars actief zijn. Figuur 3 geeft het belang van horizontale samenwerking weer. Hier is de conclusie dat in aantallen gemeten de niet-georganiseerde bemiddelaars 6 Zie hiervoor het rapport De markt voor financiële intermediairs in Nederland van het ESI-VU, 2001, dat als bijlage bij RFT-rapport Tussenpersonen in de financiële sector (december 2001) is verschenen. 7 De grens tussen kleinschalig en substantieel is gulden aan provisie. 15

6 op alle deelmarkten een redelijk groot (40 à 50 procent) aandeel hebben 8. Kijken we daarentegen naar de omzet, dan beslaat de organisatiegraad een veel groter deel van de markt (voor schadeverzekeringen zelfs bijna 100 procent). Bij de beantwoording van de vraag of deze samenwerkingsverbanden een aanknopingspunt kunnen zijn voor regulering van de markt, moet echter de nodige voorzichtigheid worden betracht. De hier gepresenteerde gegevens over de organisatiegraad maken geen onderscheid tussen de verschillende soorten samenwerking in een bepaalde deelmarkt. Deze kunnen qua aard, doelstelling, werkterrein en grip op de deelnemers sterk uiteen lopen. Zo hebben de NVA, NBVA en het Verbond van Verzekeraars de Gedragscode Informatie Dienstverlening Intermediair (GIDI) in het leven geroepen. Er zal dus per deelmarkt en per brancheorganisatie moeten worden bekeken wat de mogelijkheden voor een brede marktdekking van zelfregulering zijn 9. krediet hypotheek leven schade klein substantieel Figuur 2 Bemiddelaars per deelmarkt (aantallen) 10 Bron: ESI-VU, De markt voor financiële intermediairs in Nederland, op.cit., p Een omvangrijke groep bemiddelaars die bemiddeling in financiële diensten naast een andere taak verricht, is de makelaardij in onroerende zaken. Het gaat hier naar schatting om 6000 makelaars die een hoge organisatiegraad kennen; ongeveer 85 procent is aangesloten bij een van de drie brancheorganisaties NVM, VBO en LMV. 9 Deze analyse zal plaatsvinden in hoofdstuk Bij de kredietbemiddeling is het totaal aantal spelers niet met zekerheid te schatten. Hier weergegeven schatting op basis van de microsimulatie van het ESI. 16

7 DE MARKT VOOR FINANCIËLE DIENSTEN Figuur 3 Horizontale samenwerking bemiddelaars krediet hypotheek leven schade aantal georganiseerd omzet georganiseerd Bron: ESI-VU, De markt voor financiële intermediairs in Nederland, op.cit., p. 11. Functie van de bemiddelaar De bemiddelaar vervult verschillende functies in de markt voor financiële dienstverlening: Schakel tussen vraag en aanbod: Tabel 1 laat zien dat een meerderheid van de transacties op de markt voor financiële diensten tot stand komt door bemiddeling. Daaruit kan worden afgeleid dat er een grote behoefte bestaat aan een bemiddelaar, een schakel tussen vraag en aanbod. De bemiddelaar kan de consument helpen bij het maken van de juiste keuze. Hij kan vanuit zijn specialisme grondige kennis opdoen van de markt en zo de transparantie van het aanbod voor de consument verbeteren. De consument geeft aan wat zijn wensen zijn, geholpen door de bemiddelaar die aangeeft welke afwegingen daarbij relevant zijn. Vervolgens zoekt de bemiddelaar het voordeligste product dat het beste aansluit bij de wensen van de consument. In theorie worden vraag en aanbod in de markt voor financiële diensten zo beter op elkaar afgestemd. Het voordeel van het optreden van de bemiddelaar is dus dat er een structurele verbetering van de mededinging op de markt voor financiële diensten plaatsvindt. De andere kant van de medaille is dat de consument geconfronteerd wordt met kwaliteitsverschillen tussen de dienstverlening van bemiddelaars die soms moeilijk te doorgronden zijn. Dit aspect kan de zoektocht 17

8 van de consument naar het juiste financiële product hinderen met als gevolg een minder efficiënt werkende markt. Op korte termijn kan er aldus een nadeel ontstaan als gevolg van het optreden van een kwalitatief mindere bemiddelaar. Per saldo leidt het optreden van de bemiddelaar tot een verbetering van de werking van de markt voor financiële diensten. Plaats in de keten: de bemiddelaar vervult vanuit de keten bezien bepaalde adviserende en commerciële taken. Kennelijk is het voor aanbieders economisch gezien voordeliger om deze taken aan de bemiddelaar uit te besteden. Aan de andere kant kan de bemiddelaar in de keten worden gezien als het verlengstuk van de consument; hij staat aan de kant van de consument en is geen vertegenwoordiger van de aanbieder. Hij kan voor maatwerk zorgen en functioneert door een bundeling van de vraag als een countervailing power richting de aanbieders. Marktpositie De markt voor financiële bemiddelingsdiensten is een open markt; toetreding vergt een investering in kennis en relaties, maar is verder met relatief bescheiden middelen te realiseren. De mate van concurrentie op de markt zal per marktsegment verschillen. Waar de bemiddeling betrekking heeft op een relatief homogeen product (bijvoorbeeld consumentenkrediet) krijgt de markt kenmerken van volledige mededinging. Bij complexe producten en bemiddeling met een sterke adviescomponent gaan de persoonlijke kennis en vaardigheden van de bemiddelaar een grotere rol spelen. Dit segment is door een zekere mate van productdifferentiatie in de dienstverlening dan beter te typeren als een markt met monopolistische concurrentie. Verder speelt de relatie tussen bemiddelaars en aanbieders een rol. Deze relatie kent verschillende verschijningsvormen (zie ook figuur 1). De bemiddelaars werken over het algemeen op provisiebasis; de aanbieder betaalt de bemiddelaar. Als gevolg van het MDW-project assurantiebemiddeling is per 1 april jl. de verplichte beloningsstructuur door middel van provisie door de aanbieder aan de bemiddelaar (art. 13 Wabb) afgeschaft 11. Hierdoor zal er meer ruimte komen voor andere beloningsvormen zoals werken voor een uurtarief, dat nu nog sporadisch voorkomt. Overstapkosten Recentelijk zijn in het kader van de MDW-operatie de overstapkosten voor de consument in onder meer de verzekeringsbranche onder de loep genomen 12. Het gaat hier om overlijdensrisicoverzekeringen, levens- en beleggingsverze- 11 Zie: Tweede Kamer , 24036, nr Zie: MDW-project Overstapkosten, Tweede Kamer , 24036, no

9 DE MARKT VOOR FINANCIËLE DIENSTEN keringen en hypotheken. De conclusie van deze analyse is dat bij bepaalde verzekeringen hoge overstapkosten een belemmering voor de marktdynamiek vormen waarbij onder meer de rol van de bemiddelaar in het geding is. Het kabinet neemt een aantal aanbevelingen van de MDW-werkgroep over en wil onder meer het gesignaleerde gebrek aan transparantie en aan overstapmogelijkheden aanpakken. Voorts wijst het kabinet in dit kader op de recente herziening van het beleid inzake financiële bemiddeling, waarbij, in lijn met de nieuwe richtlijn verzekeringsbemiddeling (zie daarvoor hoofdstuk 4), is gekozen voor het transparant maken van de wijze waarop de beloning aan bemiddelaars in financiële diensten plaatsvindt. Voor de verdere uitwerking verwijst het kabinet naar het wetsvoorstel over bemiddeling in financiële diensten dat na de zomer 2002 zal worden ingediend. Het MDW-rapport en de reactie daarop van het kabinet tonen het belang aan van een goede informatievoorziening door de bemiddelaar richting de consument. In hoofdstuk 7 van dit advies zal dit nader worden uitgewerkt. Schaalvergroting en ketenintegratie Kenmerkend voor de financiële dienstverlening is dat schaalvoordelen moeilijk te realiseren zijn. Er zijn weinig productiemiddelen die het mogelijk maken door schaalvergroting met lagere gemiddelde kosten te produceren. De meeste kantoren in de sector vallen dan ook in de categorie kleinbedrijf (2 à 10 werknemers). Toch vindt er in de financiële markt wel een zekere mate van verticale integratie plaats. Het gaat hier grosso modo om twee verschijningsvormen: participaties en ketenintegratie. Bij participaties proberen aanbieders een betere greep op het distributiekanaal te krijgen waarbij zogenoemde captive kantoren ontstaan; bemiddelaars die geheel of gedeeltelijk in eigendom komen van aanbieders 13. Bij ketenintegratie blijft de bemiddelaar zelfstandig maar gaat hij met de aanbieder een gemeenschappelijke polisadministratie voeren. Moderne digitale technieken maken deze vorm van ketenintegratie mogelijk. Het voordeel van een digitale polisadministratie is dat bijvoorbeeld nieuwe verzekeringen in één keer worden geadministreerd bij zowel bemiddelaar als verzekeraar; dat vermindert dubbele handelingen (verzekeraar moet een nieuwe cliënt ook in zijn administratie invoeren) en de papierstroom tussen verzekeraar en bemiddelaar. Dit kan de kwaliteit (minder fouten) en efficiency van de financiële markt ten goede komen. Verschillende marktpartijen werken momenteel aan een standaard voor dit systeem waar- 13 Het is overigens de vraag of deze ontwikkeling doorzet. Er kan beter worden gesproken van een pluriforme ontwikkeling omdat geen eenduidige tendens is waar te nemen. De mogelijkheid van schaalvoordelen kunnen aanbieders ertoe brengen participaties aan te gaan. Aan de andere kant zijn er signalen waaruit blijkt dat de daadwerkelijk gerealiseerde voordelen in bepaalde gevallen beperkt zijn of zelfs negatief uitvallen. Dat brengt aanbieders ertoe hun deelnames in bemiddelingskantoren weer af te bouwen. 19

10 door bemiddelaars met hetzelfde systeem bij verschillende aanbieders terecht kunnen. 2.4 Toekomstige ontwikkelingen De komende jaren zal een drietal maatschappelijke tendensen van invloed zijn op de plaats van de bemiddelaar op de markt van financiële diensten. In de eerste plaats zal de voortgaande privatisering van de sociale zekerheid en gezondheidszorg nieuwe terreinen voor bemiddeling bloot leggen, maar tevens de nodige deskundigheid van de bemiddelaar vragen. Zo zal er, wanneer de desbetreffende SER-adviezen worden opgevolgd, meer ruimte op de particuliere verzekeringsmarkt voor arbeidsongeschiktheid en gezondheidszorg ontstaan. Dat vraagt om bijzondere aandacht voor transparantie en informatievoorziening (vergelijking ziektekostenpolissen). In de tweede plaats is de toenemende vergrijzing van de Nederlandse (en West-Europese) bevolking van belang, in het bijzonder bezien vanuit de toenemende individualisering en heterogeniteit die tot een grotere behoefte aan keuzevrijheid binnen het pensioenstelsel leiden 14. De afgelopen jaren is dan ook te zien dat pensioenregelingen worden aangepast om deelnemers keuzemodules en individuele aanvullingsmogelijkheden te bieden. Daarnaast kiezen nieuwe ondernemingen in jonge bedrijfstakken in toenemende mate voor pensioenregelingen zonder solidariteit, of zij bieden helemaal geen pensioenregelingen. Veel wijst erop dat deze langzame, maar gestage toename van keuzevrijheid in de komende jaren zal doorzetten. Om de consument de juiste keuze te laten maken is transparantie noodzakelijk. Een oudedagsvoorziening koopt men immers doorgaans maar eenmaal. Bovendien is deze van grote waarde. Veranderingen aanbrengen of een andere aanbieder kiezen is vaak kostbaar (hoge overstapkosten). Consumenten hebben daarom een grote behoefte aan informatie en advies. Wanneer in de toekomst meer keuzevrijheid zou worden geïntroduceerd door de reikwijdte van de ondernemings- en bedrijfstakregelingen te beperken en huishoudens voor een groter deel individueel hun oudedagsvoorziening moeten regelen, stijgt het belang van een juiste keuze en daarmee van goede informatievoorziening vooraf nog verder. Het CPB concludeert dat hier juist de belangrijkste tekortkomingen liggen van de individuele pensioenvoorzieningen. Volgens het CPB is de transparantie van deze financiële diensten onvoldoende door de sterke financiële banden van de bemiddelaars met de aanbieders en de tekortschietende onderlinge vergelijkbaarheid van de producten. 14 Centraal Planbureau: Solidariteit, keuzevrijheid en transparantie. De toekomst van de Nederlandse markt voor oudedagsvoorzieningen, Den Haag 2000, hfst

11 DE MARKT VOOR FINANCIËLE DIENSTEN In de derde plaats is er de voortgaande ontwikkeling in de ICT en in dit kader vooral de toenemende mogelijkheden om langs elektronische weg diensten en producten te kopen en te verkopen. Meer en meer wordt belemmerende wetgeving hiervoor weggenomen en wordt stimulerende regelgeving ingevoerd, zoals recent de Europese richtlijn voor de verkoop van financiële diensten op afstand. De positie van de bemiddelaar kan hierbij in het geding komen, omdat aanbieders nu meer mogelijkheden krijgen langs deze kanalen hun producten en diensten aan te bieden. 21