Wat is taalkunde? En wat doet taalkunde in het programma van CKI?

Transcriptie

1 Wat is taalkunde? En wat doet taalkunde in het programma van CKI?

2 Vandaag Wat is taalkunde? Taal en communicatie Geschiedenis van de taalkunde Taalkunde in CKI Overzicht van de cursus

3 Wat is taalkunde? Taalkunde is de wetenschappelijke studie van de natuurlijke taal van mensen. Natuurlijke (mensen)talen: Nederlands, Engels, Russisch, Zweeds, Chinees, Swahili, Endo, Sanskrit, Nederlandse Gebarentaal, American Sign Language,

4 Dus niet: dieren Verschillen Discrete infinity Compositionaliteit Conventionaliteit Zie: semiotiek, biologie

5 Ook niet: kunstmatige talen Esperanto 1e orde predikatenlogica Prolog, Java Zie: semiotiek, logica, informatica

6 Zelfs niet: schrift Nederlands, Engels, Russisch, etc. bestonden eerder als gesproken taal dan als geschreven taal. Schrift: afgeleide van de primaire gesproken taal. Niet altijd gesproken: doventaal, b.v. Nederlandse gebarentaal, American sign language.

7 Taal en communicatie Twee manieren om naar taal te kijken als een systeem van kennis van taal perspectief van taalwetenschap en CKI cognitief, structureel hoe zit een zin (woord, tekst) in elkaar? als een proces van communicatie met taal perspectief van communicatie en informatiewetenschap sociaal, functioneel wat doen spreker en hoorder met taal?

8 Shannon-Weaver Model The Mathematical Theory of Communication (1949) informatietheorie, entropie, redundantie, bit

9 Spreker en hoorder Spreker boodschap Formulering Spreken Hoorder Begrip Verstaan Horen spraakklanken

10 Geschiedenis van de Taalkunde in vogelvlucht Een lange geschiedenis: Plato (400 vc) Cratylus: is taal natuurlijk of conventioneel? Panini (400 vc) taal als een systeem van eenheden en regels

11 Vroegmoderne tijd Arnauld & Lancelot (1660): Grammaire générale et raisonnée de Port-Royal. Port-Royal: jansenistisch abdij bij Parijs 17e eeuw (b.v. Pascal) universele logische principes van alle natuurlijke talen

12 18e/19e eeuw 1786 Sir William Jones sprung from some common source 1822 Grimm s Law o.a. *p > f (pater > father) 1827 Wilhelm von Humboldt oneindig gebruik van eindige middelen

13 Taalfamilies Talen binnen één familie: onderling verwant, ontwikkeld uit één voorouder. Vaak: voorouder gereconstrueerd aan de hand van overgeleverd materiaal. Talen die niet kunnen worden ondergebracht in een familie: geïsoleerde talen of isolaten. ±6000 talen, meer dan 100 taalfamilies

14 Indo-Europese familie

15 Taalfamilies in Afrika

16 Begin 20e eeuw Studie van inheemse Indianentalen V.S. door Boas, Whorf en Sapir. Bewustzijn dat talen sterk verschillen. B.v. tijdssysteem Hopi vs. Engels. Sapir-Whorf hypothese: taal bepaalt hoe je de werkelijkheid ervaart. around a storage of what are called 'gasoline drums,' behavior will tend to a certain type, that is, great care will be exercised; while around a storage of what are called 'empty gasoline drums,' it will tend to be different -- careless, with little repression of smoking or of tossing cigarette stubs about. (Whorf 1956)

17 Eskimo s en sneeuw (1) Boas (1911): Eskimo's hebben vier verschillende woorden voor sneeuw: aput ("sneeuw op de grond"), gana ("vallende sneeuw"), piqsirpoq ("opwaaiende sneeuw") en qimuqsuq ("sneeuwjacht"), vs. Engels. Whorf: minstens zeven woorden, sindsdien: tientallen, honderden... Ondersteuning Sapir- Whorf hypothese?

18 Eskimo s en sneeuw (2) 1. apun: sneeuw 2. aput: uitgespreide sneeuw 3. nutagak: poedersneeuw 4. aniu: samengedrukte sneeuw 5. ersertok: bewegende sneeuw 6. akeirorak: nieuwe bewegende sneeuw 7. pukak: suikersneeuw 8. pokaktok: zoutachtige sneeuw 9. ayak: sneeuw op kleren 10. apun: sneeuw 11. aput: uitgespreide sneeuw 12. nutagak: poedersneeuw 13. aniu: samengedrukte sneeuw 14. ersertok: bewegende sneeuw 15. akeirorak: nieuwe bewegende sneeuw 16. pukak: suikersneeuw 17. pokaktok: zoutachtige sneeuw

19 Eskimo s en sneeuw (3) Pullum (1991:167) Don't be a coward like me. Stand up and tell the speaker this: C. W. Schultz-Lorentzen's Dictionary of the West Greenlandic Eskimo Language (1927) gives just two possibly relevant roots: qanik, meaning 'snow in the air' or 'snowflake', and aput, meaning 'snow on the ground'. Then add that you would be interested to know if the speaker can cite any more.

20 20e eeuw Grondleggers van de moderne taalkunde: Ferdinand de Saussure Noam Chomsky

21 Saussure (± 1920): Cours de linguistique diachronie synchronie. Diachronie: ontwikkeling van talen in de tijd (b.v. Latijn > Romaanse talen). Synchronie: structuur van een taal op een bepaald moment. Taal is meer dan een woordenlijst: taal als systeem (van opposities). Conventionele relatie vorm-betekenis.

22 Noam Chomsky (1) 1956: Syntactic structures. Colorless green ideas sleep furiously. Furiously sleep ideas green colorless. Generatieve grammatika: met wiskundige mechanismen taal beschrijven. Creativiteit: met een eindige verzameling regels en een eindig aantal woorden een oneindig aantal zinnen produceren.

23 Noam Chomsky (2) Innate ideas: Kinderen hebben aangeboren kennis van de grammatikale struktuur Universele grammatica: die alle talen gemeenschappelijk hebben

24 Taalkunde anno nu Voortzetting van generatieve grammatica, maar ook andere formele en functionele theorieën. Niet alleen aandacht voor taalstructuur, maar ook leren van taal door kinderen (taalontwikkeling), brein, gebruik van taal in sociale situaties, computationele toepassingen,

25 Taalkunde binnen cki Cognitiewetenschap bestudeert natuurlijke intelligentie. KI bouwt systemen die intelligent gedrag vertonen.

26 Cognitie Cognitieve processen hebben te maken met kennis, denken en waarneming. Bewuste mentale processen: wiskunde, schaken. Onbewuste mentale processen: herkennen van een voorwerp, een gezicht, omgaan met taal.

27 Maar dat weten we toch? Kennis van taal is onbewust (1) Er werd op straat gedanst. (2) Op straat werd er gedanst. Mag het woordje er worden weggelaten? Representatie van taalkundige kennis in brein en computer (architecturen voor cognitie).

28 Taalkundige vragen Waarin bestaat onze kennis van taal? Competence, taalvermogen Hoe wordt onze kennis van taal gebruikt? Performance, taalgebruik Hoe wordt kennis van taal geleerd? taalverwerving of L1 acquisitie Verschillen en overeenkomsten taaltypologie of taalvergelijking

29 Competence Grammatica als mentale representatie van kennis van moedertaal ( native speaker ) Onbewuste kennis: belang van intuïties (moedertaalsprekers) Relatie tussen taalvermogen en andere cognitieve vermogens? Is taal anders?

30 Performance Performance: versprekingen, aarzelingen, in de knoop raken met moeilijke zinnen, Menselijke taalverwerking is robuust Zinnen kunnen grammaticaal kloppen maar moeilijk te verwerken Bestudeerd door psycholinguistiek, belang van versprekingen

31 Taal en talen Relatie tussen taal en talen (Nederlands, Engels, Chinees, Swahili, gebarentaal,...) Universele grammatica en taaltypologie Taaltypologie: data! ( bedreigde talen). Variatie tussen talen werpt licht op universele eigenschappen van taal (en menselijke cognitie).

32 Taal en maatschappij Relatie tussen taal en samenleving: man/vrouw verhouding, politiek discours, sociale klassen, murks Sociolinguïstiek Taal en cultuur Antropologische taalkunde

33 Toegepaste taalkunde Taalonderwijs, vertalen Computationele taalkunde, taal- en spraaktechnologie Klinische taalkunde

34 Taalkunde in cki programma Logisch programmeren (Prolog) Inleiding taalkunde Natuurlijke taalverwerking Semantiek Variatie in Betekenis Taal- en spraaktechnologie Computationele grammatica s

35 Inleiding Taalkunde Wat leer je in deze cursus? Eigen maken van basisprincipes, methodes en belangrijke vragen van het vakgebied (hoorcolleges): Rick Nouwen en Joost Zwarts Toepassen op specifieke taal (project): Anna Chernilovskaya en Joost Zwarts Bouwen van kunstmatige taalsystemen met prolog (praktikum): Rick Nouwen

36 Literatuur inleiding taalkunde V. Fromkin (ed.) (2000). Linguistics: an introduction to linguistic theory, hfd 1. Jurafsky & Martin (2008). Speech and Language Procesing.

37 Website a.chernilovskaya/itk/