NIEUWE KRW-MONITORINGSPROGRAMMA S INTERVIEW MET DICK DE WITH (WAVIN) RESULTAAT GEZAMENLIJK METEN AAN RIOOLOVERSTORTEN

Transcriptie

1 nº 21 / ste jaargang / 30 oktober 2009 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER thema infrastructuur NIEUWE KRW-MONITORINGSPROGRAMMA S INTERVIEW MET DICK DE WITH (WAVIN) RESULTAAT GEZAMENLIJK METEN AAN RIOOLOVERSTORTEN

2 InfoWorks WS for Water Supply InfoWorks: De wereldleidende familie van hydraulische modelleringsoftware InfoWorks CS for Collection Systems InfoWorks RS for River Systems InfoWorks 2D InfoWorks Wallingford Software and MWH Soft joined forces on 1st September 2009 InfoWorks is a registered trademark of MWH Soft Limited

3 Graafrust raafrust, zo noemt een adviseur bij het ingenieursbureau van de Ggemeente Utrecht het doel van een overleg tussen alle partijen die in de grond kabels en leidingen (laten) leggen. In Nederland lopen inmiddels zes proefprojecten die de schade aan ondergrondse kabels en (water)leidingen moeten verminderen. De betrokken gemeenten - Breda, Tilburg, Den Haag, Rotterdam, Utrecht en Wassenaar - maken half november de tussenstand op. Is de schade aan kapotte leidingen verminderd? Is het overleg tussen de partijen verbeterd? Veel instanties beginnen zich langzamerhand wat drukker te maken over de wirwar aan leidingen in de grond. Dat er regelmatig met werkzaamheden een leiding sneuvelt, leek tot voor kort ingecalculeerd te worden. Maar die kosten beginnen op te lopen. Door de toename van de kabels en leidingen, gaat er ook vaker wat mis. Bovendien zijn verschillende kabel- en leidingnetten aan vervanging toe. Het bij elkaar brengen van de grote instanties in een kabel- en leidingoverleg begint dus zijn vruchten af te werpen. In een ander overleg, dat tussen het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en twaalf gemeenten in haar beheergebied, is door samenwerking bij het meten aan het rioolstelsel, een heleboel tijd en geld bespaard. Ook daarover kunt u in deze uitgave lezen. Waarom is die samenwerking nog niet vanzelfsprekend? Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: s-gravelandseweg 565, Schiedam Persberichten: persbericht@vakbladh2o.nl Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactiecommissie Harry Tolkamp (voorzitter/waternetwerk) André Struker (Waternetwerk) Frits Vos (Vewin) Gerda Sulmann (KWR Watercycle Research Institute) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) Abonnementenservice Pauline Roos (010) Tini van Schijndel (010) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 103,- per jaar excl. 6% BTW 136,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out Den Haag media groep b.v., Rijswijk Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2009 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 4 / Nieuwe KRW-monitoringsprogramma s voor alle waterbeheerders in Nederland Dille Wielakker, Jos Spier en Willem Faber 9* / Overleg over ondergrondse leidingen begint vorm te krijgen 10* / Interview met Dick de With (Wavin) Maarten Gast 12* / Foutieve aansluitingen opsporen met temperatuurmetingen Floris Boogaard, Jeroen Kluck en Jelle de Jong 14* / Assetmanagement voor polder gemalen en zuiveringsinstallaties van Waterschap Zuiderzeeland Bert Rietman, Harry Strikwerda, Martin Oordt, Dick Sprong en Martine van de der Boomen 17* / Het resultaat van gezamenlijk meten aan riooloverstorten Jeroen Langeveld, Nico Admiraal en Kees van Dorst 20* / Stand van zaken rond gasophopingen in afvalwaterpersleidingen Ivo Pothof en Kees Kooij 26 / Validatieplan voor metingen op het gebied van waterkwaliteit Bertus de Graaff, Roger de Crook, Loes Thorbecke en Rutger van Ouwerkerk 29 / Recensie Water Filtration Practices Peter Hiemstra en Arjen van Nieuwenhuijzen 35 / Maatwerk voor polderkaden Jaapjan Zeeberg, Jaap Stoop, Marlies Zantvoort en Bouke Rijneker 38 / Nieuwe methode voor de beoordeling van het milieurisico van koelwaterlozingen Pepijn de Vries, Jacqueline Tamis, Albertinka Murk en Chris Karman 41 / Recente veranderingen van de oevervegetatie van Friese boezemmeren Theo Claassen en Marianne Thannhauser inhoud nº 21 / 2009 / *thema / Karakterisering van natuurlijk organisch materiaal Jan Kroesbergen, Karin ten Brinck en Theo van der Haaij Bij de voorpaginafoto: De afvalwaterzuiveringsinstallatie in Zeewolde (zie pagina 14).

4 Nieuwe KRW-monitoringsprogramma s voor alle waterbeheerders in Nederland De Kaderrichtlijn Water schrijft voor dat in 2015 alle wateren in de Europese Unie zich in een goede chemische- en ecologische toestand moeten bevinden. Om de ontwikkelingen te kunnen volgen, is in 2007 begonnen met KRW-proof monitoren. Vorig jaar bleek dat de KRW-beoordelingen niet altijd overeenkwamen met de verwachting van de waterbeheerders. Belangrijke oorzaken hiervan bleken het relatief lage aantal meetlocaties en gemeten fytoplankton, macrofauna, macrofyten, diatomeeën en vis én de wijze van clustering van waterlichamen te zijn. In de Instructie Richtlijn Monitoring en Protocol Toetsen en Beoordelen zijn aanpassingen doorgevoerd voor de KRW-monitoringsprogramma s. Op basis hiervan hebben alle waterbeheerders nieuwe programma s voor 2010 vastgesteld. Het resultaat is een fijnmaziger meetnet (meer meet locaties en meer metingen per meetlocatie), hetgeen moet leiden tot realistischere KRW-beoordelingen voor de waterlichamen. Om aan de KRW-eisen in 2015 te voldoen, moeten alle waterlichamen in de Europese Unie gemonitord en aan de KRW-maatlatten getoetst worden. Als uitgangspunt voor de wijze van monitoring geldt de door Europa vastgestelde Guidance on monitoring 1). De Nederlandse vertaalslag hiervoor zijn de Richtlijnen Monitoring Oppervlaktewater Europese Kaderrichtlijn Water 2) en het Protocol Toetsen en Beoordelen 3),4). Beide documenten zijn in 2006 vastgesteld. In 2007 zijn in Nederland drie KRW-monitoringsprogramma s van start gegaan: de Toets- en Trendmonitoring, met als doel het vaststellen van trends voor de lange termijn (50 jaar of meer). Een monitoringsprogramma met relatief weinig meet locaties en een lage meetfrequentie/- cyclus; operationele monitoring, om bij probleemgebieden de toestand en het effect van maatregelen te volgen. Een intensiever monitoringsprogramma dan het voorgaande monitoringsprogramma; meer meetlocaties en een intensievere meetfrequentie/-cyclus; en Monitoring Nader Onderzoek, dat aan de orde kwam bij waterlichamen die niet voldeden aan de KRW-doelstelling maar waarvan niet bekend was wat de oorzaak hiervan was. De wijze van monitoring wordt bij elk waterlichaam opnieuw bepaald. In 2007 en 2008 zijn ervaringen opgedaan met KRW-proof monitoring. Uit de eerste resultaten bleek de KRW-beoordeling af te wijken van de verwachting van de waterbeheerders. Terwijl de waterbeheerders dachten dat een bepaald waterlichaam er goed uit zag, was de KRW-beoordeling laag. Ook andersom werd geconstateerd dat probleemlocaties onterecht een hoge KRW-beoordeling toegewezen kregen. Op deze manier zouden verkeerde signalen afgegeven worden, óók richting Europese Unie. De belangrijkste oorzaken werden gevonden bij de wijze van monitoring. De KRW-monitoringsprogramma s waren dermate grofmazig opgezet dat deze niet goed de huidige ecologische en chemische situatie bleken weer te geven. Zo kwamen de waterbeheerders op een onjuiste KRW-beoordeling. Clustering van waterlichamen Binnen de oude KRW-monitoringsprogramma s werd gebruik gemaakt van clustering van waterlichamen. Voor biologie werden waterlichamen van hetzelfde watertype (meer, rivier, overgangs- of kustwater) en dezelfde status (natuurlijk / niet-natuurlijk water) samengevoegd tot één cluster. Binnen dit cluster werd één representatief waterlichaam gekozen waarbinnen gemonitord werd. De resultaten van deze monitoring werd vervolgens gekopieerd naar alle overige waterlichamen binnen het cluster. De wijze van clustering van waterlichamen voor met name operationele monitoring bleek een knelpunt te vormen. De clustering is gedaan op basis van type, status en overeenkomstige drukken. Maar na het vaststellen van de monitoringsprogramma s 2006 (clustering) werd pas duidelijk wat de doelen en maatregelen per waterlichaam waren. Daarnaast werden sommige waterlichamen opnieuw gedefinieerd en kregen een nieuw watertype toegewezen. In de praktijk bleek daarom dat waterlichamen geclusterd waren die vanuit ecologisch oogpunt weinig met elkaar gemeen hadden. Afb. 1: Eén cluster met daarbinnen vier waterlichamen en één meetlocatie. Ruimtelijke spreiding Bij de oude monitoringsprogramma s mocht per waterlichaam slechts één meetlocatie aangewezen worden. Voor biologie was dat verder uitgesplitst naar verschillende meetpunten verdeeld over het waterlichaam, maar voor chemie niet. Binnen grote waterlichamen (bijvoorbeeld IJsselmeer of Waddenzee) maar ook sommige regionale wateren is echter sprake van ruimtelijke variatie binnen het waterlichaam. Eén enkele chemische meetlocatie kan in dergelijke waterlichamen geen volledig beeld geven van het gehele gebied. Het was daarom wenselijk om bij de KRW-monitoring rekening te kunnen houden met ruimtelijke spreiding binnen een waterlichaam door gebruik te maken van meerdere meetlocaties binnen dat waterlichaam. Aantal gemeten kwaliteitselementen Binnen het operationele monitoringsprogramma vormde de keuze voor de te monitoren kwaliteitselementen een knelpunt. Hier mocht volgens het oude systeem per waterlichaam slechts één kwaliteitselement gemeten worden: het element dat het snelst reageert op de uitgevoerde maatregel (het snelst reagerende kwaliteitselement). De overige kwaliteitselementen werden niet gemonitord en kregen hun beoordeling van het toets- en trendmonitoringsprogramma. Dit gaf vaak een scheef beeld van de werkelijkheid. Dit monitoringsprogramma is namelijk opgezet voor monitoring op de lange termijn en heeft derhalve een grovere clustering 4 H 2 O /

5 actualiteit Afb. 2: Volgens het oude systeem werd waterlichaam A operationeel gemonitord aan de hand van het snelst reagerende kwaliteitselement, bijvoorbeeld macrofauna. De KRW-beoordeling voor vis en fytoplankton werd gemeten in de toets- en trendmonitoring van cluster 1, waarbinnen waterlichaam A lag. De toets- en trendmeetlocatie voor cluster 1 ligt echter in waterlichaam B. (minder meetlocaties). Door een sterke clustering binnen het toets- en trendmonitoringsprogramma lag binnen dit meetnet de meetlocatie vaak in een ander waterlichaam dan het waterlichaam waar de maatregel uitgevoerd werd. Effect van de maatregel op het betreffende kwaliteitselement wordt dan niet direct op locatie gemeten en zodoende ook niet aangetoond. Daar komt bij dat als het effect van een maatregel wél wordt aangetoond, dit vaak pas laat zal zijn. Dit heeft te maken met de lagere meetfrequentie/-cylcus binnen het toets- en trendmonitoringsprogramma dan binnen het operationele monitoringsprogramma. Hierdoor zouden de gemeten kwaliteitselementen een achterhaalde beoordeling krijgen. Het was daarom wenselijk meerdere kwaliteitselementen vaker te gaan meten binnen het OM-monitoringsprogramma. Tot slot hoeft het snelst reagerende kwaliteitselement (bijvoorbeeld vis) niet altijd representatief te zijn voor de vooruitgang van de andere kwaliteitselementen (bijvoorbeeld macrofauna en macrofyten). Het kan dan voorkomen dat de maatregel weinig effect heeft op de snelst reagerende parameter, waardoor de KRW-beoordeling laag blijft. Het was echter mogelijk dat de overige kwaliteitselementen relatief langzaam maar wél veel positiever hadden gereageerd op de maatregel. Doordat zij binnen het operationele monitoringsprogramma niet gemonitord werden, bleef het effect van de maatregel op deze kwaliteitselementen buiten beeld. Vergelijking In de vergelijking die de Europese Unie maakte, bleek het Nederlandse KRW-monitoringsprogramma oppervlaktewater gemiddeld te scoren voor aantallen meetlocaties. Voor de meetfrequentie valt op dat Nederland als één van de weinige landen op de minimale frequentie zat. Aangezien de Europese Unie duidelijk aangeeft ook te gaan kijken naar de statistische betrouwbaarheid van de KRW-monitoringsprogramma, was dit ook een belangrijk argument om de KRW-monitoringsprogramma s op landelijke schaal onder de loep te nemen. Een in Nederland uitgevoerde studie naar het karakteriseren en verbeteren van de nauwkeurigheid van het KRW-monitoringprogramma s gaf daar goede handvaten voor. Actualisatie monitoringsprogramma s Naast de nieuwe inzichten om de betrouwbaarheid te verhogen, zijn ervaringen uit de praktijk aanleiding geweest om de Richtlijnen monitoring Kaderrichtlijn Water en het Protocol toetsen en beoordelen te actualiseren. In de Instructie Richtlijnen monitoring oppervlaktewater en Protocol toetsen en beoordelen 5) (of kortweg De Instructie) staan de gewijzigde uitgangspunten voor het KRW-proof monitoren weergegeven. Op basis van De instructie leveren alle waterbeheerders dit jaar een nieuw monitoringsprogramma op. Aanpassingen vonden plaats voor verschillende disciplines van de KRW: chemie, hydromorfologie en biologie (inclusief algemene fysische-chemie). Afb. 3: Fijnmaziger meetnet als gevolg van andere uitgangspunten voor clustering van waterlichamen. Afb. 4: Grote waterlichamen kunnen binnen de operationele monitoring chemie meer dan één meetlocaties bevatten. Fijnmaziger Met name bij de monitoring van de biologische kwaliteitselementen (vis, macrofauna, macrofyten en fytoplankton) is clustering van waterlichamen minder makkelijk geworden. Clustering binnen het nieuwe operationele monitoringsprogramma is bij de biologische kwaliteitselementen alléén mogelijk als de waterlichamen van hetzelfde watertype en status zijn en overeenkomstige drukken kennen (net als in 2006), maar nu moeten ook de KRW-doelen (maatlatten) en KRW-maatregelen overeen komen. Dit betekent dat niet meer geclusterd wordt of clusters kleiner zijn geworden. Er zijn hierdoor duidelijk meer meetlocaties vastgesteld binnen de monitoring biologie. Voor chemie is het mogelijk gemaakt om in grote waterlichamen met veel ruimtelijke variatie meerdere meetlocaties binnen dat waterlichaam aan te wijzen. Meestal gaat het hierbij om twee of drie meetlocaties per waterlichaam in plaats van één. H 2 O /

6 goedkeuring van het nieuwe KRW-monitoringsprogramma vormde daarom geen problemen. Aantal biologische monitoringslocatie in 2008 en Het meetnet 2010 is fijnmaziger opgezet als gevolg van minder clustering. Tot slot is het binnen het nieuwe operationele monitoringsprogramma biologie mogelijk om meer dan één kwaliteitselement te meten per meetlocatie. Naast het snelst reagerende kwaliteitselement kunnen nu ook andere relevante biologiekwaliteitselementen gemonitord worden binnen het operationele monitoringsprogramma. Met name het operationele monitoringsprogramma biologie is fijnmaziger geworden en toegenomen tot 721 locaties (zie de kaarten). Tevens worden op elke locatie gemiddeld twee of drie kwaliteitselementen gemeten. Bij het vorige KRW-monitoringsprogramma was dit slechts één parameter. Bemonstering van macrofauna Kosten Een intensiever KRW-monitoringsprogramma kost wellicht veel extra geld. In de praktijk valt dit mee. Veel waterbeheerders hebben, naast het KRW-monitoringsprogramma, ook een eigen meetnet. De meeste nieuwe KRW-meetpunten of extra te meten kwaliteitselementen werden binnen dit eigen meetnet al gemonitord. Zij hebben nu alleen een KRW-vlaggetje gekregen. Het uitbreiden van de KRW-monitoringsprogramma s was daarom deels een administratieve handeling; het veldwerk en de analyses werden grotendeels al uitgevoerd. Indien wél sprake was van extra kosten voor monitoring, dan was dit meestal al begroot of is dit gecompenseerd door het stopzetten van andere monitoringsprogramma s. Bestuurlijke Relatie KRW-monitoring en Handboek Hydrobiologie Parallel aan het KRW-proces over monitoring is door STOWA het initiatief genomen voor het schrijven van het Handboek Hydrobiologie. Dit Handboek bevat enige overlap met de Richtlijnen Monitoring KRW en de Instructie. Grofweg kan geconcludeerd worden dat de KRW-documenten gericht zijn op het opzetten van de KRW-meetlocaties: het aantal en de locatie ervan, de meetcycli en -frequentie. Vervolgens geeft het handboek meer inzicht in de bemonsteringsstrategie, de daadwerkelijk aanpak in het veld. Het streven is om beide documenten goed op elkaar af te stemmen, zodat zij samen een volledig en concreet beeld geven van de wijze van monitoring voor KRW en/of andere richtlijnen (zoals STOWA). In De Instructie kunt u teruglezen wat de herziening van de KRW-monitoring betekent voor uw beleid, uw veldwerkzaamheden en de KRW-analyses. Eind dit jaar komt er een vervolg op De Instructie ; de Richtlijnen monitoring Oppervlaktewater Kaderrichtlijn Water en het Protocol Toetsen en Beoordelen worden dan in hun geheel herzien. Dille Wielakker en Jos Spier (Bureau Waardenburg) Willem Faber (Rijkswaterstaat, Waterdienst) NOTEN 1) Water Framework Directive. Common implementation Strategy. Working group 2.7 (2003). Guidance on Monitoring for the water framework directive. 2) Van Splunder I., T. Pelsma en A. Bak (red) (2006). Richtlijnen Monitoring Oppervlaktewater Europese Kaderrichtlijn Water. Versie ) Torenbeek R. en T. Pelsma (2007). Protocol toetsen en beoordelingen voor de operationele monitoring en toestand- en trendmonitoring. Eindconcept. In opdracht van Werkgroep MIR-monitoring. 4) Pot R. en T. Pelsma (2006). Toetsen en beoordelen. Achtergronddocument met toelichting en voorbeelden voor de toepassing van de KRWmaatlatten biologie in Nederland. In opdracht van Werkgroep MIR-monitoring. 5) Faber W., D. Wielakker en J. Spier (2009). Instructie Richtlijnen Monitoring Oppervlaktewater en Protocol Toetsen en Beoordelen. Rijkswaterstaat. 6 H 2 O /

7 actualiteit / verslag Crisis- en herstelwet maakt experimenten met waterwonen makkelijker Buitendijks bouwen is geen keuze, maar een realiteit. Daarnaast komt er meer ruimte om te experimenteren met wonen op water en andere vormen van innovatieve gebiedsontwikkeling. De Crisis- en herstelwet maakt het mogelijk beperkende bestaande regelgeving opzij te zetten voor innovatieve projecten. Cees Moons, directeur Leefomgevingskwaliteit van het directoraat-generaal Ruimte (VROM), verwacht dat de Tweede Kamer het wetsontwerp binnenkort aanneemt en de wet volgend jaar in werking treedt. Tijdens het Nationaal Congres WaterWonen op de RDM Campus in Heijplaat (Rotterdam) op 14 oktober, zei hij dat de wet vooral is gericht op het mogelijk maken van nieuwe samenwerkingsvormen. Architect Koen Olthuis liet tijdens zijn presentatie van Neerlands eerste woonlocatie op ontpolderd gebied zien dat publiek-private samenwerking ook zonder de nieuwe wet tot innovatieve projecten kan leiden. en water ontmoeten elkaar intens in Zuid- Wonen Holland, de dichtstbevolkte provincie van ons land. Het hele havengebied van Hoek van Holland tot voorbij de waterzijde van Dordrecht is buitendijks, maar de meeste van de vele mensen die daar wonen en werken weten dat niet, aldus gedeputeerde Lenie Dwarshuis-van de Beek tijdens het congres. Volgens haar is het door het gebrek aan ruimte in de Rijnmond en de Drechtsteden noodzakelijk buitendijks te bouwen en zaak buitendijkse gebieden te ontwikkelen op die locaties, maar ook langs de Hollandse IJssel, de Lek, het Hollands Diep en het Haringvliet. Buitendijkse terreinen zijn keihard nodig. De woningbouwopgave voor de periode liegt er niet om. In de regio Rotterdam en de Drechtsteden gaat het om woningen. Maar bouwen tussen het water en de dijk moet wel veilig gebeuren, vindt Dwarshuis. Waar slechts kans is op wateroverlast en lichte schade bij overstromingen hebben gemeenten de taak hun inwoners te informeren. Alleen als sprake is van gebieden waar een groot risico bestaat op slachtoffers of maatschappelijke ontwrichting - een klein deel van het totale buitendijkse gebied in Zuid-Holland - dan hanteert de provincie de bepalingen uit haar structuurvisie. Het gaat er volgens de gedeputeerde vooral om dat er afspraken zijn met de gemeenten over hoe te handelen wanneer die kleine kans dat het misgaat toch werkelijkheid wordt. We raden de mensen niet aan bootjes op zolder te leggen, maar zorgen wel voor groene bordjes om de vluchtwegen aan te geven. In bestemmingsplannen moet worden vastgelegd welke voorzieningen, zoals de infrastructuur, op dat risico inspelen. Geleidelijke stijging In de structuurvisie en het provinciaal waterplan behoren water en wonen tot de leidende thema s, die we zo goed mogelijk op elkaar willen afstemmen. Op dit moment zitten de Zuid-Hollanders in de buitendijkse gebieden goed. Maakt u zich geen zorgen. De grote rivieren staan laag, onlangs zelfs té laag, er is geen springtij en de Maeslantkering is pas getest, waardoor bedreiging door zeewater weinig kans maakt. Daarbij komt, volgens gedeputeerde Dwarshuis, dat buitendijks bouwen niet per se minder veilig is dan binnendijks. Integendeel, buitendijkse gebieden zijn vaak opgehoogd en relatief veilig voor hoog water. Het water stijgt er geleidelijker dan binnendijks en mogelijke overstromingen zijn goed te voorspellen, waardoor de bevolking daarop kan anticiperen door op tijd maatregelen te nemen. Uiteraard neemt het risico wel enigszins toe wanneer er, als gevolg van klimaatveranderingen, sprake kan zijn van hogere en grilliger waterstanden. De rivieren kunnen af en toe enorme hoeveelheden water te verwerken krijgen, maar ook droogte kan een probleem worden. Bewoners van Wilnis weten hoe het is als de veenkade gaat schuiven. Daarom is het zaak toekomstige buitendijkse gebieden zo in te richten dat het normale leven ook bij hoge waterstanden zoveel mogelijk kan doorgaan. Voorbeelden van waterbestendig bouwen zijn te vinden in Hamburg (HafenCity), waar bijvoorbeeld ook elektriciteitshuisjes zo hoog staan dat bij overstromingen de stroom niet uitvalt, maar ook in de regio Haaglanden, waar het bestuurlijk samenwerkingsverband Waterkader Haaglanden zich richt op kennisontwikkeling én realisatie van projecten (zie de vorige uitgave van H 2 O). Tot medio 2010 test de Provincie Zuid-Holland de Risicomethode Buitendijks in de praktijk. De Plaspoelpolder is één van de acht proeftuinen van Waterkader Haaglanden waar sinds 2006 een bijzonder waterbergingsproject wordt voorbereid. Door deze polder voor een groot gedeelte terug te geven aan het water, ontstaat een berging van kubieke meter. Om op boezemniveau te komen, moeten we één miljoen kubieke meter grond verzetten. Er is een ecozone voorzien van 50 meter breed en 2,5 kilometer lang. In het gebied komen woningen, waarvan 600 drijvende huizen. Het gaat om paalwoningen, hofjeswoningen én het eerste drijvende appartementencomplex ter wereld, vertelt architect Koen Olthuis, die ervaringen die hij heeft opgedaan met waterbouwen in Dubai bij dit project goed kan gebruiken. Het complex bestaat uit 60 woningen en is opgebouwd uit modulaire elementen die zijn opgebouw rondom een hof. De betonnen caissonfundering bestaat uit één geheel. De bewoners zullen geen golfbewegingen voelen, verzekert de architect. Steden zijn nu statische bouwwerken, maar in de toekomst zijn er nieuwe dichtheden en meer flexibiliteit nodig. De lift zorgde voor een andere dichtheid, omdat ineens verticaal kon worden gebouwd. Water is de volgende dimensie waarmee steden iets moeten gaan doen. Rotterdam is al zover. In de Rijnhaven komt een drijvend paviljoen van twaalf meter hoog, met een vloeroppervlak van vier tennisbanen. De drie drijvende halve bollen waaruit het complex is opgebouwd, zijn van veraf te zien. Volgens klimaatdirecteur Paula Verhoeven van de gemeente Rotterdam is de nieuwe Crisis- en herstelwet, die experimenten mogelijk maakt, prima. Het paviljoen is een energieneutraal icoonproject, maar omdat Rotterdam niet meer aan de randen van de stad bouwt en daarom de binnenstad op en rond het water wil verdichten, lopen we tegen wettelijke beperkingen aan. Die kunnen we nu omzeilen. Tijdens één van de workshops, Waterrobuust bouwen, bleek dat veel aannemers nog geen rekening houden met veranderingen in het klimaat die voor meer wateroverlast en verzakkingen zorgen. Kruipruimteloos bouwen kan veel (water)ellende voorkomen, maar ook andere aanpassingen zijn nodig om de impact van extreme neerslag, overstromingen en droogte tot een minimum te beperken. Vragen waren er ook op dit gebied te over: hoe sluit je een drijvende woning aan op elektriciteit en riolering? Hoe voorkom je opkruipend water? Kan een drijvend huis worden verzekerd? Duidelijk werd ook dat Nederland graag een voorbeeldrol op het gebied van waterwonen wil vervullen. Rotterdam doet er van alles aan om het centrum van de wereld te worden op het gebied van waterkennis en klimaatverandering. H 2 O /

8 Transmitter voor opgeloste zuurstof MJK Automation B.V. Hoofdweg 667 A 2131 BB Hoofddorp Tel.: Fax: mjknl@mjk.com Poly Products biedt met het Detos modulaire bouwsysteem een uniek concept voor het duurzaam onderbrengen van uw kostbare apparatuur en installaties. Flexibele maatvoering Chemisch resistent Onderhoudsarm Geluidsisolerend Inbouwmogelijkheden van ventilatie- en elektravoorzieningen Leverbaar in alle RAL-kleuren De Oxix transmitter is een nieuw en uniek MJK instrument voor het meten van opgeloste zuurstof. Laat u inspireren! Geen vervanging van sensordelen 0,02 ppm tot 25,0 ppm met +/-0,1% nauwkeurigheid Koppelbare converters en sensoren (netwerk) 4-20 ma uitgang Ingebouwde datalogger en grafieken Bruningsstraat LA Werkendam - T F P OMPEN A FSLUITERS S YSTEMEN Kant-en-klare topkwaliteit: CK800 pompstation Het CK800 pompstation van KSB is bedoeld voor afvoer van afvalwater. Licht van gewicht en toch uiterst robuust laat het nieuwe pompstation zich eenvoudig installeren. En door het slimme ontwerp en de constructie tegen opdrijven en -achterblijvend vuil en zijn veelzijdige aansluitmogelijkheden is een optimale afvoer gegarandeerd. Gecombineerd met de hoogwaardige, corrosiebestendige componenten biedt de CK800 u het beste op het gebied van inbouw-, installatie- en onderhoudskosten. KSB Nederland B.V.. infonl@ksb.com 90374

9 Overleg over ondergrondse leidingen begint vorm te krijgen Jaarlijks ontstaat door graafwerk landelijk een schadepost van 50 miljoen euro. Zes gemeenten en vijf vertegenwoordigers van kabel- en (water)leidingbedrijven hebben het Pact van Uilenburg gesloten, waarin ze afspreken samen werkwijzen te ontwikkelen om deze kosten terug te dringen. *thema actualiteit Inmiddels zijn zes proefprojecten begonnen die hinder, maatschappelijke kosten en schade aan ondergrondse kabels en (water)leidingen moeten doen verminderen door tijdige afstemming van plannen en werkzaamheden. Gemeenten spelen hierin een sleutelrol als coördinator en regisseur van de activiteiten in de ondergrond. De Wet Informatie-uitwisseling Ondergrondse Netten (WION) gebiedt dat de grondroerder (aannemer) zorgvuldig graaft en de opdrachtgever daarvoor de gelegenheid biedt. Onnodige graafschade en maatschappelijke kosten voorkomen door beter vooroverleg klinkt eenvoudiger dan het is. Soms zit je tegenover mensen die geen enkel mandaat blijken te hebben, zegt Helene Fentener van Vlissingen, adviseur bij het ingenieursbureau van de gemeente Utrecht. Vaak ook ziet men het nut van een masterplan ondergrondse infra niet in. Dankzij een proefproject van het ministerie van VROM over ondergrondse ordening kregen we iedereen aan tafel. We hebben graafrust als doelstelling geïntroduceerd. Fentener van Vlissingen noemt De zes proefprojecten lopen in Breda, Tilburg, Den Haag, Rotterdam, Utrecht en Wassenaar. De gemeenten werken samen met netbeheerders van gas, water, elektra en telecom en met brancheorganisatie Bouwend Nederland namens de grondroerders. De deelnemers brengen knelpunten in kaart en toetsen of de vorig najaar verschenen KLO-handreiking Efficiency bij aanleg van kabels en leidingen: een gezamenlijke uitdaging in de praktijk bruikbaar is. Halverwege het project, op 19 november aanstaande, komen de deelnemers opnieuw bijeen om een tussenstand op te maken. Na een jaar worden de eindconclusies aangeboden aan KLO. de handreiking van het Kabel en Leiding Overleg (KLO) zeer praktisch. Maar om greep op de ruimtelijke ordening te krijgen, zul je het anders moeten insteken. Fred van Laarhoven van Vitens deelt die visie. In de toekomst wil Vitens al bij de stedenbouwkundige fase betrokken zijn. Vaak zijn vervelende reconstructies te voorkomen als beide partijen een stukje opschuiven. Vroegtijdige afstemming tussen netbeheerders, grondroerders en gemeenten voorkomt onnodige hinder en bespaart (maatschappelijke) kosten (foto: gemeente Utrecht). Vervangingsgolf Jurgen Mutsaers van Enexis signaleert vergaande splitsing van taken binnen de nutsbedrijven in combinatie met schaalvergroting. Het accent verschuift van de bouw van nieuwe netten naar vervanging. Een deel van onze ondergrondse infrastructuur is vrijwel aan het eind van zijn levensduur. Het gasnet is deels versleten door veroudering. Om gezondheidsredenen is een deel van het waterleidingnet aan vervanging toe. We staan voor een grote vervangingsgolf. Die operatie zal heel goed gecoördineerd moeten worden, wil de burger er op lokale schaal geen last van hebben. Wij besteden veel extra tijd aan het maken van langetermijnplannen om goed te bepalen welke leiding als eerste aan vervanging toe is. We hopen alle betrokkenen binnen een jaar van het nut daarvan doordrongen te hebben zodat we onze plannen voor de lange termijn kunnen combineren. Voor ons is dat een kwestie van duurzaam ondernemen. met dank aan Marion de Boo H 2 O /

10 DICK DE WITH, MANAGER AFDELING INFRA BIJ WAVIN: Afkoppelen regenwater Europawijd aan de orde Water met een emmer uit een put halen, is een beeld dat in de westerse samenleving al lang achter ons ligt. Leidingen brengen het drinkwater op alle plekken waar wij het willen kunnen gebruiken. Andere leidingen voeren het gebruikte water en het regenwater af. Onderdeel van een grote ondergrondse infrastructuur, die wij als volkomen normaal beschouwen, zowel voor water als voor gas, elektriciteit, telefoon en data-informatie. In de markt van bedrijven die leidingmaterialen en bijbehorende appendages aanbieden, is Wavin in die zin bijzonder dat het ooit is opgericht vanuit de Waterleiding Maatschappij Overijssel om te voorzien in een behoefte die in de drinkwatersector leefde. Voor dit themanummer over infrastructuur een gesprek met ing. Dick de With, manager van de afdeling Infra bij Wavin Nederland B.V. in Hardenberg. Kunt u iets over de geschiedenis van Wavin vertellen? Wavin is in 1955 opgericht op initiatief van ir. J.C. Keller, algemeen directeur van WMO in Zwolle. De naam Wavin is een samenvoeging van water en vinylchloride. WMO worstelde, net als vele collega-bedrijven, met het probleem van roestvorming in waterleidingbuizen. Polyvinylchloride (pvc) kent dat probleem niet, maar er waren in die tijd nog geen buizen op de markt, geschikt voor drukleidingen. Ir. Keller, een bijzonder creatief man, heeft toen een procedé ontwikkeld om machinaal plastic leidingen te maken die wel drukbestendig waren. De grondstof, pvc-poeder, kocht hij in; de methode was nieuw. WMO richtte in 1955 Wavin op als afzonderlijk bedrijf dat aan de markt ging leveren. In 1962 nam Shell, als eigenaar van een fabriek voor pvc-grondstoffen, een belang van 50 procent in Wavin. Voor Shell vormde Wavin een interessant afzetkanaal. Dit was het begin van een periode van grote groei en productdiversificatie. Wavin produceerde niet alleen leidingmaterialen, maar ook vuilniszakken, bierkratten, kozijnen, etc. In de jaren 90 werd besloten om te stoppen met die veelheid aan producten en terug te keren naar de kunststofleidingen. De andere bedrijfsonderdelen zijn verkocht aan derden. Aansluitend op die ontwikkeling heeft Shell in 1999 zijn aandelen verkocht aan CVC, een grote investeringsmaatschappij. In 2005 heeft WMO dat ook gedaan. In 2006 is Wavin een beursgenoteerde onderneming geworden. Hoe ziet uw productenpakket er nu uit? Het productenpakket van Wavin is breed. Het betreft in algemene zin kunststof leidingsystemen voor twee strategische marktgebieden: de bouw- en installatiesector én infra. Onder de bouw- en installatiesector vallen toepassingen in de woning- en utiliteitsbouw, zoals afvoer-, heet- en koudwatertap- en verwarmingssystemen. Onder infra vallen systemen voor de distributie van drinkwater en aardgas én oplossingen voor afvalwater, waterbeheer en telecom. Voor dit marktgebied in Nederland ben ik verantwoordelijk. Iedere toepassing stelt zijn eigen eisen. Een hoofdvraag voor ons is voortdurend: hoe kunnen we efficiënter produceren en betere oplossingen bedenken? Wat zijn de actuele ontwikkelingen? Wij verkopen onze buizen met een garantie voor hergebruik. Oude buizen kan men weer bij Wavin inleveren. Polyvinylchloride (pvc) wordt vermalen tot iets dat eruit ziet als een soort grove suiker. Dat materiaal wordt als grondstof gebruikt voor de middelste laag van rioleringsbuizen, die bestaan uit drie lagen. Hiermee leveren we een bijdrage aan duurzaam bouwen. Voor horizontaal gestuurde boringen en reliningstechnieken voor drinkwater leveren we Wavin TS: een polyethyleen (pe) buissysteem waarvan de wand uit drie lagen bestaat. De buitenste lagen beschermen tegen invloeden van buiten, zoals kerfwerking en puntbelastingen. De binnenste laag bestaat uit het gangbare PE. Deze drie lagen zijn homogeen met elkaar verbonden. Bij drukloze toepassingen, zoals polypropyleen (pp) rioolbuizen, hebben we minder grondstoffen nodig door de buis zo dun mogelijk te maken en deze door een structuur van holle ribbels aan de buitenzijde de benodigde sterkte te geven. Hetzelfde doen wij bij rioolputten, pompputten en dergelijke. Ook daar levert dat dus materiaalwinst op en daarmee vermindering van de uitstoot van kooldioxide. Voor de aanleg van glasvezelnetten hebben wij pakketten van leidingen met kleine diameters ontwikkeld, waar de glasvezel voor de telecom ingeblazen worden. We werken dus met drie soorten grondstoffen: polyethyleen, polypropyleen en polyvinylchloride. In de combinatie van deze grondstoffen gaat het om het vinden van voldoende taaiheid en voldoende stijfheid bij zo laag mogelijke kosten. De taaiheid heb je nodig voor de slagvastheid van de buis, de stijfheid voor de stevigheid. Een nieuwe ontwikkeling bij drukleidingen voor drinkwater is een biaxiaal verstrekte buis. Dat wil zeggen dat de moleculestrengen van het pvc-materiaal waarvan de buis gemaakt is, niet meer willekeurig door elkaar heen liggen, maar in twee richtingen gericht zijn, de omtrek en de lengterichting. Daardoor krijg je dunnere buizen, die toch een grotere slagvastheid hebben en tegen hogere druk bestand zijn. Deze buizen worden onder de naam Apollo op de markt gebracht. Stelt drinkwater aparte eisen aan het buismateriaal? In Nederland worden vooral pvc-buizen toegepast, in het buitenland vooral pe-buizen. Pe-buizen kunnen in de kleinere diameters vanaf een haspel gelegd worden, wat in gebieden met een lage bevolkingsdichtheid een voordeel is. In Nederland worden hoge eisen gesteld aan de permeabiliteit van het buismateriaal en aan de gevoeligheid voor nagroei. Pvc is dan in het voordeel. In het buitenland heeft men daar minder problemen mee omdat daar overal gechloord wordt. Wat ziet u verder voor ontwikkelingen? Door de klimaatverandering treden veranderingen in het patroon van de regenval op: langere perioden van droogte enerzijds, zwaardere buien anderzijds. We zien nu overal een beleid om het regenwater af te koppelen van het rioolstelsel en zo mogelijk ter plekke in de bodem te infiltreren. Daar hebben we een programma voor ontwikkeld: Intesio. Wavin maakt het ontwerp voor de opvang en de afkoppeling van regenwater, levert de producten en geeft op de werking 15 jaar garantie. We bieden dit programma Europawijd aan, omdat daarvoor in alle landen belangstelling bestaat. Het regenwater vangen we op in infiltratie-units, een soort grote kunststof kratten die in de bodem gebracht worden, met geotextiel omgeven. Het is een moderne variant van de ouderwetse zakput. Daarnaast bieden we zowel horizontale als verticale infiltratiesystemen van geperforeerde buizen, ook met geotextiel er omheen. Welke oplossing het meest geschikt is, hangt af van de situatie ter plekke. Ook hebben we nieuwe straatkolken ontwikkeld die het vuil beter tegenhouden en waarvan de inhoud van de zandvang extra groot is. Tijdig reinigen zal belangrijk blijven. Ja, het onderhoud van dit soort voorzieningen is een taak van de gemeente of de beheerder. Meestal worden daarvoor gespecialiseerde bedrijven ingeschakeld. Tijdig verwijderen van bladafval, straatvuil en zand blijft een kritische factor. In ons systeem kunnen we nog filters inbouwen als extra bescherming (van de kwaliteit van grond- en 10 H 2 O /

11 interview CV 1954 geboren in Ermelo HTS weg- en waterbouw ontwerper rioolsystemen en projectleider Ingenieursbureau Mabeg - Van Hasselt, Utrecht 1987-heden manager afdeling Infra Wavin Nederland B.V. oppervlaktewater en ter verlenging van de levensduur van de leidingen). Hoe groot is Wavin? Wavin heeft ruim mensen in dienst en vestigingen in 28 Europese landen. De omzet bedroeg in ,6 miljard euro. In Europa zijn we de grootste leverancier van kunststof leidingsystemen. Buiten Europa heeft Wavin een netwerk van licentiehouders en distributeurs. We zijn continu bezig onze efficiency te verbeteren door de fabricage van onze producten anders over de fabrieken te verdelen. Meer specialisatie per fabriek dus. Doet u veel aan onderzoek? We hechten grote waarde aan innovatie. Eén van onze beleidsdoelstellingen is om 15 procent van de omzet te halen uit de verkoop van nieuwe producten, producten die minder dan vijf jaar geleden geïntroduceerd zijn. Dat percentage is behoorlijk voor een markt die redelijk conservatief is. Het afgelopen jaar zaten we boven die doelstelling, namelijk op 18 procent. Binnen Wavin is er een centrale groep Technologie en Innovatie in Dedemsvaart, met 60 mensen, die nieuwe ideeën uitwerkt en als ze goed lijken te zijn, verder ontwikkelt. Daarnaast is binnen elke werkmaatschappij een kleine groep mensen bezig met meer Dick de With lokale verbeteringen. De heer Keller dacht ooit dat er na zijn uitvinding geen nieuwe ontwikkelingen meer zouden komen, maar dat proces gaat gewoon door. Voor de telecommunicatiemarkt hebben we recent multitube-buissystemen ontwikkeld en ook op de andere gebieden zijn we voortdurend met opdrachtgevers en aannemers in de slag om tot nieuwe of betere producten te komen. We werken daarom met klantenpanels en brainstormbijeenkomsten. Organiseert Wavin ook opleidingen? We geven externe trainingen aan klanten, bijvoorbeeld over de aanleg van kunststof leidingsystemen. Zaken als diepteligging, wanddikte van de buis, het verdichten van de sleuf komen daar aan de orde. Eigenlijk alles waarmee men bij de aanleg rekening moet houden. We geven een aparte training over de nieuwe trekvaste koppelingen die we ontwikkelden om de montagetijd fors te verkorten. Een mooi product, dat het verdient om ook goed gemonteerd en geïnstalleerd te worden. Ook bieden we cursussen aan over het installeren van tapsystemen voor heet en koud water. Vroeger gebruikte men daar koper voor. Nu koper duurder is geworden, wordt vaker kunststof toegepast. Ook daarbij moeten montage en installatie op de goede wijze plaatsvinden. Wavin heeft een trainingscentrum in Amersfoort. We ontvangen daar zo n 20 mensen per cursus. Hoe ziet uw eigen loopbaan eruit? Ik ben in 1954 geboren in Ermelo. Van 1972 tot 1976 studeerde ik weg- en waterbouw aan de HTS in Utrecht. Mijn eerste baan was bij het toenmalige ingenieursbureau Mabeg-Van Hasselt in Utrecht. Ik ben daar in 1976 begonnen met het maken van rioleringsplannen voor gemeenten. Daarna ben ik projectleider voor onze opdrachten bij gemeenten geworden. In 1987 ben ik overgestapt naar Wavin. Ik heb marketingopleidingen gevolgd en zit nu in een functie die een mooie combinatie is van techniek en verkoop, met vele contacten zowel naar de nutsbedrijven als naar de aannemers toe. Ik doe dit werk nu 22 jaar en ervaar Wavin als een plezierig en professioneel bedrijf, gericht op kwaliteit en innovatie. De bouwwereld is pragmatisch ingesteld, gericht op concrete, praktische zaken, wat ik plezierig vind. Ik las in de krant dat Wavin het moeilijk heeft. Wavin ging in 2006 naar de beurs. Aanvankelijk was dat een groot succes, maar toen in 2008 de bouw - eerst in Engeland en later in heel Europa - fors terugliep, moest er snel ingegrepen worden. In verhouding tot de bedrijfswinst had Wavin een te hoge schuld. Door het uitgeven van nieuwe aandelen hebben we die schuld omlaag gebracht. Fabrieken zijn samengevoegd en de hand wordt nu op de knip gehouden. Geen nieuw personeel, geen grote marketingcampagnes e.d. Voorraden worden ingeperkt, ons assortiment wordt nog eens uiterst kritisch doorgelicht. Er zijn altijd wel winkeldochters waarvan je beter afscheid kunt nemen. Ook van klanten waar je niets aan verdient. Wat verwacht u van de toekomst? De terugval in de bouw in Nederland valt mij tot dusverre mee. Ik verwacht dat volgend jaar de woningmarkt verder zal gaan inzakken. In de drinkwatersector Duurzame buizen maken met minder materiaal verwacht ik vooral renovatieprojecten, deels ook verwijdering van AC-leidingen en koppeling van kleinere pompstations. In de rioleringssector wordt het afkoppelen van hemelwater belangrijk. In de woningbouw zal de nadruk liggen op de vervanging van koperen waterleidingen door kunststof leidingen. Verder is er veel aandacht voor glasvezelversterkte epoxy leidingen voor sprinklerinstallaties in tunnels en voor voorzieningen om branden te blussen in de petrochemische industrie bijvoorbeeld. Hoe gedragen de blusvoorzieningen zich, wat gebeurt er met buizen als olie brandend riolen instroomt? Vragen waar wij in goed overleg met onze klanten antwoord op proberen te geven. Maarten Gast H 2 O /

12 Foutieve aansluitingen opsporen met temperatuurmetingen Nederland is grootschalig aan het afkoppelen. Door hemelwater gescheiden af te voeren moet vervuiling van het oppervlaktewater door gemengde overstortingen afnemen en de belasting van rioolwaterzuiveringen met regenwater worden beperkt. De laatste jaren groeit echter het besef dat het direct afvoeren van regenwater op het oppervlaktewater niet zonder risico s is. Uit metingen naar regenwaterkwaliteit blijkt dat nutriëntgehaltes uit regenwaterriolen hoog kunnen zijn door onder andere de aanwezigheid van foutieve aansluitingen (afvalwater aangesloten op het regenwaterriool). Waterschappen of gemeenten vermoeden veelal dat er foutieve aansluitingen zijn, maar de exacte locatie is vaak onbekend. Over de omvang van het probleem bestaan ook alleen grove schattingen, hoewel er gevallen bekend zijn waar het gaat om een aanzienlijk percentage. Zo werd bij de oplevering van een nieuwe wijk bekend dat al 20 tot 40 procent foutief was aangesloten. Dit risico is met name groot bij vrije kavels waarbij verschillende aannemers zijn betrokken. Tevens worden niet in elke gemeente bruine buizen voor afvalwater en grijze voor hemelwater gebruikt. Gebrekkige communicatie op dit punt leidt tot foutieve aansluitingen. Dat het opsporen van deze aansluitingen effectief is voor de waterkwaliteit in de stad, blijkt uit modelberekeningen: indien bijvoorbeeld twee procent van de droogweerafvoeraansluitingen op het regenwaterstelsel is aangesloten, zal de emissie naar het oppervlaktewater namelijk al grofweg gelijk zijn aan die uit een gemengd stelsel. Probleem huidige opsporingsmethoden Het steekproefsgewijs op perceelniveau opsporen van foutieve aansluitingen is een kostbaar, onzeker en tijdrovend proces, zeker als bewoners erbij betrokken dienen te worden. De bestaande methodieken om in elk perceel alle mogelijke afvoeren te testen door bijvoorbeeld rook en/of kleurstof, is arbeids- en kostenintensief. Continu inzicht in de afvoer in het riool is van belang, omdat de lozingen niet altijd optreden. Steekmonsters en visuele inspecties zijn daarom niet voldoende. in de temperatuur in dat traject. Het voordeel is dat vaak meteen de locatie van lozing bekend is. De andere methode is gebaseerd op constante metingen met temperatuursensoren op putniveau, waarbij op strengniveau wordt onderzocht of er foutieve aansluitingen zijn. Deze methode is eenvoudig te installeren en wordt in samenwerking met gemeenten en waterschappen toegepast. Hiermee, al dan niet in combinatie met de vorige methode, kan een groter gebied sneller en tegen lagere kosten worden onderzocht op de aanwezigheid van lozingen. De sensormethode is de afgelopen jaren in diverse gemeenten toegepast, waaronder Egmond aan Zee. Op basis van de uit - komsten wordt per gemeente besloten waar maatregelen effectief zijn om de emissie op oppervlaktewateren door foutieve aansluitingen te minimaliseren. Proefproject Egmond aan Zee Egmond aan zee heeft een gescheiden rioolstelsel. Het afvalwater wordt ingezameld en afgevoerd naar de rwzi. Het regenwater wordt in het grootste gedeelte van de stad via zakputten rechtstreeks in de bodem geïnfiltreerd. Doordat in sommige gevallen regenwater op het vuilwaterriool is aangesloten en afvalwater op het regenwaterriool, bestaat de kans op vervuiling Een foutieve aansluiting van een badkamer op de regenwaterafvoer. van oppervlakte-, bodem- en grondwater (in Egmond aan Zee wordt ook regenwater geïnfiltreerd). Praktijkproef In Egmond aan Zee zijn in circa 15 putten van de regenwaterriolering thermometers gehangen die continu de temperatuur registreren. Uit de analyse van de data bleek duidelijk welke leidingen vrij van foutieve aansluitingen zijn en welke niet (zie afbeelding 1). Afbeelding 1 toont de gemeten temperatuur en neerslag gedurende een week voor een locatie in Egmond aan Zee. De temperatuurmetingen tonen de aanwezigheid van een foutieve aansluiting. De temperatuurstijgingen in de ochtend en avond in een droge periode duiden op lozingen van afvalwater naar het regenwaterriool (van bijvoorbeeld douchen en koken). De zichtbaarheid van foutieve aansluitingen is afhankelijk van onder meer de temperatuur buiten en in het riool, alsmede de afstand van de foutieve aansluiting tot het meetpunt. Om de methode te verifiëren, is naast de temperatuur het verloop van het waterniveau gemeten, zijn steekmonsters op diverse stoffen onderzocht en videobeelden geanalyseerd. Waar temperatuurmetingen aangaven dat er foutieve aansluitingen op Temperatuurmethode Al jaren worden bij onderzoeksprojecten waterhoogten voortdurend gemeten. Hiermee ontstaat inzicht in onder meer rioolvreemd water. Door het continu registreren van de temperatuur is de aan- of afwezigheid van foutieve vuilwateraansluitingen (of andere soorten rioolvreemd water) in de regenwaterriolering aan te tonen. Water van de douche en/of wasmachine is warmer dan regenwater en daardoor met temperatuurmetingen te detecteren. Voor het opsporen via temperatuur- en/of andere sensoren bestaan grofweg twee methoden, waarmee de laatste jaren veel ervaring is opgedaan. Een methode is een continue meting in rioolstreng: het meetlint (een glasvezelkabel) dat in de riolering ligt, geeft inzicht 12 H 2 O /

13 *thema achtergrond Afb. 1: Temperatuur- en neerslagmetingen in Egmond aan Zee. Afb. 2: Overzicht regenwaterstelsel Egmond aan Zee met meetpunten voor temperatuur en waterkwaliteit. Rood zijn strengen met foutieve aansluitingen. Foutieve aansluiting in Egmond aan Zee: instroom in het regenwaterriool in een droge periode en duidelijke sporen van schoonmaakmiddelen. Vaak zijn foutieve aansluitingen niet zo duidelijk, maar alleen te herkennen aan bijvoorbeeld een vetrandje. de strengen zaten, bleek dat inderdaad het geval te zijn (zie afbeelding 2). Op de leidingen waar uit de temperatuurmetingen geen aanwijzingen voor foutieve aansluitingen waren, zijn er geen gevonden. Op basis van deze resultaten is een saneringsplan opgesteld en zijn gerichte acties uitgezet voor het nader opsporen en aanpakken van de foutieve lozingen. Het opsporen van de exacte locaties van de foutieve aansluitingen wordt vervolgens - afhankelijk van de bepaalde omvang door middel van bijvoorbeeld kleur- en rookproeven, glasvezelkabel en inspecties - uitgevoerd. Ook zijn er hoopgevende resultaten bij diverse gemeenten met het toepassen van akoestische metingen om foutieve aansluitingen op te sporen. De kosteneffectiviteit van de methode hangt af van de omvang van de foutieve aansluitingen en de lokale omstandigheden. Conclusies Het opsporen en saneren van foutieve aansluitingen is een effectief middel om de waterkwaliteit te verbeteren, maar blijft vaak achterwege omdat het een arbeidsen kostenintensieve klus is. In diverse gemeenten, zoals Egmond aan Zee, is een methode onderzocht waaruit blijkt dat temperatuurmetingen in de regenwaterriolen inzicht geven in de aan- of afwezigheid van foutieve aansluitingen. Op basis van deze methode is het mogelijk aan te geven waar maatregelen kosteneffectief zijn om de emissie op oppervlaktewateren door foutieve aansluitingen te minimaliseren. Nadat de foutieve aansluitingen zijn opgespoord en gesaneerd kunnen continue temperatuurmetingen gebruikt worden om te monitoren of deze emissies ook na sanering uitblijven. Floris Boogaard (TU Delft/Tauw) Jeroen Kluck en Jelle de Jong (Tauw) Rectificatie In het fotobijschrift op pagina 7 van de vorige uitgave hebben Dick van der Kooij (KWR) en voorzitter Fred Bertrand (stichting Veteranenziekte), die de Legionella Award uitreikte, ook voor de redactie verrassende namen gekregen. Daarvoor onze excuses. Leo de Zeeuw, die in het bijschrift werd genoemd is namens Holland Watertechnology, sponsor van de prijs. H 2 O /

14 Assetmanagement voor poldergemalen en zuiveringsinstallaties van Waterschap Zuiderzeeland De afdeling Zuiveringen en Gemalen van Waterschap Zuiderzeeland heeft een systematische aanpak ontwikkeld om te begroten vanuit een afweging tussen systeemwijzigingen en het instandhouden van bestaande bedrijfsmiddelen. Deze integrale wijze van begroten past binnen de ontwikkeling van het assetmanagement en is één van de belangrijke bouwstenen in dit proces. Met de nieuwe aanpak wordt ook invulling gegeven aan de behoefte om een beter afgewogen meerjareninvesteringsplan tot stand te brengen, zoals bedoeld in de nieuwe Waterschapswet. Assetmanagement is het geheel aan activiteiten dat nodig is om met technische bedrijfsmiddelen een afgesproken prestatie duurzaam en tegen de laagst mogelijke maatschappelijke kosten te realiseren. Deze activiteiten beperken zich niet tot het onderhoud en beheer van bedrijfsmiddelen maar strekken zich uit over de hele organisatie. Bij het toepassen van assetmanagement worden drie rollen onderscheiden: die van asseteigenaar, assetmanager en dienstverlener. De asseteigenaar opereert op strategisch niveau. De Algemene Vergadering bepaalt voor de lange termijn de visie en de richting van Waterschap Zuiderzeeland. Deze richting is vastgelegd in het Waterbeheerplan en in de bijbehorende maatregelen. De assetmanager richt zich op de inrichting op de middellange termijn en de ontwikkeling van het systeem van bedrijfsmiddelen. Hij of zij vertaalt de algemene strategische doelen (robuust en betrouwbaar) naar tactische en meetbare doelen voor het gemalensysteem en de zuiveringsinstallaties. De assetmanager voert systeemrisicoanalyses uit, ontwerpt inrichtingsvarianten en komt tot een meerjaren inrichtingsplan. Voor het gemalensysteem van Waterschap Zuiderzeeland is deze systeeminrichting vastgelegd in het Gemalenplan De assetmanager is verder verantwoordelijk voor de keuze van de onderhouds- en beheerstrategie en voor het opstellen van normen voor de beschikbaarheid van bedrijfsmiddelen. Bij Waterschap Zuiderzeeland is gekozen voor risicogestuurd onderhoud en beheer. Hierbij wordt de mate van onderhoud afgestemd op de vereiste beschikbaarheid van een individueel bedrijfsmiddel. Deze hangt af van de ernst van het falen van dit bedrijfsmiddel ten aanzien van de tactische systeem- en strategische bedrijfsdoelstellingen. De dienstverlener voert systematisch operationele risicoanalyses uit en beoordeelt op basis van de risiconormen (die zijn vastgelegd in de genoemde risicobeoordelingsmatrices) welke risicobeheermaatregelen nodig zijn. De dienstverlener voert deze maatregelen uit en stelt jaarlijks een exploitatie- en investeringsbegroting op. Waterschap Zuiderzeeland voerde voor de gemalen en de zuiveringsinstallaties een operationele risicobeoordeling uit. Van ieder bedrijfsmiddel is vastgesteld of het kritisch of niet-kritsch is. Ook heeft het een zogeheten beslisboom opgesteld waarmee systematisch de juiste risicobeheersmaatregelen worden geselecteerd. Deze kunnen zijn: correctief dan wel preventief onderhouden, het modificeren of vervangen van installaties of effect beperkende maatregelen. Uit de operationele risicoanalyse en beoordeling is een maatregelenprogramma tot stand gekomen dat is ingevoerd in het onderhoudbeheerssysteem. Begroten vanuit assetmanagement Eén van de witte vlekken in het assetmanagement was het systematisch en reproduceerbaar begroten van meerjaren exploitatieen investeringsramingen. Deze ramingen worden van oudsher veelal op basis van bestaande kennis opgesteld. De gewenste situatie is om deze kennis te onderbouwen met gegevens, waardoor ook beter kan worden geprioriteerd. Zo kan het gevoel bestaan dat het storingsverloop van een installatie tot zulke hoge exploitatiekosten leidt dat dit een vervanging rechtvaardigt, terwijl uit een levensduurkostenberekening kan volgen dat het economische optimum voor vervangen pas over een aantal jaar is bereikt. Gemaal De Blocq van Kuffeler bij Almere. Om tot een systematisch aanpak te komen, is samen met de afdeling Financiën een methode uitgewerkt waarbij investeringen die enerzijds volgen uit nieuwe ontwikkelingen en systeemwijzigingen en anderzijds uit het reguliere instandhouden van de bestaande bedrijfsmiddelen in samenhang worden beschouwd. Hier ligt een stappenplan aan ten grondslag dat hieronder wordt toegelicht aan de hand van het voorbeeld van het gemalensysteem en de afzonderlijke gemalen. De methode voor zuiveringssysteem en -installaties verloopt hetzelfde. Investeringen die volgen uit nieuwe ontwikkelingen, worden geïdentificeerd in de systeemrisicoanalyse en variantenstudies ten behoeve van de inrichting van het gemalensysteem. Voor het gemalensysteem is dit vastgelegd in het Gemalenplan. Omdat bij de keuze van een definitieve variant ook rekening is gehouden met de staat en conditie van de individuele gemalen, betekent dit dat de investeringen die volgen uit nieuwe ontwikkelingen de randvoorwaarden vormen voor het onderhoud en beheer van individuele gemalen. Zo zal bij een grotere vervangingsbeslissing vanuit het instandhouden (onderhoud en 14 H 2 O /

15 *thema achtergrond Gemaal Wortman bij Lelystad. beheer) eerst gekeken worden of op de middellange termijn systeemwijzigingen zijn voorzien die deze vervangingsbeslissing kunnen beïnvloeden. Mocht dit zo zijn, dan wordt gekeken of de vervangingsbeslissing kan worden uitgesteld en staat niet meer de installatie centraal maar het totale systeem. In het andere geval, wanneer geen systeemwijzigingen worden voorzien, wordt eerst gekeken wat het feitelijke storingsverloop en niet-beschikbaarheid van de installatie is geweest en welk effect dit heeft gehad op het overschrijden van de vooraf gestelde risiconormen in de risicobeoordelingsmatrices. Dit storingsverloop wordt uit het onderhoudbeheersysteem onttrokken, wat gelijk het belang van een goede registratie onderstreept. Hierna wordt beoordeeld of met intensivering van het onderhoud, de bedrijfsvoering Gemaal Lovink bij Harderhaven. Afvalwaterzuiveringsinstallatie Zeewolde in Zeewolde. of met effectbeperkende maatregelen, het mogelijk is om het storingsgedrag van de installatie binnen de gestelde normen te krijgen. Als deze maatregelen niet bestaan, rest geen andere optie dan de installatie vervangen. Als deze maatregelen wel bestaan, wordt een levensduurkostenafweging gemaakt tussen het exploiteren of vervangen dan wel modificeren van de installatie. Het economische optimum wordt bepaald door het scenario met de laagste netto contante waarde van de totale levensduurkosten. Praktijkvoorbeeld Het stappenplan is toegepast op een praktijkvoorbeeld. Dit betreft een gemaal met relatief hoge exploitatiekosten als gevolg van een hoog storingsverloop en hoge energiekosten. Als eerste is vastgesteld dat er geen systeemwijzigingen zijn die deze vervangingsbeslissing kunnen beïnvloeden. Vervolgens is het storingenverloop geanalyseerd. Hieruit volgt dat op dit moment ondanks de storingen geen onacceptabele consequenties optreden voor de veiligheid, het milieu, de wetgeving en de waterkwantiteiten waterkwaliteitsdoelstellingen. Dan blijven alleen kosten over als mogelijk vervangingscriterium. Alle exploitatiekosten voor de komende 40 jaar zijn ingeschat. Hierbij is rekening gehouden met rente, inflatie, toenemende storingen en toenemende energieprijzen. Van het vervangings scenario zijn de levensduurkosten ingeschat op basis van een referentiegemaal. Uit de berekening en gevoeligheidsanalyse volgt een economisch optimum dat ligt over acht tot twaalf jaar, afhankelijk van de bijstelling van de uitgangspunten. De berekening laat zien dat zolang de storingen van dit gemaal geen onacceptabele consequenties hebben voor de bedrijfsdoelstellingen, kosten op dit moment nog geen vervangingscriterium vormen. De afgelopen twee jaar kregen de meeste bouwstenen voor het assetmanagement van gemalen en zuiveringsinstallaties dus inhoudelijk vorm. De uitdaging voor de komende periode is om deze aanpak stevig te verankeren in de dagelijkse bedrijfsvoering en planvormingscycli. Bert Rietman, Harry Strikwerda en Martin Oordt (Waterschap Zuiderzeeland) Dick Sprong (Gaast Advies) Martine van den Boomen (Colibri Advies) H 2 O /

16 actualiteit Gemaal inclusief zuivering gerealiseerd In Schoorldam (gemeente Bergen) is op 15 oktober een zuiveringsvoorziening gerealiseerd met daarin geïntegreerd een gemaal. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en de gemeente Bergen werkten hierbij nauw samen. Bovendien zijn de nieuwste scheidingstechnieken gebruikt. In plaats van een bergbezinkbassin is een nieuw soort lamellenafscheider toegepast. Aanvankelijk lag er een ontwerp voor een grote bergbezinkvoorziening met een inhoud van 300 kubieke meter. In samenwerking met Tauw, gemeente Bergen en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier is een veel compactere lamellenafscheider ontworpen (met een inhoud van 45 kubieke meter). Door de kleinere inhoud stort vaker en meer water over op het oppervlaktewater. De lamellenafscheider compenseert dit door het water met een hoger rendement te zuiveren. In theorie was het functioneren van deze voorziening al aangetoond. Een meetproject loopt om het voldoende functioneren in de praktijk te bevestigen (zie H 2 O nr. 19, pag. 15). De voordelen van het gekozen ontwerp in Bergen zijn: de ruimtebesparing, betere inpasbaarheid in de bestaande ruimte, kostenbesparing (zeker de helft volgens de betrokken partijen) én minder berging en daardoor meer bezinking. Het gemaal kan 350 kubieke meter water per uur verwerken. Alle werkzaamheden zijn verricht door een bouwteam van Facet International met daarin onder meer Ballast Nedam. Team Invasieve Exoten stelt zich voor Wat kan het Team Invasieve Exoten (TIE), dat sinds begin dit jaar bestaat, betekenen voor waterbeheerders? Invasieve exoten zijn dieren- en plantensoorten die door menselijk handelen Nederland binnenkomen, zich hier vestigen en schade kunnen veroorzaken. Ze bedreigen de inheemse biodiversiteit, volksgezondheid, veiligheid en/of kunnen leiden tot economische schade. Bekende voorbeelden zijn de grote waternavel, de Amerikaanse rivierkreeften, de Pontokaspische vlokreeft, de Kaspische slijkgarnaal, de zonnebaars en Japanse duizendknoop. Soorten die elders in Europa inheems zijn en Nederland op eigen kracht binnenkomen, vallen niet binnen het primaire aandachtsveld van het Team Invasieve Exoten. Het TIE maakt deel uit van de Plantenziektenkundige Dienst en werkt vanuit dat kantoor in Wageningen. In de nota Invasieve Exoten van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, in feite de Nederlandse invulling van het internationale biodiversiteitsverdrag, staan de uitgangspunten van het Nederlandse exotenbeleid. Het Team Invasieve Exoten moet dit beleid helpen uitvoeren. TIE adviseert het ministerie van LNV over de (potentiële) impact van exoten in Nederland en beheersopties. op grond van risicoanalyses en wetenschappelijk onderzoek. Monitoringsacties moeten exoten opsporen, het verspreidingsgebied in beeld brengen of de effectiviteit van bestrijdingsmaatregelen toetsen. Communicatie over de mogelijke risico s van exoten is een andere belangrijke taak. De bedoeling is burgers, terreinbeheerders en het bedrijfsleven bewust te maken van de gevaren van invasieve exoten en hen te informeren over de mogelijkheden om invasieve exoten zelf te bestrijden. Het team werkt, in volgorde van prioriteit, aan invasieve exoten die Nederland dreigen binnen te komen, al zijn binnengekomen en slechts op enkele plekken voorkomen of hier al breed gevestigd zijn. Een soort die zich eenmaal heeft gevestigd, is moeilijk weg te krijgen. Het zwaartepunt van het exotenbeleid ligt daarom bij de vroegtijdige signalering en het nemen van preventieve maatregelen. De situatie kan zich voordoen dat een invasieve exoot zich breed heeft gevestigd en uitroeien niet meer tot de mogelijkheden behoort. De resterende optie is dan het controleerbaar houden van de problemen die met deze soort gepaard gaan. In dat stadium is exotenbeheer een onderdeel van het reguliere terreinbeheer. Het TIE kan dan wel ondersteuning bieden in de vorm van bijvoorbeeld informatievoorziening over schadelijkheid, beheermethoden of beleidskaders. Aquatische exoten Op het gebied van aquatische exoten werkt het team op dit moment aan onderzoek naar verspreiding en impact. Het eigenlijke onderzoek is uitbesteed. De aandacht gaat momenteel uit naar riviergrondels en exoten in de Zeeuwse delta. Ook vindt ondersteuning plaats bij de totstandkoming van een convenant waterplanten. Doel hiervan is onder andere om een aantal invasieve waterplanten niet meer te verhandelen. In de korte tijd dat het TIE bestaat, hebben diverse organisaties een aantal juridische vragen aan het team gesteld. Hieronder vallen bijvoorbeeld vragen over de wettelijke mogelijkheden om rivierkreeften te vangen. TIE probeert in samenwerking met LNV de juridische context van exoten helder te krijgen. Voor meer informatie: invasieve-exoten@minlnv.nl. Het team: v.l.n.r. Wiebe Lammers, José Vos en Tom van der Have. 16 H 2 O /

17 Het resultaat van gezamenlijk meten aan riooloverstorten Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden heeft samen met de twaalf gemeenten Breukelen, De Bilt, Houten, Montfoort, Nieuwegein, Oudewater, Reeuwijk, Utrechtse Heuvelrug, Woerden, Wijk bij Duurstede, IJsselstein en Zeist een meetplan opgesteld voor de riooloverstorten en het beheer van een meetnet geregeld. Dit heeft inmiddels tot enkele nieuwe inzichten geleid. *thema achtergrond Instromend oppervlaktewater met overstortrand. In de Wvo-vergunning van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden is een meetverplichting voor het meten aan riooloverstorten opgenomen. Om het voldoen aan deze verplichting te stroomlijnen, begon De Stichtse Rijnlanden in 2007 samen met negen gemeenten een samenwerkingsproject, gericht op het opstellen van een gezamenlijk meetplan voor metingen aan riooloverstorten. Tot deze negen gemeenten behoren Breukelen, De Bilt, Houten, Montfoort, Nieuwegein, IJsselstein, Wijk bij Duurstede, Woerden en Zeist. Gedurende het traject hebben de gemeenten Reeuwijk, Utrechtse Heuvelrug en Oudewater zich hierbij aangesloten. De voordelen die het hoogheemraadschap en de deelnemende gemeenten willen bereiken, zijn zowel kwalitatief (eenduidigheid in meetopzet en dataverwerking) als financieel (het vermijden van dubbelingen in uniforme activiteiten zoals selectie van meetapparatuur en meetopzet, maar ook door schaalvoordelen bij de aanbesteding). Daarnaast zal de gezamenlijke aanpak wellicht leiden tot een reductie van de totale doorlooptijd tussen het vaststellen van het meetdoel en het beschikbaar hebben van kwalitatief hoogwaardige meetgegevens. Taak- en kostenverdeling De Wvo-vergunning vormt de basis voor de taakverdeling tussen gemeenten en het hoogheemraadschap bij het meten aan de rioolstelsels. De gemeenten zijn verantwoordelijk voor het aanleveren van betrouwbare overstortmetingen, ook wel aangeduid als CIW spoor 1. De Stichtse Rijnlanden is verantwoordelijk voor de dataverwerking en de overstortrapportages. Metingen aan het oppervlaktewater om zo instroom van oppervlaktewater te kunnen constateren, vallen ook onder verantwoording van het hoogheemraadschap. Daarnaast stelt De Stichtse Rijnlanden neerslaggegevens (op vijf minutenbasis) die worden bepaald op grond van radarbeelden, ter beschikking. Deze taakverdeling vormt de grondslag van de kostenverdeling tussen de samenwerkende gemeenten en Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden voor de realisatie van het meetnet. De investeringskosten komen voor rekening van de betreffende eigenaar (gemeente voor riolering / waterschap voor oppervlaktewater). De operationele kosten (onderhoud sensoren en telemetrie, dataverwerking en -validatie, overstortrapportage) worden voor de ene helft betaald door het waterschap en voor de andere helft door de gemeenten. Voorbereiding Bij aanvang van het traject beschikte een deel van de gemeenten al over ervaring met meten, terwijl voor andere gemeenten meten nog volstrekt nieuw was. Om te zorgen dat het gezamenlijk meettraject soepel zou verlopen, is in het begin veel tijd en energie gestoken in het bijbrengen van de stand van zaken op het gebied van meten. Bij het opstellen van het meetplan is een splitsing gemaakt in een basismeetplan en specifieke meetplannen per gemeente, onder het motto gezamenlijk doen wat gezamenlijk kan en individueel oppakken wat individueel moet. Het basismeetplan beschrijft de meetdoelen en onderwerpen die voor alle gemeenten gelijk zijn, zoals eisen aan de beschikbaarheid van meetgegevens, de eisen aan de apparatuur en functionaliteits- en gebruikseisen aan het telemetriesysteem. De locatiespecifieke invulling is opgenomen in de specifieke meetplannen per gemeente. Deze plannen beschrijven per gemeente de ambitie, de daarop gebaseerde selectie van de meetlocaties, een nauwkeurige beschrijving per locatie in een puttenboek en de mogelijkheden om de bestaande meet apparatuur en telemetriesystemen te benutten in het gezamenlijk meettraject. In elke gemeente zijn alle overstorten voorafgaand aan de selectie bezocht tijdens een praktische toets, waarbij de kenmerken per locatie zijn vastgelegd in gestandaardiseerde kenmerkenbladen. Voor de geselecteerde meetlocaties zijn deze kenmerkenbladen uitgebreid met een overzichttekening, waarmee de eigenschappen van de meetlocaties eenduidig zijn vastgelegd. Een belangrijk deel van de overstorten is hierbij opnieuw gemeten. De kenmerkenbladen en de tekening vormen samen het puttenboek, dat bij de aanbesteding is gebruikt en ook daarna, bij het beheer van het meetnet en de analyse van de meetgegevens, zijn meerwaarde zal hebben bij het beoordelen en interpreteren van de meetdata. Voor de bestaande meetlocaties is de kwaliteit van de beschikbare meetgegevens getoetst door deze te onderwerpen aan een datavalidatie. De resultaten van deze validatie waren voor een aantal gemeenten aanleiding om te kiezen voor nieuwe sensoren en voor een aantal om de bestaande sensoren te handhaven. Een consequentie van deze laatste keuze is dat een oplossing moest worden gevonden voor het laten communiceren van de hoofdpost van het gezamenlijke meetnet met bestaande hoofdposten van een aantal gemeenten. De oplossing is gevonden door deze communicatie te laten verlopen via een H 2 O /

18 Lekke overstortmuur, waardoor oppervlaktewater naar binnen stroomt. ftp server, zoals geschetst in onderstaand schema. Op deze wijze is voorkomen dat telemetriesystemen van verschillende leveranciers direct met elkaar moesten communiceren, hetgeen helaas nog steeds op veel problemen stuit in de praktijk. De figuur laat tevens zien op welke wijze de inzet van radar (voor het bepalen van de neerslaggegevens) in plaats van lokale regenmeters in het project is ingepast. Opzet van de datacommunicatie en de hoofdpost. Voordelen gezamenlijke aanbesteding Het basismeetplan en de specifieke meetplannen zijn gebruikt als basis voor de aanbestedingsdocumenten. Het totale project bestaat uit de realisatie van het meetnet samen met het vijf jaar onderhouden van de meetapparatuur, het beschikbaar stellen van de meetdata via internet, het verzorgen van databeheer inclusief valideren en het leveren van de jaarlijkse overstortrapportages. Dit project is in één keer op de markt gezet in een UAV-gc contract. De bedoeling van het in één keer aanbesteden van zowel realisatie, beheer en onderhoud als data verwerking is dat zo de verantwoordelijkheid voor het meetnet bij één partij kan worden neergelegd. De betaling van de operationele kosten is hierbij prestatieafhankelijk gemaakt om de leverancier te stimuleren om een zo hoog mogelijke kwaliteit en bedrijfs zekerheid te leveren. Op de Europese aan besteding hebben vijf consortia ingeschreven, waarvan twee met een kwalitatief hoogwaardige aanbieding. Tevens biedt deze manier van aanbesteden ruimte voor de markt om met innovatieve ideeën te komen, die kwaliteitverhogend of kostenverlagend kunnen werken. Dat dit gelukt is, blijkt wel uit de zeer scherpe prijs en de innovatieve ideeën waarmee de leverancier is gekomen. Zo zijn de sensoren opgehangen in een robuuste koker die snel kan worden schoongemaakt en (op exact dezelfde plaats) teruggehangen. Hierdoor kan het beheer en onderhoud efficiënter plaatsvinden. Tevens is door toepassing van nieuwe technieken het energieverbruik van de dataloggers tot een minimum beperkt, zodat de accu s veel langer meekunnen, waardoor de locaties weer minder bezocht hoeven te worden. Deze aanbesteding heeft laten zien dat de markt inmiddels klaar is voor projecten van een dergelijke omvang. Praktische toets: zicht op praktisch functioneren Het inrichten van een CIW spoor 1+ meetnet (overstortmetingen + neerslag) is bedoeld om afwijkingen tussen het verwachte functioneren op basis van de bestaande theoretische rekenmodellen en het functioneren in de praktijk te kunnen signaleren. Bij het opstellen van de specifieke meetplannen is een veldbezoek uitgevoerd bij alle overstorten. Deze veldbezoeken hebben laten zien dat er inderdaad wat te signaleren valt! Ten eerste blijkt het verre van eenvoudig om alle overstortputten te lokaliseren. Een deel is opgeheven, onder het wegdek verstopt of ligt op een andere locatie dan de ontwerptekeningen, beheer- of rekenbestanden doen vermoeden. Ten tweede kwam bij de veldbezoeken naar voren dat de afmetingen en inrichting van de overstortputten flink kunnen afwijken van de opgegeven dimensies. Dat dit geldt voor de 18 H 2 O /

19 *thema achtergrond groot deel ontlast worden. Zij ontvangen de komende jaren automatisch de gevalideerde meetgegevens en de daarop gebaseerde overstortrapportages. Tevens is door de hier gekozen all-in aanbesteding (realisatie, vijf jaar beheer & onderhoud en dataverwerking) de markt verleidt om met innovatieve ideeën te komen, hetgeen (naast de schaalvoordelen) geleid heeft tot aanzienlijk lagere kosten dan op grond van de kostenraming van de leidraad zou mogen worden verwacht. Ook in inhoudelijke zin is een grote stap gemaakt. De resultaten van de veldbezoeken uit de praktische toets hebben inmiddels al geleid tot operationele verbeteringen. Het is de verwachting dat, zodra dit najaar de getallenstroom uit het meetnet op gang komt, verdere verbeteringen zullen volgen en het meten echt meerwaarde gaat opleveren. Ronde putdeksel in overstortput. hoogte van de overstortdrempel is natuurlijk algemeen bekend, maar niet dat dit ook geldt voor eenvoudig te meten parameters als de lengte van de overstortdrempel. Bij maar liefst 14 van de 110 nagemeten overstortdrempels was het verschil in gemeten en opgegeven drempellengte meer dan twee meter! Ten derde zijn tijdens de veldbezoeken DWA-overstortingen geconstateerd en bleek bij acht overstortmuren oppervlaktewater door de muur naar binnen te stromen en bij drie het oppervlaktewater over de muur te stromen. Tenslotte bleken van de 20 bezochte randvoorzieningen er vijf na een droge periode nog (deels) vol te staan met rioolwater. De tabel geeft een samenvatting van de aangetroffen bijzonderheden, die variëren van instromend oppervlaktewater, ondergeasfalteerde putten tot puin en zelfs een (rond) putdeksel onderin de rioolput. De ruim 180 bezochte overstortlocaties vormen met ongeveer een procent van alle overstorten in Nederland een aardige steekproef voor de toestand van de overstorten in Nederland. Op basis van ervaringen elders en het feit dat het hierbij om tien verschillende gemeenten gaat die zowel op de Utrechtse Heuvelrug (hoog en droog) als in de polder (laag, zettingsgevoelige veengebieden) liggen, wordt verwacht dat de situatie een goed beeld geeft van de huidige toestand van de overstorten. De nadruk in de afgelopen jaren op investeren om maar te voldoen aan de basisinspanning in plaats van operationeel de zaken op orde hebben, doet zich sterk voelen. De randvoorzieningen die niet functioneren zoals bedoeld, spreken wat dat betreft boekdelen. Het initiatief van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en de twaalf genoemde gemeenten om gezamenlijk het monitoren van overstorten te organiseren heeft inmiddels zijn vruchten afgeworpen. Alle deelnemende gemeenten voldoen met de realisatie aan de meetinspanning uit de Wvo-vergunning en beschikken daarbij tevens over regenmetingen. De samenwerking heeft geleid tot een uniforme aanpak, waarbij de gemeenten voor een Geconstateerde bijzonderheden bij praktische toets. bijzonderheid operationele bijzonderheden DWA-overstorting 2 (1%) instroom oppervlaktewater door muur 8 (4%) instroom oppervlaktewater over muur 3 (1%) randvoorziening (deels) gevuld tijdens droog weer 5 van 20 (25%) Jeroen Langeveld en Cornelis de Haan (Royal Haskoning) Nico Admiraal (Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden) Kees van Dorst (Gemeente Nieuwegein) bij aantal overstorten aangetroffen (% van totaal) afwijkende geometrie afwijkende lengte overstortdrempel t.o.v. ontwerplengte > 25% bij 35 van 110 overstorten (32%) afwijking meer dan twee meter bij 14 van 110 (13%) overstorten met weinig waking < 20 cm 55 van 150 overstorten (37%) overstorten met waking tussen 20 en 30 cm 42 van 150 overstorten (28%) overstorten met te beperkte afvoerhoogte 5 overstortputten (3%) dermate verzakt dat slechts enkele cm vrije hoogte tussen drempel en putdeksel beschikbaar is H 2 O /

20 Stand van zaken rond gasophopingen in afvalwaterpersleidingen Gasbellen in dalende delen van afvalwaterpersleidingen leiden tot ongewenste energie- en capaciteitsverliezen. Het afbreken en afvoeren van die gasbellen blijkt net zo moeizaam te verlopen als in leidingen met schoon water. Lucht- en gasbellen in afvalwaterpersleidingen kunnen de capaciteit van de persleiding tot een fractie van de ontwerpcapaciteit reduceren. De lage stroomsnelheden tijdens perioden van droogweeraanvoer (DWA) zorgen ervoor dat lucht- en gasbellen zich kunnen ophopen aan het begin van dalende leidingdelen van zinkers en horizontaal gestuurde boringen. Als de rioolpomp weer op volle capaciteit moet draaien tijdens regenweeraanvoer (RWA), wordt de gasbel het dalende been ingedrukt en neemt de weerstand spectaculair toe. De capaciteitsreductie kan leiden tot onnodige overstorten, meer onderhoud of voortijdige investeringen in capaciteitsuitbreiding. Gasophopingen ontstaan zowel door luchtinslag in de pompkelder vanuit het open riool als door biochemische processen. Ook als het capaciteitsverlies door gasbellen nog acceptabel is, bedraagt het extra energieverbruik toch al gemiddeld 30 procent. Als we schatten dat 20 procent van de afvalwaterpersleidingen van waterschappen (8.000 kilometer) en gemeenten (5.500 kilometer) last heeft van gasophopingen, bedraagt het extra energieverbruik al 19 miljoen kwh per jaar; dit vergt drie miljoen euro en ton kooldioxide en komt overeen met het elektriciteitsverbruik van huishoudens. Andere negatieve gevolgen van gasbellen zijn moeilijker te kwantificeren door gebrek aan gegevens; het gaat dan om claims na wateroverlast of grote riooloverstorten en voortijdige uitbreidingen van de pompcapaciteit. Onderzoekers van Deltares en de TU Delft hebben in het project CAPWAT met laboratoriummetingen aangetoond dat de benodigde ontwerpsnelheid bijna twee keer zo groot als de oude ontwerpregel moet zijn bij veelvoorkomende hoeken tussen 5 en 15 graden (zie ook een eerdere H 2 O-publicatie, nr. 20 in 2005). Enkele veldmetingen in 2007 lieten zien dat in de praktijk lagere ontwerpsnelheden al voldoende lijken, wat verband zou kunnen houden met de samenstelling van het afvalwater. Hiertoe is in 2007 CAPWAT II gestart met vier onderzoeksvragen: hoe zijn gasbellen eenvoudig te detecteren? Kan de luchtinname in rioolgemalen worden beperkt? Wat is de invloed van de waterkwaliteit (met name oppervlaktespanning) op de afbraak en het transport van gasbellen en welk rekenmodel kan het gasbeltransport door dalende persleidingen voorspellen? Onderzoeksfaciliteit Voor de beantwoording van deze vragen is op rwzi Nieuwe Waterweg van het Hoogheemraadschap van Delfland in Hoek van Holland een grootschalige opstelling gebouwd met een meetsectie van transparant pvc van zeven meter hoog en 40 meter lang in DN200. Deze heeft de nodige proceskennis opgeleverd over het transport van gasbellen in dalende persleidingen. Bovendien zijn de metingen zeer geschikt validatiemateriaal voor het rekenmodel, omdat de omstandigheden veel beter controleerbaar zijn dan in een veldmeting, terwijl toch met ruw afvalwater gewerkt kan worden. De onderzoeksfaciliteit in Hoek van Holland is begin 2008 ontworpen op basis van de ervaringen in het laboratorium. Er zijn twee soorten metingen uitgevoerd: stationaire metingen bij combinaties van water- en luchtdebiet en dynamische metingen bij een constant waterdebiet met een grote initiële gasbel die tijdens de meting wordt afgebroken en afgevoerd. Omdat de opstelling in Hoek van Holland veel langer is dan in het laboratorium (40 meter versus twaalf meter in het laboratorium), zijn de metingen in drie fasen uitgevoerd. Overzicht van de onderzoeksfaciliteit in Hoek van Holland met op de achtergrond de schoonwatertank (foto: Deltares). CAPWAT is een onderzoeksproject van Deltares, de Technische Universiteit Delft en 16 deelnemers naar capaciteits- en energieverliezen in afvalwaterpersleidingen. Het onderzoek begon in 2004 en wordt betaald door waterschappen, ingenieursbureaus, toeleveranciers, STOWA, Stichting RIONED en het ministerie van Economische Zaken. 20 H 2 O /