Herkenning en erkenning enorm verbeterd

Transcriptie

1 Herkenning en erkenning enorm verbeterd Marc Hendrikse (lid topteam) en Wim Boomkamp (Saxion) over het op de kaart zetten van HTSM in Nederland Op weg naar een goed businessmodel Twee nanolectoren over het beter benutten van kennis & kunde Facts, figures & impressies uit het werkveld

2

3 Inhoud Portret: Peter Joore en Bert Plomp Twee Friese lectoren over open innovatie en praktijkgericht onderzoek 52 Chris Mombers (STW) Publiek-private samenwerking in onderzoek is een spel dat je moet leren. 04 Voorwoord Gouden handen en knappe koppen 56 Portret: Jan Bernards 06 Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink Tweegesprek Mark Hendrikse en Wim Boomkamp Een bevlogen lector over dunne films en functionele materialen HTM Samenwerking tussen hogescholen en univer- Voldoende zichtbaar of te abstract? 14 siteiten moet ontstaan vanuit die disciplines die bereid zijn dat met elkaar op te pakken. Automotive in de lift Hbo, wetenschappelijk onderwijs en mkb rond de tafel over de innovatieve kracht van Automotive De Koninklijke Metaalunie Aandacht voor financiële druk in de HTSM Mechatronica vraagt om een nieuw type valkuil Holland Hightech Solutions for Global Challenges Hogescholen groeien in nieuwe rol Optimistische mechatronicalectoren in debat met kritische CEO s Facts & Figures Hogescholen en de topsector HTSM Faculteitsdirecteuren in gesprek 30 Portret: Gregor Luthe en Paul Borm Twee ondernemende nanotechnologen over het beter benutten van kennis en kunde Op zoek naar de latente vragen Spelers in de Embedded/ICT-sector in gesprek Syntens: gezond klimaat voor HTSM-sector Ons doel is een gezond klimaat te scheppen voor de HTSM-sector in Nederland Deze Thematische Impuls HTSM is een uitgave van SIA. De Thematische Impulsen (TI) sluiten aan bij het beleid gericht op de Topsectoren en daarmee samenhangend de zwaartepuntvorming bij hogescholen. Een TI is bedoeld om de besluitvorming binnen het hbo te ondersteunen in het maken van keuzes ten aanzien van een specifiek kennis- en innovatiethema. Door middel van enquêtes is een zo compleet mogelijk beeld verkregen van praktijkgericht onderzoek in het hbo gerelateerd aan de sector HTSM. Daarnaast worden de belangrijkste ontwikkelingen geschetst door gesprekken en interviews met de beroepspraktijk en de kenniswereld. Dit alles resulteert in een landkaart die laat zien hoe het hbo zich positioneert op dit thema.

4 Hightech Systemen en Materialen is één van de negen door de overheid aange wezen topsectoren. En terecht! De topsector Hightech Systemen en Materialen, kortweg HTSM, is dé motor van de Nederlandse economie en daarmee van de verdienkracht van ons land. Hij biedt oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen op het gebied van milieu, energie, gezondheidszorg en mobiliteit. Daarnaast levert de sector wereldwijd technologische producten en componenten die hun weg vinden in een oneindig aantal toepassingsgebieden. VOORWOORD: Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink Gouden handen en knappe koppen Het is een sector waarin R&D centraal staat en waarmee Nederland op de mondiale markt een sterke positie heeft. Deze positie willen we natuurlijk behouden en, beter nog, verder uitbouwen. De ambitie is dan ook om de export in 2020 te hebben verdubbeld. Maar dat gaat niet zomaar. Willen we als kennisland voorop blijven lopen, dan moeten we ook de mensen hebben die dat allemaal waar kunnen maken. Maar waar halen we de gouden handen en knappe koppen vandaan om die ambitie te realiseren? Het vinden van een antwoord op deze vraag is lastig, zeker in de wetenschap dat het tekort aan technici in 2016 oploopt naar De sleutel tot de oplossing ligt voor een belangrijk deel bij het hbo, maar we moeten daarvoor de verwachtingen over en weer goed afstemmen. Het hoger beroepsonderwijs wil zich meer en meer profileren als University of Applied Science. Dat is een nobel streven en zeker als het toegevoegde waarde levert aan de kwaliteit van de opleiding. Daarbij moeten we wel in de gaten houden dat de b van beroepsonderwijs niet wordt bedolven onder die onderzoeksambitie. Want de kerntaak van het hbo is opleiden tot een beroep. Dat moet zo blijven. Onze bedrijven verwachten immers een praktisch ingestelde man of vrouw, die direct de handen uit de mouwen steekt en dus ook vrijwel direct een bijdrage levert aan het succes van de onderneming. Dat de hbo-ingenieur ook is opgeleid in de wetenschap dat het toepassen van bestaande kennis niet genoeg is, spreekt vanzelf. Hij of zij moet vanuit de praktijk en vanuit het reflecteren op die praktijk kunnen bijdragen aan innovaties. Het hoger beroepsonderwijs heeft nog een belangrijke functie. Wij zien in onze innovatieve sector een forse stijging van het benodigde opleidingsniveau. Dat betekent dat de technische medewerkers op een hoger niveau moeten worden gebracht. De mbo er moet op hbo-niveau gaan presteren. Dus moeten die mbo ers uit onze bedrijven een aanvullende opleiding volgen. Hogescholen hebben daarin een belangrijke rol. Het leven lang leren moet hoog op de agenda staan, ook bij hogescholen. Zij moeten zich dan ook veel nadrukkelijker op die scholingsmarkt manifesteren. Gelukkig zijn er goede initiatieven in deze richting. De Associate Degree is daar een voorbeeld van. Maar dit manifesteert zich nog niet in de volle breedte. Op dit moment zijn nog te weinig hogescholen actief op die scholingsmarkt. Uit bovenstaande blijkt dat ik de onderzoeksfunctie van het hoger beroepsonderwijs herken en erken, maar deze functie moet wel in het juiste perspectief worden geplaatst. Ik zie het hbo als een piramide. De basis is de beroepsopleiding, het middendeel wordt gevormd door de scholingsmarkt van werkenden en de onderzoeksfunctie komt daarbovenop, als de kers op de taart. En je moet die piramide niet omdraaien, want dan wordt de basis wel heel wankel. Als laatste en voor mij cruciaal punt vraag ik aandacht voor de samenwerking tussen hogescholen en bedrijven. Alleen als deze partijen kiezen voor regelmatig, nauw en constructief overleg kan up-to-date en aantrekkelijk onderwijs worden geboden, waar zowel studenten en werkenden, als bedrijven om staan te springen. Alleen in hechte samenwerking kom je tot goed onderwijs en goede scholing. In de slipstream daarvan volgt het toegepast onderzoek dan vanzelf waardoor, zoals de commissie Van Pernis zo mooi formuleert, de onderzoekachtige nieuwsgierigheid wordt bijgebracht die vereist is voor de ingenieur van de toekomst. Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink Voorzitter FME 4 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 5

5 In gesprek: MarC Hendrikse & Wim Boomkamp Onze HTSM-sector is wereldwijd een belangrijke speler en heeft dus een grote waarde voor de BV Nederland. 6 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 7

6 Meteen na de verschijning van het rapport-veerman wist ik dat HTSM het thema moest zijn. Marc Hendrikse Wim Boomkamp Marc Hendrikse CEO van de NTS Group in Eindhoven, bestuurslid van de Brabants-Zeeuwse Werkgeversvereniging (BZW) en lid van het topteam HTSM. In de jaren na 2000 overheerste de verwachting dat de industrie grotendeels uit Nederland zou verdwijnen. Nederland zou zich ontwikkelen tot een diensteneconomie. Hendrikse heeft zich daar nooit in kunnen vinden. Hij wijst op de regio Eindhoven die van oudsher in de maakindustrie erg sterk is en wereldwijd tot de top behoort. Als voorzitter van BZW ben ik betrokken geweest bij de vraag hoe wij dat voor het voetlicht konden brengen. Met hulp van Brainport hebben we industrie en ecostructuur in kaart gebracht. We zijn uitgegaan van vijf OEM s (Original Equipment Manufacturers) DAF, Philips Healthcare, ASML, FEI en Océ en hebben onderzocht wie de eerste-, tweede- en derdelijns toeleveranciers waren. Frappant was dat van de in totaal 340 bedrijven zo n driekwart Nederlands was. En die toeleveranciers vertrekken echt niet naar het buitenland, zelfs als een van die OEM s dat wel zou doen. Uit dat initiatief is een coöperatie ontstaan. Wat was daarvoor de achtergrond? De OEM s binnen de hightech wereld kenden elkaar. Dat gold niet voor de toeleveranciers bij wie het echte maakwerk is neergelegd. Zij dienen mee te gaan in technologische ontwikkelingen en dat vereist andere competenties. Dat is een van de redenen waarom toeleveranciers de krachten moeten bundelen. Zo ook waar het tekorten aan technische mensen betreft. Bovendien is de hele keten van toeleveranciers niet alleen van belang voor Nederlandse OEM s, maar ook voor buitenlandse. Met die uitgangspunten hebben we in 2010 een coöperatie opgericht, Brainport Industries, een vereniging van Nederlandse toeleveranciers naar de eindindustrie. Wim Boomkamp Voorzitter College van Bestuur bij Saxion Door het topsectorenbeleid worden hogescholen uitgedaagd keuzes te maken. Ook voor Saxion liggen er volop kansen door aansluitingen te zoeken binnen de onderwijskolom, in de regio en met het bedrijfsleven. Boomkamp benadrukt de impuls die uitgegaan is van dat beleid. Door de focus op HTSM te leggen zijn allerlei partijen veel meer met elkaar verbonden geraakt. Mijn verwachting is dat het een verdiepende werking zal krijgen op datgene wat al gaande was. Wat zijn uw ervaringen geweest met de verdeling en afstemming tussen de hogescholen? Ik had verwacht dat het proces soepeler zou verlopen. Binnen de HBO-raad zijn verdeling en afstemming aan de orde geweest. Hoewel we elkaar als hogescholen goed geïnformeerd hebben, is de feitelijke afstemming (wie doet wat) minder van de grond gekomen. Wij hebben bijvoorbeeld op het thema HTSM samenwerking gezocht met Windesheim in Zwolle. Ook met Zuyd Hogeschool hebben we een vorm van samenwerking en afstemming gevonden. Op onderdelen is het dus gelukt, maar niet met alle hogescholen gezamenlijk. Dat is natuurlijk ook een lastige opgave. Bovendien lag de keuze van een aantal hogescholen in bepaalde regio s voor de hand. Het was te verwachten dat Hogeschool Zeeland aan zou sluiten op de topsector Water. Voor ons is het belangrijkste geweest dat we zelf bewust de keuze hebben gemaakt voor één topsector en niet voor twee of drie zoals aanvankelijk nog overwogen is. Is dat een moeilijk proces geweest? Ja, maar ook bijzonder. In het verleden slaagden we er nooit in binnen onze strategische visie scherpe keuzes te maken. Waarschijnlijk omdat de noodzaak minder aanwezig was of omdat het niet goed mogelijk was. Door het 8 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 9

7 Samenwerking tussen hogescholen en universiteiten moet je niet structureren of bestuurlijk organiseren, dat moet ontstaan vanuit die disciplines die bereid zijn dat met elkaar op te pakken. Marc Hendrikse Wim Boomkamp Marc Hendrikse Wim Boomkamp Met andere woorden: er is in Nederland een HTSM-sector die wereldwijd een belangrijke speler is en dus een grote waarde heeft voor de BV Nederland. Bent u tevreden met wat er tot nog toe is gerealiseerd? De topsectoren en dus ook HTSM zijn op de kaart gezet. Herkenning en erkenning zijn in Den Haag enorm verbeterd. Er is focus aangebracht in het overheidsbeleid. Tegelijkertijd zijn het processen die veel tijd vergen. Er is bijvoorbeeld lang onduidelijkheid geweest over de betekenis van de TKI s. Op sommige punten had ik het best wat sneller gewild, maar dat is nu eenmaal het verschil tussen kleinere ondernemingen en de overheid. Zijn de belangen van de toeleveranciers beter geborgd? Vergeleken met eerdere initiatieven in de hightech is er nu beduidend meer aandacht voor de totale ecostructuur, inclusief de tweede- en derdelijnstoeleveranciers, zeg maar de mkb-bedrijven. Ik ben blij dat de overheid bewust gekozen heeft voor een mkb-afvaardiging in het topteam. Mkbvertegenwoordigers van de verschillende topsectoren hebben regelmatig overleg met elkaar en het ministerie over de specifieke problematiek van mkb-bedrijven. Is de kritiek terecht dat het topsectorenbeleid te veel het domein is van grote bedrijven en universiteiten? De verdeling van de onderzoeksgelden heeft in de pers veel aandacht gekregen. Daardoor is een verkeerd beeld ontstaan. Mkb ers willen altijd eerst zien en dan geloven. Hun veronderstelling dat de onderzoeksgelden louter bedoeld waren voor universiteiten klopte niet. Kijk alleen maar naar de inrichting van het mkb-loket. Als dit stelsel een vaste waarde wordt, zal een groter deel van de OCW-gelden geoormerkt worden voor het topsectorapport van de commissie Veerman werden we uitgedaagd ons te onderscheiden van andere hogescholen. Onmiddellijk na dat rapport hebben we voor deze school strategisch ingezet op twee punten: hoe verbeteren we de kwaliteit van het onderwijs en op welke punten kunnen we ons onderscheiden? Mij werd na de verschijning van dat rapport al heel snel duidelijk dat HTSM het thema voor onze profilering moest zijn. Zeker toen ook in de regio, de provincie en de stedendriehoek Deventer Apeldoorn Zwolle de discussies over samenwerking in de richting van hightech gingen. Ik heb dat zowel regionaal als binnen deze hogeschool sterk bepleit. Iets vergelijkbaars speelde zich af bij het Innovatieplatform Twente, waarin vijf thema s opgenomen waren: gezondheidszorg, materialen, bouw, veiligheid en hightech. Ook daar ontstond de overtuiging dat toegewerkt moest worden naar HTSM. Vanuit die focus zouden vervolgens verbindingen te leggen zijn met de overige thema s. Zo ook op de hogeschool. In onze strategische visie hebben we scherp geformuleerd dat elk beroep steeds vaker in aanraking komt met techniek en dus moet dat thema in iedere opleiding terugkeren. Dat geldt ook voor de RAAK-projectaanvragen om zo de relatie met het bedrijfsleven te verdiepen. Dat is een van de mooie kanten geweest van het proces dat zo n twee jaar heeft geduurd. Er is een positieve grondhouding en iedereen is bereid daarover mee te denken. Dat zal de nodige consequenties hebben voor de interne organisatie van uw school. Daar is nog iets bijgekomen. In het begin van het proces heb ik benadrukt dat als er één hogeschool is die iets met nanotechnologie gaat doen, wij dat moeten zijn. De Universiteit Twente heeft daarin een sterk trackrecord. Dat voornemen heeft een enorme dynamiek tot stand gebracht. Mkb-bedrijven die bezig zijn met nanotoepassingen willen graag met het hbo samenwerken, omdat universiteiten uiteraard veel academischer te werk gaan. Onze studenten doen voor diverse bedrijven onderzoek naar de toepassing van nanotechnologie en er zijn twee lectoren aangesteld. Eenzelfde verdieping is ontstaan bij mechatronica en robotica. Bedrijven hebben geïnvesteerd om renbeleid. Dat zal een van de majeure veranderingen in het overheidsbeleid zijn. Voorheen was men volkomen vrij in het maken van eigen keuzes. Hoe kan een mkb-onderneming deelnemen aan het HTSM-programma? Mkb-bedrijven zullen betrokken worden bij ontwikkelingen binnen grote bedrijven, maar natuurlijk geen grote bijdrage leveren aan cofinanciering voor onderzoek bij kennisinstellingen. De initiatieven van mkb-bedrijven voor hun eigen ontwikkeling en hun tijdstip van marktintroductie zijn anders dan bij grote OEM s. ASML kan onderzoek doen met een tijdshorizon van vijf tot tien jaar. Een mkb-bedrijf heeft een horizon van hooguit twee jaar. Op dat punt mogen we geen al te hoge verwachtingen hebben van het mkb. Positief was wel dat van al die bedrijven die ingetekend hebben op de roadmaps ongeveer tachtig procent afkomstig was uit het mkb. Dat betekent dus dat ze bereid zijn mee te gaan in een bepaalde ontwikkeling. Hoe is de situatie van starters en snelle groeiers? Dat is een lastig punt. Als een starter in dit vakgebied met een nieuw idee komt, krijgt hij bijna altijd te maken met dure equipment en een hoog risicogehalte. Juist op het gebied van financiering hebben mkb-bedrijven ondersteuning nodig. De plannen zijn er, maar er moet doorgepakt worden. Waar liggen in uw ogen de belangrijkste uitdagingen voor de komende jaren? Toeleveringsbedrijven zullen vervolgstappen moeten zetten in maaktechnologie, bijvoorbeeld op het punt van vacuümtoepassingen, nauwkeurigheid en additieve productie. Daarvoor zijn forse onderzoeksbudgetten nodig. Dat moeten ze gezamenlijk oppakken, want de OEM s doen dat niet meer. Is dat onderdeel van de onderzoeksprogramma s die nu in voorbereiding zijn? Dergelijke vraagstukken zijn opgenomen in de roadmap Mechatronics/ hier opleidingen en onderzoek mogelijk te maken. Er is een kwartiermaker gefinancierd en ook in deze vakgebieden komt een lector. Ook in ons recruitmentverhaal willen we een verbinding leggen met techniek. Als we iemand met juridische deskundigheid aannemen, stellen we als eis dat hij ook affiniteit met techniek heeft om vanuit juridische invalshoek te kijken naar de gevolgen van technologische ontwikkeling voor ondernemingen. Dat betekent dat we van bepaalde lectoraten afscheid zullen nemen om die kritische massa groter te maken. Is het hbo in staat actiever te opereren richting mkb, met name op het gebied van praktijkgericht onderzoek? Mijn indruk is dat het hbo te veel in verband gebracht wordt met de Human Capital Agenda (HCA). Dat is belangrijk en waardevol, maar ik vind dat praktijkgericht onderzoek en bijdragen aan innovaties bij mkb-bedrijven ook een belangrijke plaats moeten krijgen in de verdere ontwikkeling. Ik ben wel eens bang dat dat alleen weggelegd is voor onderzoeksinstituten zoals universiteiten en TNO. Op dat punt zal het hbo zelf een actievere rol moeten vervullen. Is valorisatie voor het hbo belangrijk om zich te profileren? Valorisatie is een belangrijk onderdeel van het ecosysteem. De huidige ontwikkeling is ook een motor om valorisatie voor het hbo mogelijk te maken natuurlijk wel gericht op praktijkgericht onderzoek. Dan bedoel ik starters, spin-offs en octrooien, die hier nu worden aangevraagd en waarvoor we een fonds hebben opgericht. Vijf jaar geleden was dat nog ondenkbaar. Om spin-offs mogelijk te maken hebben we een bv opgericht. Dat doen we samen met de universiteit en Kennispark, de valorisatiemotor in Twente. Daaruit ontstaat veel bedrijvigheid waar in toenemende mate hbo-studenten bij betrokken zijn. Via praktijkgericht onderzoek werken we met de Universiteit Twente samen in de valorisatie van onderzoek naar hergebruik van textielmaterialen. 10 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 11

8 Marc Hendrikse Wim Boomkamp In relatie tot de topsector en de regio zie ik het breder. Hoe kun je meer mensen verleiden hier naar- TOe te komen? Niet alleen door ze AAN kennisinstellingen te verbinden maar ook aan bedrijven. Marc Hendrikse Manufacturing. Ik schat in dat het landschap zich zo ontwikkelt dat OEM s steeds meer kop-staartbedrijven zullen worden, met een eerste laag van toeleveranciers die een behoorlijke omvang hebben en verantwoordelijkheid kunnen nemen voor submodules vanaf het ontwikkelen tot en met het maken. Overigens zullen ze niet alles zelf maken, maar gebruikmaken van specialisten in de keten. Tweede- en derdelijnsleveranciers worden steeds meer specialisten op deelgebieden en moeten dus investeren om hun kennisniveau op peil te houden. Dat wordt de grote uitdaging. Eerstelijnsleveranciers krijgen in toenemende mate een internationaler karakter. Als deze trend zich voortzet, zal deze ecostructuur wereldwijd leidend worden en opdrachten aantrekken voor ecostructuren van buitenlandse OEM s. Bij NTS Group is in vijf jaar tijd de omzet van buitenlandse klanten gestegen van 5 naar 33 procent. Dat heeft consequenties voor de opleiding van mensen. Wat is de rol van het hbo daarbij? Bij de OEM s zijn het wo ers die het voortouw nemen. Maar toeleverende bedrijven in deze sector worden in toenemende mate gerund door hbo ers, dan wel mbo-plus, op het gebied van engineering, werkvoorbereiding, productieaansturing en ook algemene leiding. Er is nog een achterstand in de relatie tussen dit type bedrijven en hogescholen. De relatie van bedrijven met mbo-instellingen en roc s is veel nauwer dankzij leerwerktrajecten en stageplekken bij bedrijven. Bij hogescholen begint dat langzaam te ontstaan. Via de RAAK-projecten komt er van alles op gang. Dat heeft tijd nodig, maar bij Fontys, Avans en Saxion zie ik een switch. Lectoren krijgen een actievere rol en de betrokkenheid van besturen groeit. Ik zie een kentering, maar er is nog een slag te maken. Hoe kunnen hogescholen het best een profielkeuze maken? Topsectorenbeleid houdt in dat elke regio moet kiezen waarop zij wil inzetten. Als de regio Eindhoven hightechapparatuur als speerpunt kiest, dan moet Wim Boomkamp Een andere mogelijkheid ons te profileren is de nieuwbouw waarmee we bezig zijn. Daar willen we hightech, het onderzoek en de samenwerking met bedrijven letterlijk in de etalage zetten. Nu gebeurt alles in laboratoria op de vierde verdieping. Dat willen we zichtbaar maken. Bent u optimistisch over het contact tussen de hogeschool en de universiteit? Dat is afhankelijk van de bereidheid elkaars specialiteiten en identiteiten te erkennen en in de keten op elkaar aan te sluiten. Op een aantal punten is dat al gaande, zoals in Kennispark en op het gebied van nanotechnologie. Als zich dat voortzet, zal dat de samenwerking ten goede komen. Maar dat moet je niet structureren of bestuurlijk organiseren, dat moet ontstaan vanuit de disciplines die bereid zijn dat met elkaar op te pakken. Hoe belangrijk is de Human Capital Agenda? In relatie tot de topsector en de regio zie ik het breder. Hoe kun je meer mensen verleiden hier naartoe te komen? Niet alleen door ze aan kennisinstellingen te verbinden maar ook aan bedrijven. Een van de punten in onze HCA is modern werkgeverschap. Mkb-werkgevers zijn vaak niet in staat tot het bieden van doorstroommogelijkheden en loopbaanontwikkeling. Dat is wel noodzakelijk om een regio en het bedrijfsleven aantrekkelijker te maken. Nog voordat de topsectoren dat geformuleerd hadden is in deze regio een visie over human capital ontwikkeld, met name gericht op de hightechsector en hoger opgeleiden. Daar horen ook mbo ers van niveau 4 bij, met andere woorden het vakmanschap. Dat is een regiobrede aanpak geworden waarin kennisinstellingen een belangrijke rol speelden. Mij is toen gevraagd daar trekker van te worden. Een halfjaar later, toen de topsectoren zich gingen uitkristalliseren en een HCA opnamen, is ons gevraagd een voorbeeldregio te worden. Die beide zaken zijn op elkaar gelegd. een hogeschool zich afvragen hoe zij daarvoor de geschikte mensen op kan leiden. Instellingen moeten beseffen dat ze niet overal goed in kunnen zijn. Vanuit de topsector bepleiten we scherpere keuzes. Het is logisch dat ze een aantal vakgebieden blijven aanbieden, zoals zorg of pabo, maar beter is om opleidingen te schrappen. Ik verwacht veel van de centres of expertise. Daarbij moet je rekening houden met het feit dat het gebied waar hogescholen hun studenten vandaan halen vooral regionaal is. Bij mbo is het zelfs lokaal en bij wo is het veel breder en kun je er anders naar kijken. HTSM zou in ieder geval een centre of expertise in Twente en Eindhoven moeten hebben om op die manier een nauwe verbinding te creëren tussen hbo en bedrijfsleven. Daarmee ontstaat draagvlak en daaruit ontstaan vanzelf projecten. Een van de RAAK-projecten in deze regio is adoptieve robotica dat uitstekend past in ons vakgebied. Mkb-bedrijven opereren qua toepassing op hbo-niveau en daartussen zal echt een betere brug geslagen moeten worden. Fontys heeft bijvoorbeeld op het gebied van ICT een goede samenwerking met bedrijven. Dat proberen we te kopiëren naar HTSM-bedrijven. Op welke manier gaat dat in zijn werk? We zijn bezig met een centrum voor innovatief vakmanschap, een shared facility centre waar state-of-the-artmachines staan, hopelijk op het terrein van de TU. Met toeleveranciers bekijken we of ze in te richten zijn als demonstratieruimte en testlocatie. Zie het als verzamelplaatsen waar studenten, zowel op mbo-, hbo- als wo-niveau, in het kader van hun opleiding onderzoek doen met mensen van TNO. Laat ook mbo-plus toe, want we moeten af van het idee dat iedere mbo er een hbo er moet worden. Sommigen willen helemaal geen manager worden, maar gewoon een goede vakman. Als bedrijfsleven moeten we beseffen dat wij geen verstand hebben van didactiek, zoals hogescholen niet weten wat state-of-the-art is in onze business. Als we dat van elkaar accepteren, kunnen we gebruikmaken van elkaars kracht. Zo n shared facility centre, waar bedrijven en opleidingsinstituten samenwerken, was een paar jaar geleden nog onbespreekbaar. Hier ligt een forse uitdaging. Er is schaarste aan mensen. Dat neemt de komende jaren alleen maar toe en belemmert onze groei. Ik denk dat het mkb best bereid is daarin te investeren, zolang het hun concreet iets oplevert. Zijn er wezenlijke slagen gemaakt in de Human Capital Agenda? In deze regio is de instroom verbeterd. Een van de belangrijke toegevoegde waarden van TOA (Taskforce voor onderwijs en arbeid) is het bij elkaar brengen van mbo-, hbo- en wo-instellingen, ketenverbindingen leggen, aansluiting zoeken met het bedrijfsleven. De TOA-structuur heeft daar zeker aan bijgedragen. Het gaat nog langzaam maar het is aan het draaien. Hoe kijkt u aan tegen het valorisatieproces? Bij valorisatie denk ik vooral aan universiteiten waar wetenschappelijk onderzoek wordt gedaan in de hoop dat het ooit een toepassing vindt. Hbo is toch meer applied science. Het belangrijkste aspect van valorisatie voor het hbo is het afleveren van goede bachelors. En wij als bedrijfsleven kunnen daarbij helpen door ze bij te spijkeren op het gebied van state-ofthe-artapparatuur toepassingen. Hoe is dat in zijn werk gegaan? Vanuit bedrijven ontstond de vraag hoe ze in de toekomst om moeten gaan met vacatures en personeelstekorten. Je kunt nog zoveel doen aan onderwijs en bedrijvigheid, je moet ook als regio aantrekkelijk zijn. Kun je de branding van deze regio zo organiseren dat hightech de focus wordt? Dat ligt gevoelig in de toeristensector. Het is een prachtige regio met veel evenementen en hotels, maar de vraag is of je je zo wilt positioneren als regio met een universiteit, een hogeschool, bedrijven en veel spin-offs die allemaal vanuit de universiteit en hogeschool zijn ontstaan. We zijn erin geslaagd die focus en branding op innovatie en hightech te leggen. Ons argument was dat dit een positief effect op andere sectoren zou hebben. Een belangrijk onderdeel van de HCA is dus de relatie onderwijs, arbeidsmarkt, meer hoger opgeleiden en betere aansluiting op bedrijfsleven. Waar is binnen de HCA nog winst te behalen? In het onderwijs. Onderzoek heeft aangetoond dat als kinderen op tweejarige leeftijd een taalachterstand hebben, ze later nooit in de techniek terechtkomen. Als je affiniteit met techniek wilt aankweken, moet je op de basisschool beginnen. Maar als daar alleen onderwijzeressen werken met weinig technische belangstelling, dan lukt dat niet. Een ander probleem in deze regio is dat leerlingen die in het voortgezet onderwijs met techniek in aanraking komen altijd geconfronteerd worden met verouderde beelden. Er is een industriemuseum in Hengelo waar alleen oude machines staan. Vanuit cultuuroverdracht interessant, maar ik denk niet dat jongeren daar warm van worden. Gelukkig is daar nu ook een roboticapaviljoen gevestigd, want we moeten hightech en technologische vernieuwing veel zichtbaarder maken in het onderwijs. Mijn droom is tien procent van het onderwijs te laten verzorgen door het bedrijfsleven. Geen gastlessen, maar structureel. Het is altijd lastig bedrijven over te halen geld te investeren in een project. Maar als je ze vraagt te investeren in het onderwijs door medewerkers in te zetten, dan is dat enthousiasme er wel degelijk. 12 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 13

9 Deelnemers: (van links naar rechts) Henk Bos Jean-Pierre Heijster Hermie Heijnen Frank Rieck Joop Pauwelussen Niet op de foto: Henk Lupker Riné Pelders Ignace Karthaus Secretaris, Vereniging FOCWA Carrosseriebouw Programmamanager eco-systemen, AutomotiveNL Projectadviseur, Syntens Lector Future Mobility, Hogeschool Rotterdam (HR) Lector Mobiliteitstechnologie, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) Lector Automotive control, Fontys/ACE Senior Program & Knowledge Manager, TNO Gespreksleider, SIA Samenwerking en focus verhogen ambitieniveau Automotive in de lift 14 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 15

10 Automotive is een succesverhaal. De diversiteit van onderwerpen binnen automotive en de kring van lectoraten is groeiende. Samenwerking en focus hebben een versnelling teweeggebracht bij kennisinstellingen en bedrijven. Automotiveexperts over toegankelijke universiteiten, effectieve centres of expertise, een lijmlab op de Rotterdamse campus en de toegevoegde waarde voor het mkb. Als hogeschool zitten we al dicht tegen de markt aan, omdat we goed gekeken hebben naar ontwikkelingen en vragen die daar leven. Samenwerking en focus verhogen ambitieniveau Automotive in de lift Henk Lupker Bij het ministerie van Economische Zaken stond automotive volstrekt niet op de kaart. Pas na de eeuwwisseling kwam daar verandering in. Met name dankzij de lobby die vanuit het ATC (Automotive Technology Centre) in gang werd gezet, aldus Henk Lupker, lector aan Fontys Hogescholen en directeur van het Automotive Centre of Expertise (ACE). Automotive in Nederland is weliswaar klein ten opzichte van het buitenland, maar zeker niet onbelangrijk qua werkgelegenheid en opbrengst. Uit die lobby is destijds het HTAS-programma (HighTech Automotive Systems) voortgekomen, waaraan ik als een van de auteurs heb meegewerkt. We hebben geïnventariseerd wat belangrijk is voor de Nederlandse industrie. Duidelijk werd dat het niet moeilijk is grote bedrijven bij het programma te betrekken, maar wel het mkb. Met name in het tweede en derde jaar hebben we daar stevig op ingezet en voor een deel is het gelukt het mkb aan boord te krijgen. Het is niet de makkelijkste groep. Een jaar geleden vroeg TNO ons nog hen te helpen met het mkb. TNO is gewend aan grote bedrijven die in termijnen van jaren denken, terwijl het mkb veel meer gericht is op de korte termijn. Riné Pelders (TNO): Wij proberen zo actief mogelijk aan te haken, hoewel het lastig is omdat op veel punten nog onduidelijk is wat dat topsectorenbeleid precies inhoudt. Dat geldt ook voor de rol van de hogescholen. We proberen in elk geval de programmering van onze onderzoeken aan te laten sluiten bij de roadmaps en de agenda van de topsectoren. Dat lukt inderdaad gemakkelijker met grote bedrijven dan met mkb-ondernemingen die toch meer met ad-hocvragen vragen komen. We zoeken in zo n situatie naar mogelijke aansluitingen bij onze kennisbasis en de bestaande onderzoeksprogramma s. Het mkb speelt nu nog een beperkte rol in onze programmering. Maar door de krachtenbundeling van hogescholen rond het thema automotive, de rol van ACE en de verbindingen die gelegd worden met mkb-bedrijven kan er een betere koppeling gemaakt worden met de TNO-programma s. Ook internationaal gezien, want TNO heeft een sterk programma in Europees onderzoek waarin we zo veel mogelijk Nederlandse bedrijven mee willen nemen, zowel grote als kleine. Henk Lupker (Fontys/ACE): Ik ben er heilig van overtuigd dat hogescholen veel meer Europa in moeten en meer naar de horizon 2020 moeten kijken. Dat is niet makkelijk, er is veel competitie, maar met ACE ligt er een kans om een vuist te maken. Henk Bos (FOCWA): Wij zijn de afgelopen jaren veel nadrukkelijker gaan samenwerken met hogescholen. Dat heeft te maken met veranderingen binnen TNO, waar wij in het verleden veel mee samenwerkten. Onze maakindustrie, meer behorend tot de metaalsector, wordt bij TNO niet als speerpunt gezien, maar dat kan heel goed ingevuld en opgevangen worden door hogescholen. Met de hogeschool in Arnhem hebben we inmiddels iets opgebouwd waarvan we kunnen zeggen dat het zich ontwikkeld heeft tot een kenniscentrum voor onze sector. Dus er is zeker wat veranderd. De RAAKregeling is zeer bruikbaar voor die samenwerking met het hbo. Jean-Pierre Heijster (AutomotiveNL): Ik zie bij mkb-bedrijven in de automotive-industrie behoefte aan samenwerking op mbo-niveau, want daar is behoefte aan instroom. Ook is er behoefte om onderzoek bij hogescholen neer te leggen. Die samenwerking is er al, want mkb ers zien daarvan de toegevoegde waarde. Ik hoop dan ook dat hogescholen een sterkere visie ontwikkelen over samenwerking met mkb. Grotere partijen hebben daar minder behoefte aan omdat ze zelf veel in huis hebben. Ze vinden het wel prettig om met hogescholen samen te werken, maar ze zien het meer als een missie dan een must. Voor jullie hogescholen zijn die grote partijen ook erg plezierig om mee samen te werken. Maar ze zuigen jullie ook makkelijk leeg als het om studenten gaat. Als je kijkt naar de lijn in HTSM, dan begrijp ik wel dat de blik naar boven is gericht. Maar als je puur kijkt naar de initiële behoefte van het mkb, dan denk ik dat de focus ook een trapje lager, het mbo-niveau, moet komen te liggen. Daar zit ook de instroom en het bestaansrecht van het hbo. Henk Bos (FOCWA): Ik vertegenwoordig maar een klein stukje van het automotive-mkb en heb dus het meest te maken met het automotivedeel binnen het HTSM-programma. Ik denk niet dat wij in het topsectorenbeleid erg actief aanwezig kunnen zijn. De maat van onze bedrijven staat gewoon geen grote projecten toe. We proberen meer in clusters van gelijkgestemden een vraag op te lossen. Dat werkt goed, daar zijn we aan gewend. Samen iets onderzoeken op deelconstructies bijvoorbeeld. Het niveau waarop men binnen de topsectoren bezig is past niet bij onze bedrijven. Wij zitten veel meer aan de toegepaste kant. RAAK is voor ons een zeer succesvol programma. Het is jammer dat IPC (Innovatie Prestatie Contract) uit budgettaire overwegingen verdwenen is, want dat was een instrument dat zichzelf bewezen heeft. Daarnaast kijken we ook naar kennisoverdracht en programma s voor praktijkimplementatie die door het ministerie van Economische Zaken worden aangeboden. Joop Pauwelussen (HAN): We moeten er wel voor waken dat we als hogescholen niet te veel denken: oh ja, we moeten iets met het mkb. Je moet zo n proces wel de ruimte en de tijd geven om problemen helder te formuleren en vertrouwen te krijgen. Henk Bos (FOCWA): Als je het over onderzoek hebt, is het vaak een definitiekwestie. Gaat het over fundamenteel onderzoek, industrieel onderzoek of over kleine onderzoekjes zoals wij die regelmatig laten doen bij het hbo? Dan kijk je naar nieuwe ontwikkelingen of het verbeteren van bestaande technologieën. Misschien moet je dat geen onderzoek noemen, maar applicatie of implementatie. Het is een vorm van kennisoverdracht die je gebruikt als toepassing in een bedrijf. Dat gebeurt op alle niveaus. Joop Pauwelussen (HAN): Ik vind dat wel degelijk onderzoek. Want een wezenlijk aspect is dat wij als hogeschool heel goed moeten snappen hoe een bedrijf met producten omgaat. Het is niet zo dat wij een product alleen maar afleveren. Wij zijn nauw betrokken bij het implementatieproces. Onze taak is het bedrijfsleven helpen met hightech systems, want dat vraagt nogal wat kennis. Vooral voor kleine bedrijven is dat vaak lastig. Al die hightech systems moeten ook getoetst en gecheckt worden, op de weg, in een simulator of met prototypes. Volgens mij zitten we als hogeschool al dicht tegen de markt aan, omdat we goed gekeken hebben naar ontwikkelingen en vragen die daar leven. Je moet aan de buitenkant beginnen, volgen wat de markt van plan is. 16 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 17

11 Henk Lupker (Fontys/ACE): Als je dat goed aanpakt is het een mooi proces. Je doet toegepast onderzoek met het bedrijfsleven. Hetgeen je daarvan leert introduceer je in bijzondere programma s voor derde- en vierdejaars. Tegen de tijd dat het een goed doordacht programma is, zakt het door naar het eerste en tweede jaar. Intussen ben je alweer bezig met nieuwe impulsen voor de hogere jaren. Zo draait dat door en verdwijnen er aan de onderkant onderwerpen uit het curriculum die niet meer van deze tijd zijn. Toen ik vijf jaar geleden bij Fontys kwam richtte de opleiding zich meer op kennis absorberen dan op het maken en onderzoeken. Nogal klassiek en encyclopedisch ingericht en niet op ontwerp en mechatronica. We hebben een geheel nieuwe opleiding ontworpen die zich richt op intelligente voertuigsystemen. De oude opleiding wordt nu uitgefaseerd. Met het college van bestuur is afgesproken dat we op de Automotive Campus in Helmond gaan zitten. In de eerste twee jaar van de opleiding concentreren we ons op synergie met andere opleidingen en de laatste twee jaar op synergie met de industrie. Joop Pauwelussen (HAN): Over synergie binnen de hogescholen zelf gesproken, je bent als lector altijd op zoek naar geschikte partners. Vanuit het onderzoek gaat dat steeds beter, maar vanuit het onderwijs was dat not done. Bepaalde afdelingen die naast elkaar zaten, wisten van elkaar niet waar ze mee bezig waren. Er werd alleen maar in onmogelijkheden gedacht. Dat is echt veranderd. Die muren zijn geslecht. Dat komt omdat de docenten die bij engineering, automotive en andere disciplines zitten nu via het lectoraat met elkaar verbonden zijn. Henk Lupker (Fontys/ACE): Ik merk ook dat de samenwerking tussen hogescholen aan het toenemen is. Bij automotive, maar ook bij aanpalende onderwerpen. Wij werken samen met ICT, met mechatronica, met mobiliteit. Dus de diversiteit van onderwerpen en de kring van lectoraten binnen automotive worden steeds groter. Dankzij HTAS is een zeer belangrijke stap gezet in de onderwijsketen door mbo, hbo en wo dichter bij elkaar te brengen. Als je nu in het huidige ACE-programma op hbo-niveau afstudeert, mag je meteen de master van het wo instromen. Joop Pauwelussen (HAN): Ik denk dat de bundeling van kennis, zeker in zo n automotive centre of expertise, het zoeken naar samenwerking gestimuleerd heeft. Maar als je een lab gaat opzetten dan weet je ook dat je vaste kosten hebt per jaar. Je moet niet iets neerzetten wat alleen geschikt is voor onderwijs. Dan weet je van tevoren dat je er niet komt. Je moet vanuit de markt redeneren en dus nadenken over hoe je de faciliteiten veel flexibeler in kunt zetten. Henk Lupker (Fontys/ACE): Het is onbetaalbaar als je als hogeschool alles zelf wilt doen. Wij gaan bij Fontys niet een mooie proefopstelling kopiëren waarvan we weten dat die ook ergens anders staat. Frank Rieck (HR): Faciliteiten zijn altijd het probleem en altijd te duur. Toch kan je niet zonder, want je moet studenten wel gevoel voor de materie bijbrengen. Dus je moet partners daarbij zien te betrekken. In Rotterdam hebben we samen met het Albeda College, een mbo-instelling, op de RDM Campus het lijmlab opgezet. We zijn nu aan het puzzelen hoe we dat goed bezet kunnen krijgen. Ons uitgangspunt was het benaderen van de TU Delft. Het gaat om een interessante lijmtechniek uit de vliegtuigbouw die ook voor andere markten rijp gemaakt kan worden. Het is een vernieuwing, dus daar hoort het wo bij. Maar ook het hbo om het in ontwerp te brengen en het mbo vanwege de vaklieden die je nodig hebt. Zo moet je dat aanpakken. Er is iets nieuws aan de gang in de markt en dat heeft effect tot aan de basis. Ik ga me niet bezighouden met het in de markt brengen van meer lassers. Dat kan het mbo zelf. Het is een fysiek lab met een samenwerking tussen onderzoek, onderwijs en praktijktrainingen en onderzoekswerk voor mkb ers. Daar zijn dus ook commerciële partijen bij betrokken. Joop Pauwelussen (HAN): Wij nemen ook initiatieven voor projecten met universiteiten en TNO. Dat zie ik overal gebeuren. Toen ik in 2002 aantrad als lector, was het moeilijk met de universiteit in Eindhoven tot onderzoeksafspraken te komen. Nu hebben we meerdere samenwerkingen, onder andere via een aantal promovendi. Dat verloopt naar beider tevredenheid. Dus er is in de afgelopen jaren echt veel in gang gezet. Riné Pelder Bundeling VAN kennis, zeker in zo n automotive centre of expertise, heeft het zoeken naar samenwerking gestimuleerd. Henk Lupker (Fontys/ACE): Een mooi voorbeeld is DITCM, Dutch Integrated Testsite for Cooperative Mobility. Wij zagen op zeker moment het grote belang van cooperative mobility, slimme systemen waarmee auto s met elkaar en hun omgeving kunnen communiceren. Daar wilden we mee aan de slag. Dat kan met behulp van computers en laboratoria, maar het liefst wilden we dat op de openbare weg testen. De gemeente Helmond, waar wij gevestigd zijn, en ook de provincie waren bereid daarover mee te denken, zodat er nu een stuk rijksweg is geïnstrumenteerd door TNO waar wij proeven kunnen uitvoeren. Daar hebben we een heel project omheen gebouwd met zo n dertig à veertig geïnteresseerde partners, waaronder de drie TU s, TNO en een paar hogescholen. Daarnaast hebben we onderzocht of in Nederland meer van dergelijke initiatieven plaatsvinden en ook hebben we geïnventariseerd wat er op dit gebied elders in Europa gebeurt. Op basis daarvan is een roadmap opgesteld. Frank Rieck (HR): Dat is inderdaad een mooi initiatief. Dat moet je via het topsectorenbeleid en ACE verder zien uit te bouwen. Bij ons in de Rotterdamse haven zijn ook diverse automatiseringsprocessen gaande. Vorig jaar hadden we Common Cargo, waarin universiteit en hogescholen hebben samengewerkt. Dat heeft geleid tot een groot project voor de Tweede Maasvlakte. Ik denk wel dat we meer moeten focussen op een ACE-achtige visie en dat we sommige zaken gewoon moeten proberen, ook al is het resultaat misschien niet gegarandeerd. In tweede instantie kunnen we dan het mkb erbij betrekken. Dat is de vertaalslag die wij moeten zien te maken. Wat we in elk geval bereikt hebben, is dat de TU s ons weer zien staan en soms zelfs jaloers zijn omdat wij meer directe contacten hebben met bedrijven. Vanuit die natuurlijke kracht ontstaan vanzelf samenwerkingen. Als je alleen maar onderwijs geeft, dan lukt dat niet, dan kun je elkaar niet veel wijzer maken. De intentie om meer samen te werken, zowel op onderwijsniveau als op onderzoeksniveau, heeft volgens mij een groot effect gehad op het ambitieniveau. Dat zijn we nog altijd aan het opkrikken. Hoe we het gaan doen en hoe we het commercieel oppakken, dat is zich nog aan het uitkristalliseren. Maar het proces is in volle gang. 18 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 19

12 Holland Hightech Hightech Solutions for Global Challenges Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen in de topsector Hightech Systemen en Materialen (HTSM) onderscheiden zich door hun technologische excellentie en behoren in hun marktsegmenten tot de wereldtop. De groeiambitie van de topsector is het verdubbelen van de export van 32 miljard in 2009 tot 77 miljard in De Nederlandse HTSM-sector biedt pragmatische geheeloplossingen voor maatschappelijke uitdagingen op het gebied van gezondheid, duurzame energie, mobiliteit, klimaat en veiligheid. Binnen de topsector zijn vier programmalijnen benoemd. Innovatie, Human Capital, Versterken van de toeleverketen en (inter)nationale branding onder het label Holland Hightech. De uitvoering van deze programmalijnen is cruciaal voor de verdere ontwikkeling van deze topsector. Innovatie: gezamenlijke uitvoering van R&D-activiteiten en groei van het mkb Om als Nederlandse hightechsector voorop te kunnen blijven lopen is voortdurende innovatie noodzakelijk. Daarvoor is geld nodig. Geld dat minder beschikbaar is in tijden van economische crisis. Daarom moeten ondernemers slim omgaan met de financiële ruimte die er is. Dit kan door open innovatie handen en voeten te geven samen met het mkb. En ook door het stimuleren van het samenwerken met kennisinstituten, zoals universiteiten en gespecialiseerde onderzoeksinstellingen. Holland Hightech speelt tevens in op de belofte van de Nederlandse overheid om een percentage van de overheidsbestedingen aan de innovatieve industrie te gunnen. Human Capital: meer en betere technici beschikbaar voor de technologische industrie Maak het met mense zou een slogan kunnen zijn voor de maakindustrie en de toeleverende bedrijven. Maar mensen met een technische opleiding zijn schaars. Zelfs in tijden van recessie en crisis is er grote bezorgdheid over het geringe aantal jonge mensen dat kiest voor een opleiding in de techniek. En dat is meer dan jammer, want de technologische industrie biedt een vrijwel zekere toekomst en loopbaan. Daarom werkt Holland Hightech aan het vergroten van de instroom. Ook werken bedrijven nauw samen met scholen die technisch onderwijs bieden om dit te behouden en samen verder inhoud te geven. Centra voor Innovatief Vakmanschap (CIV s) en Centres of Expertise (CoE) zijn hier voorbeelden van. Versterken van de toeleverketen De Nederlandse industrie bestaat uit onderling samenhangende systemen van maakbedrijven en toeleverende bedrijven. De toeleveringsketen speelt een belangrijke rol in innovatieversnelling en is mede bepalend voor het succes en de structurele groei van de hightechsector. Daarmee biedt de onderlinge afhankelijkheid ook een kans om elkaar te versterken en de huidige marktpositie uit te bouwen. Het versterken van de toeleverketen is cruciaal voor de bedrijven die daartoe behoren, maar evenzo voor hun afnemers, de maakindustrie. Holland Hightech-branding in binnen- en buitenland Onder het label Holland Hightech wil de Nederlandse HTSM-sector zich in binnen- en buitenland profileren als place to be. Nederland is het land om hightechproducten, -kennis en -concepten te halen. Het land voor topbanen voor (buitenlandse) kenniswerkers, vakmensen/knowhow én voor scholing. Voor research & development op het gebied van technologie en innovatie, en voor samenwerkingsverbanden met technologische partners. Met een prettig vestigingsklimaat voor internationale technologische bedrijven. Een aantrekkelijk land om te wonen en te werken voor ondernemers, onderzoekers en studenten. Meer informatie: 20 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 21

13 Van opleidingsinstituut tot kennisinstelling Hogescholen groeien in nieuwe rol Deelnemers: (van links naar rechts) Ad van Bemmel Ineke van der Wal Johan Vlugter Richard Slotman Ad Vissers Marinka Copier Beleidsadviseur, HBO-raad Directeur Techniek & ICT, Windesheim Consultant, Fontys Gespreksleider/programmamanager SIA Voorzitter Domein Techniek en Innovatie, Fontys Hoofd Kunst en Techniek, Hogeschool voor Kunsten Utrecht (HKU) 22 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 23

14 Het topsectorenbeleid heeft onmiskenbaar extra energie teweeggebracht, aldus Ad van Bemmel, beleidsadviseur van de HBO-raad. Hogescholen hebben nu de mogelijkheid veel beter te laten zien waar ze mee bezig zijn. Opleiding en bijscholing, maar vooral ook praktijkgericht onderzoek. Dankzij de RAAK-projecten is de afgelopen jaren een bruikbare voedingsbodem gelegd. Een discussie tussen faculteitsdirecteuren over nieuwe businessmodellen, synergie met het bedrijfsleven en de rol van hogescholen als mediator. Van opleidingsinstituut tot kennisinstelling Hogescholen groeien in nieuwe rol We zijn in Nederland erg ver met HTSM. We hebben een reputatie op dat gebied. Voor de HKU is dat de reden geweest van start te gaan met het domein Kunst en Techniek, vertelt Marinka Copier. Doel is verschillende creatieve disciplines zo te benutten dat technologie voor mensen op een betekenisvolle manier wordt ingezet. Niet alleen binnen de creatieve industrie, zoals entertainmenttoepassingen, maar ook steeds meer voor maatschappelijke toepassingen zoals in de gezondheidszorg en zakelijke dienstverlening, want technologie sensoren, ICT kom je overal tegen. Als je kijkt naar de vraag bij bedrijven, niet alleen in de regio Utrecht, maar in heel Nederland en zelfs Europa, dan kunnen wij een onderscheidende rol spelen in onderzoek. Het gaat niet alleen om het maken van datgene wat gangbaar is, maar vooral om het in gang zetten van nieuwe ontwikkelingen. Zo proberen we studenten op te leiden. Dat ze een belangrijke functie kunnen vervullen voor de industrie die nog geen stappen heeft gezet omdat men daar geen tijd of capaciteit voor heeft. Dat betekent voor ons dat de bijdrage vanuit het bedrijfsleven erg belangrijk is. Zowel hun vraagarticulatie als hun investering in uren of financiën. Voor ons, en eigenlijk de hele provincie Overijssel, heeft het topsectorenbeleid de aanzet gegeven de krachten te bundelen op het thema HTSM, zegt Ineke van der Wal. Windesheim is bezig samen met Saxion een topinstituut op te bouwen voor onderzoekers, docenten en studenten in de vorm van een netwerkorganisatie. Daarbij worden we ondersteund door de provincie en we hebben natuurlijk de Universiteit Twente in de achtertuin. Enerzijds richten we ons op technologieën zoals ICT, smart materials en nanotechnologie en op toepassingen in sectoren die voor Overijssel van belang zijn. Anderzijds brengen we bedrijven bij elkaar om gebruik te maken van elkaars knowhow en onderzoek te doen om het mkb te innoveren. Dat is een grote operatie die in volle gang is. Hoe kijken jullie aan tegen het sectorplan waarin technische opleidingen zich verenigd hebben om aansluiting te vinden bij het topsectorenbeleid? Marinka Copier (HKU): Hogescholen hebben daarin een belangrijke mediatorfunctie. Bij het topsectorenbeleid draait het om de driehoek overheid, bedrijfsleven, kennisinstellingen. De universiteiten doen het fundamentele onderzoek, terwijl hogescholen de koppeling naar het bedrijfsleven kunnen maken om dat vervolgens te verwerken in het onderwijs. Een ander belangrijk punt zijn de cross-overs. Hogescholen zijn in staat de mogelijkheden te zien van maatschappelijke toepassingen. Hoe je topsectoren op een slimme manier met elkaar kunt verbinden om tot oplossingen te komen in een maatschappelijk gebied. Het lastige is dat we in Nederland alles ingedeeld hebben op basis van domeinen en disciplines. In Europa is de shift al gemaakt naar werken op basis van maatschappelijke vraagstukken. Die zijn complex en multidisciplinair en vragen om kennis uit verschillende topsectoren. Juist op hogescholen zijn de vaardigheden aanwezig om die kennis met elkaar te verbinden. Ineke van der Wal (Windesheim): Door al deze ontwikkelingen wordt de hogeschool een steeds aantrekkelijker werkomgeving. Een paar jaar geleden kon je amper gepromoveerden aan je binden, nu is dat geen enkel probleem. Met een nieuw type docenten verrijk je het onderwijs op zo n manier dat het studenten uitdaagt techniek te studeren. Het onderwijs krijgt een enorme impuls door excellente studenten in te zetten bij onderzoek, docenten te laten promoveren en symposia en workshops te organiseren. De topsectoren bieden alle kans ons als hogeschool te ontwikkelen en te professionaliseren. Is het lastig de opgestelde ambities te vertalen binnen de instelling? Ad Vissers (Fontys): Je moet niet denken in afstanden. Bedrijven begrijpen dat er wederzijds geïnvesteerd moet worden als ze goede professionals willen hebben. Omdat in de regio Eindhoven, in feite het centrum van de maakindustrie, zo n behoefte is aan afgestudeerden, trekken bedrijfsleven en opleidingen samen op bij het werven van nieuwe studenten. Bij de instroom is er al die verwevenheid met het bedrijfsleven. We verkopen studenten meer een beroep en toekomst in de regio dan een opleiding. Bedrijven zeggen: kom hier studeren, want dan heb je gegarandeerd vijftig jaar werk. In het verleden hadden studenten nauwelijks een idee waar ze na hun studie terechtkwamen. Nu komen ze terug voor onderzoek of bijscholing in leeromgevingen met professionals. Zo ontstaat synergie met bedrijven. Die gedeelde verantwoordelijkheid is essentieel en moet je verder ontwikkelen. Overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen hebben dezelfde ambities en maken langetermijnplannen voor oplossingen in de verschillende regio s, zoals het aantrekken van buitenlandse studenten of afgestudeerden om tekorten het hoofd te bieden. Al deze kansen moet je als kennisinstelling grijpen. Zolang je jezelf als schooltje blijft zien, neem je jezelf onvoldoende serieus als de onmisbare kennisorganisatie voor de ruime regio die wij zeker zijn. 24 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 25

15 Zolang je jezelf als schooltje blijft zien, neem je jezelf onvoldoende serieus als onmisbare kennis Organisatie. Ad van Bemmel (HBO-raad): Maar we blijven schooltjes omdat we vastzitten in een politiek en wettelijk regime. Dat is de afgelopen jaren alleen maar erger geworden. Kennisinstellingen moeten uitdragen dat de wereld veranderd is en je het anders moet organiseren. Ineke van der Wal (Windesheim): Die verandering is al gaande, alleen de wetgever loopt er nog achteraan. Ad Vissers (Fontys): Een overheid die continu regels bedenkt, gedreven door politieke ambities en scoringsdrift, is lastig. Dat belemmert ons, want we moeten nog sterker transformeren van opleidingsinstituut naar kennisinstelling. We zijn een maatschappelijk partner en niet langer een gesubsidieerd instituut dat studenten opleidt naar een diploma. Als je dat benadrukt, bekleed je vanzelf een andere positie. Hoe zien jullie de sector in een internationale context? Ineke van der Wal (Windesheim): Ik zie langzaamaan een buitenlands netwerk ontstaan. Wij hebben zes double degree programma s met Fachhochschules en universiteiten in Zwitserland, Zweden, Finland, Duitsland en uitwisselingen van studenten en docent/onderzoekers. Marinka Copier (HKU): Wij doen veel onderzoeksprojecten met EUfinanciering. Dergelijke projecten hebben vaak een regionaal karakter. Ze zijn interessant voor bedrijven, met name in nieuwe ICT-ontwikkelingen, om netwerken op te bouwen. Met onze docenten en studenten doen we gezamenlijk vernieuwend onderzoek. Maar het gaat verder, omdat in die onderzoeken nieuwe producten ontworpen worden waar licenties op gegeven kunnen worden en binnen een paar jaar bedrijfsvoordeel mee te behalen is. Als je met zo n project begint, dan komen de bedrijven die daar iets mee kunnen vanzelf. Er ontstaan consortia waaruit weer nieuwe projecten voortkomen. Zo bouw je een netwerkorganisatie op. Johan Vlugter (Fontys): Naast de grote mondiale bedrijven in Zuidoost- Nederland zitten in het HTSM-segment veel kleine en middelgrote bedrijven, die in hun niche vaak internationaal leidend zijn. In Veghel zit een bedrijf dat onder meer gespecialiseerd is in bagageafhandelsystemen dat mondiaal tot de top behoort. Zo zijn er meer bedrijven die veelal onder het maaiveld verstopt zitten, maar overal hun klanten hebben. Dat is de kracht van het Nederlandse bedrijfsleven. Die internationalisering moeten we niet veronachtzamen. Hogescholen hebben een specifieke rol in de innovatieagenda. Welke beren zien jullie op de weg en wat zijn de uitwegen? Marinka Copier (HKU): Sommige kleine bedrijven bereiken de top dankzij nieuwe businessmodellen. Ze meten zich niet meer met grote bedrijven of juist op een totaal andere manier, waardoor ze naast elkaar kunnen bestaan. Maar voor succesvolle innovatie heb je ruimte nodig voor nieuwe businessmodellen. Daarin kan de hogeschool een belangrijke rol spelen door het meehelpen ontwikkelen van die modellen en ook door studenten te stimuleren bedrijven te starten volgens nieuwe principes. Want waarom lukt het die bedrijfjes tot de top door te dringen? Niet omdat ze alles in hun eentje doen, maar omdat ze in een netwerkstructuur opereren en strategische partners zoeken in aangrenzende gebieden. Daar kun je studenten in trainen. Daarnaast kun je uit toegepast onderzoek ook nieuwe bedrijfjes laten ontstaan samen met andere bedrijven of als spin-offs. Ineke van der Wal (Windesheim): Kennisinstellingen zijn bij veel mkb ers nog nauwelijks bekend. Ze kennen ons als onderwijsinstelling waar ze hun kinderen naartoe sturen, maar beseffen niet dat je daar ook terechtkunt voor iets anders. Dat moet beter, zoals ook de vraagarticulatie. Als hogeschool kun je helpen het probleem van een bedrijf scherp te krijgen, vervolgens een businessmodel op te stellen en de boel aan elkaar te knopen. Marinka Copier (HKU): Daar zit ook weer die mediatorfunctie. Ineke van der Wal (Windesheim): Maar zelf hebben we ook nog wel wat te doen. Veel docenten zien de mogelijkheden, anderen moeten nog de slag maken dat ze in een kennisinstelling werken. Zoals ook bedrijven moeten wennen aan de nieuwe rol van hogescholen. Maar we zijn inmiddels wel zo ver dat we begrijpen dat we elkaar nodig hebben. Die topsectoren bieden alle kans ons als hogeschool te ontwikkelen en te professionaliseren. Een instrument in het topsectorenbeleid en het deltaplan techniek zijn de Centres of Expertise. Hoe belangrijk zijn die voor de ambities van hogescholen? Johan Vlugter (Fontys): Die zijn van groot belang. Wij zijn onder andere deelnemer in een centre of expertise automotive op de campus Helmond. In de maak is een Centre of Expertise voor productietechnologie met onder meer steun van Brainport Industries, een coöperatie van 70 mkb-bedrijven die allemaal in die keten van de grote bedrijven zitten en die behoefte hebben aan dergelijke technologie. Zuyd Hogeschool en Fontys ontwikkelen een centre of expertise dat zich richt op zorg en technologie. We hebben in de regio naast Philips Medical een breed scala aan bedrijven die medische apparatuur en apparaten voor thuisgebruik ontwikkelen. Gelet op de vergrijzing en stijgende zorgkosten zal de behoefte aan thuiszorg en bijbehorende systemen groeien. Hoe zien jullie de rol van universiteiten en andere kennisinstellingen? Ad Vissers (Fontys): In die hele keten moet je universiteiten, hogescholen en misschien ook ROC s als complementair beschouwen en niet als concurrerend. Bedrijven zijn niet altijd direct geïnteresseerd in wetenschappelijk onderzoek. Maar binnen de keten kan het een rol spelen als het gekoppeld wordt aan een praktijktoepassing. Bedrijven beseffen echt wel het belang van al die kennisinstellingen en dat ze daarvan kunnen profiteren. 26 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 27

16 HTSM in beeld We zijn een maatschappelijk partner en niet langer een gesubsidieerd instituut dat studenten opleidt NAAr een diploma. Als je DAT benadrukt, bekleed je vanzelf een andere positie. Marinka Copier (HKU): Onderzoek aan universiteiten heeft andere kenmerken dan aan een hogeschool. Bij universiteiten gaat het om termijnen van vier tot tien jaar, terwijl de cyclus van toegepast onderzoek op een hogeschool maar één tot drie jaar loopt. Daarin moet je het materiaal dat uit die grovere cyclus van de universiteit komt gebruiken. Dan versterkt het elkaar en kom je verder. Johan Vlugter (Fontys): We stellen wel als uitdrukkelijke voorwaarde dat de kennis die een project genereert te allen tijde beschikbaar blijft voor het onderwijs. Maar we zijn alert op IP-aspecten bij samenwerkingsovereenkomsten. Er zijn projecten geweest waarbij we afscheid hebben genomen van partners die zich niet wilden of konden conformeren aan de spelregels binnen het consortium. Ad Vissers (Fontys): In onze regio loopt een obesitasonderzoek waar een universiteit, een zorginstelling en een ROC bij betrokken zijn. Dat is dus wetenschap, vertaling en uitvoering in één keten en dat had een universiteit alleen nooit voor elkaar gekregen. Marinka Copier (HKU): Wij zijn door de universiteiten in Wageningen, Utrecht en Nijmegen verzocht deelonderzoek te doen op het gebied van dierenwelzijn. Doel is een goede wisselwerking te creëren tussen universiteit en bedrijfsleven maar ook tussen fundamenteel en praktijkgericht onderzoek. Universiteiten realiseren zich dat steeds beter en wij zijn daarin de mediator. Wel vind ik dat het bedrijfsleven alerter moet worden om die hele keten aan boord te halen. Uit de samenwerking komt kennis voort die aantrekkelijk kan zijn voor de markt. Hoe kijken jullie aan tegen valorisatie en IP? Ad Vissers (Fontys): Wij worden met publiek geld gesubsidieerd om kennis te creëren en te delen. Wij zien onderzoek niet als een commerciële activiteit. Onze partners kunnen dat veel beter en zij zien ons als een toegevoegde waarde om tot een beter IP te komen. Het valt ook onder de exposure van de regio en daar profiteren wij als kennisinstelling weer van. Ineke van der Wal (Windesheim): Wij hebben meegewerkt aan een project met twee bedrijven, een elektronicabedrijf en een producent van stoelen. Onze rol was beperkt en het was terecht dat die bedrijven het IP kregen. Maar ik heb het gevoel dat we in een nieuwe fase belanden en op een punt komen dat we een toegevoegde waarde hebben. Wij zijn hierover nog aan het nadenken. Marinka Copier (HKU): Je moet goede modellen ontwikkelen voor valorisatie en disseminatie, want het hangt met elkaar samen. Beide gaan over output. Wat je ermee doet en wat de waarde ervan is. Output is natuurlijk niet alleen het product. Aan een universiteit is de output primair de publicatie. Bij ons is het ook een product of iets wat je ontwikkeld hebt. Workshops en seminars horen daar ook bij. Er zijn diverse vormen van disseminatie waarin valorisatie plaatsvindt. Ook bij IP zijn diverse modellen denkbaar. Via IP-rechten is bijvoorbeeld nieuw onderzoek te initiëren. Je kunt afspreken een bepaald percentage van IP te gebruiken voor het ontwikkelen van nieuw IP. Er zijn heel veel modellen mogelijk. Daar moeten we ons van bewust zijn. Dat hoort bij een kennisinstelling. Ik geloof niet in die neutrale opstelling. We zijn een partner en dat betekent dat je je als een serieuze partner moet gedragen. We are DEMCON DEMCON is een system supplier en ontwikkelt hightech systems en medische producten die worden ingezet voor mechatronische toepassingen in verschillende markten. 28 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 29

17 Lectoren in beeld Op weg naar een goed businessmodel Gregor Luthe en Paul Borm, twee ondernemende lectoren over het beter benutten van kennis & kunde Nanotechnologie houdt zich bezig met het maken en bewerken van materialen op zeer kleine schaal. In feite is het niets anders dan het ontwikkelen van nieuwe structuren met atomen of moleculaire bouwstenen (het Oud-Griekse Nanos betekent dwerg ). Nanotechnologie biedt veel kansen voor economische groei en kan bijdragen aan oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Denk aan de ontwikkeling van nieuwe medische apparatuur en zuinige auto s of de productie van zonnecellen. Veel nanowetenschappers vinden inspiratie in de natuur en in het nabouwen van cellulaire functies of componenten. Volgens veel wetenschappers zullen er revolutionaire toepassingen gaan volgen. Twee vooraanstaande nanowetenschappers van dit moment zijn Gregor Luthe (Saxion) en Paul Borm (Zuyd Hogeschool). Beiden zijn zowel ondernemer als lector. En beiden hebben bewust gekozen voor een werkomgeving binnen de hogeschool. Een uitstekende omgeving om hun ambities te kunnen realiseren en onderzoek gestuurd vanuit de praktijk vorm te geven. Een portret van twee ambitieuze lectoren nanotechnologie. Innovatief toepassen van bestaande kennis Borm: Als lector zit ik nu heel direct op de praktijk en ben daarmee nauw betrokken bij het directe nut van mijn vak voor de maatschappij. Ik ben toxicoloog en wil mijn bevindingen niet alleen maar omzetten in publicaties voor academische boekenkasten. In 2003 ben ik in gesprek geraakt met het CvB van Zuyd Hogeschool, dat toen net bezig was met het selecteren en aanstellen van lectoren. Mijn lectoraat is zeer goed te combineren met mijn werk als ondernemer. En juist daardoor levert het veel meer op. Luthe: Mijn carrière heeft altijd op twee sporen gelopen, bij en buiten Saxion. Binnen de hogeschool zie ik inderdaad ook veel meer vrijheid en ontwikkelingsmogelijkheden dan in een academische omgeving. En eerlijk gezegd was ik op een gegeven moment wel klaar met het schrijven van artikelen. Ik heb hier al veel bereikt en sommige dogma de wereld uit geholpen. We werken nu bijvoorbeeld met een multidisciplinair team van 25 man en gezamenlijk hebben we de unieke en spannende taak om een heel toegepast onderzoeksinstituut voor hightech, systemen en materialen vorm te mogen geven waarin onderwijs ingebed wordt door een eigen interdisciplinaire studieroute toegepaste nanotechnologie. Wat het bij het hbo 30 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 31

18 Prof. dr. Gregor Luthe studeerde scheikunde in Münster en promoveerde aan de VU in Amsterdam en werkte toen parallel als scheikundedocent bij Saxion. Hij ging als Marie Curie Fellow van de EU naar Noorwegen om als postdoc en aandeelhouder binnen industrie en universiteit onderzoek te verrichten. Als Humboldt Fellow ging hij naar de VS, Berkeley en Iowa, om als toxicoloog geschoold te worden. Hij leidde daar zijn eigen groep en is er nu nog steeds gasthoogleraar en begeleidt promovendi. Luthe heeft een groot aantal publicaties en een aantal patenten op zijn naam staan en werkt sinds 2012 als lector Nanotechnology bij Saxion. Zijn aandachtsgebieden zijn NanoBio- en NanoChem-Interfaces. Hij richt zich hiermee vooral op de ontwikkeling en toepassing van duurzame concepten die van belang zijn voor medische, biologische en chemische toepassingen. Ook is hij oprichter van het bedrijf WindplusSonne GmbH, dat apparatuur voor duurzame energie ontwikkelt met behulp van nanotechnologie. Prof. dr. Paul Borm studeerde Biochemie aan de Universiteit Nijmegen en is gepromoveerd in de Farmacologie aan de Universiteit Utrecht. Hij is sinds 2003 lector van het Centre of Expertise Life Sciences (CEL) aan Zuyd Hogeschool. Daarvoor was hij werkzaam bij de Universiteit Maastricht en hoogleraar Toxicologie aan de Universiteit Dusseldorf. Borm focust zich op de ontwikkeling en toepassing van duurzame nanomaterialen en initieert projecten i.s.m. het mkb, kennisinstellingen (RWTH, TNO) en grotere bedrijven (DSM, SABIC). Borm is bestuurslid van de Stichting NanoHouse, die zich richt op disseminatie en toepassing van nanotechnologie in producten en processen.hij combineert zijn huidige functie met zijn functie als CSO van het bedrijf Nano4Imaging. In 2011 won hij met zijn bedrijf de Science4Life prijs in Duitsland. Zijn bedrijf probeert met nanotechnologie te komen tot veiliger en betere diagnostiek met MRI. zo spannend maakt is dat de taak niet stopt bij het publiceren. Het gaat hier veel verder tot een uiteindelijk product portfolio. Via mijn aandelen in een onderneming in Noorwegen, mijn hoogleraarschap in Iowa en mijn kansen bij de universiteit in Hilo op Hawaii ben ik uiteindelijk toch weer teruggekomen bij Saxion. Tijdens mijn buitenlandse speurtochten heeft Saxion zich prachtig ontwikkeld. Integratie van onderwijs, onderzoek en het mkb, maar vooral de blik over de grens met sterke euregionale impuls voor het be- drijfsleven, heeft tot veel inspirerende werkmodellen geleid. Met de komst van een expertisecentrum voor Hightech Systems and Materials (HTSM) waarin Nanotechnologie, Mechatronica en Smart Materials samen een front vormen, was het besluit voor mij snel genomen. Saxion heeft het lef gehad om te kiezen voor techniek als speerpunt! Onze regio wordt herkend als hightech. Hierbij sluiten wij ons aan en we stellen de brede expertise binnen Saxion ter beschikking om een vliegende start te maken. Techniek is hier niet alleen maar een aspect, maar vormt de basis voor de economie en onze gedachte. Samen met alle anderen sectoren bouwen wij aan deze toekomst. Onze laatste aanwinst is een andere pabo met aandacht voor techniek, waar lesmateriaal ontwikkeld zal worden die kinderen aanspreekt om de toekomst in de techniek te zoeken. Prachtig! Investeren in eigen capaciteit of in samenwerkingsverbanden? Luthe: De afgelopen jaren is de faculteit Nanotechnologie van Saxion vanuit het niets enorm gegroeid. We hebben heel veel geïnvesteerd in onze eigen capaciteit. Er komt zelfs een apart nieuw HTSM-gebouw met de wens de burger op de straat te bereiken. Saxion krijgt ook een masteropleiding Toegepaste Nanotechnologie die samen met het bedrijfsleven ontwikkeld wordt en door MESA+ (het nanotechnologieinstituut van de Universiteit Twente) ondersteund wordt. Het loopt heel goed en na amper 2 jaar werken we met een breed multidisciplinair team van 25 man en 60 ambitieuze studenten nano, terwijl we ooit met drie man en veel steun van de UT zijn begonnen om dit op te bouwen. Het is een prachtige mogelijkheid voor de regio en in feite de BV Nederland om dit traject samen met de Universiteit Twente en MESA+ vorm te geven. Men heeft begrepen dat we samen sterker staan en samen moeten optrekken om in de toekomst een internationale stem te hebben, werkgelegenheid te behouden en vooral nieuwe werkgelegenheid hier te creëren. Vroeger moesten we bijna smeken om apparatuur en nu klopt het mkb bij ons aan. Ik vind dat een goede zaak. Saxion moet investeren en daardoor worden we aantrekkelijk voor het mkb. Ook wordt het aantrekkelijk voor het mkb om zich hier te vestigen. Toegang tot goed opgeleid personeel is daarbij een key to success. Op dit moment heeft iedere derdejaars bij ons al een plek in het bedrijfsleven gevonden, terwijl ze nog een jaar studie te gaan hebben. Willen wij startende ondernemers een thuis kunnen geven, dan moeten Saxion en de regio hun ook wat te bieden hebben. Hier hoort ook personeel bij dat internationaal ervaring heeft in onderzoek en industrie. Als ik naar ons team kijk, dan zijn we er goed in geslaagd om docenten en onderzoekers aan te trekken met internationale werk- en onderzoekservaring. Die ervaring is zelfs van een zodanig niveau, dat je die alleen aan topuniversiteiten zou verwachten. Dus ook voor high potential docenten en onderzoekers biedt Saxion als werkgever interessante en uitdagende mogelijkheden. Borm: Heel interessant om te zien hoe Saxion het aanpakt. Natuurlijk stellen wij bij Zuyd heel directe eisen aan de opleiding van onze docenten in het kader van de teamontwikkeling, maar we zoeken daarbij de samenwerkingsverbanden en netwerken op. We maken daarbij gebruik van de faciliteiten die in de buurt liggen, zoals de Chemelot campus rond DSM, de Health Campus in Maastricht en RWTH in Aken. Samen met al die partijen begint de Chemie en Materialen campus (Chemelot) een ware smeltkroes van ondernemers en onderwijsinstellingen te worden. Op die plaats is apparatuur, kennis en infrastructuur en kan elk project worden uitgevoerd. In feite zitten we daarmee ook precies in het midden van de driehoek mkbonderwijs-onderzoek, alleen hanteren wij een andere aanvliegroute. Bovendien merk ik dat je creatief wordt als je niet over alle middelen beschikt. Dat houd je scherp en pro-actief. Internationalisering op de fiets Borm: Als het om het topsectoren beleid gaat: wij liepen in feite bij Zuyd voor de muziek uit. We zijn al een aantal jaren heel intensief aan het samenwerken met bedrijven zoals DSM, Sabic, Sappi maar ook met 32 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 33

19 Nanos is het Oud-Griekse woord voor dwerg. Nano staat voor een miljardste deel van iets: een nanometer is een miljardste meter, de orde van moleculen. het veelzijdige mkb in de regio, met enorm veel resultaat. En op een gegeven moment hebben we NanoHouse opgericht, bedoeld om kennis en bedrijvigheid rondom nano verder te verspreiden en aan te jagen. Inmiddels zorgt ons netwerk voor een gigantisch multiplier effect: met een eerste RAAK mkb-project (Easy2Clean) van werd binnen 3 jaar een serie projecten uitgebreid met een volume van 2,5 miljoen euro. Dat heb ik nog nergens meegemaakt. Ik was in het begin vrij sceptisch over RAAK, maar ik zie nu dat ik daarmee grote groepen mkb ers kan bereiken. Het programma werpt echt zijn vruchten af. Voor mij is het ontzettend belangrijk om samenwerking te zoeken en vooral: over je eigen grenzen heenkijken. Inmiddels heb ik een groep op me heen waar ik enorm intensief mee samenwerk, met name als het gaat om TKI s en het topsectoren overleg. En daarmee hebben we veel invloed. Als je het mij op de man af vraagt: ik heb geen idee wat het topsectorenbeleid ons gaat brengen. Volgens mij is veel belangrijker om partijen bij elkaar te brengen door innovatieve product-markt combinaties. Met de boodschap Kijk, dit zou bij jou ook zo kunnen werken. Ik ben niet zo n voorstander van de klassieke top-down benadering. Luthe: Dat spreekt mij nou net wat meer aan, top-down. Maar wat voor mij vooral telt is succes oogsten door een rijke kennispositie. Mijn vader was metselaar. Ik heb geleerd dat je ballast op een positieve manier tot je kracht kunt weten te verheffen. Dat moet de BV Nederland ook lukken. Europa is een geweldig fenomeen, maar je moet niet vergeten regionaal te blijven denken. Wij doen hier in Enschede aan internationalisering op de fiets : je rijdt zo naar Aken in Duitsland. Het is volgens mij niet zo moeilijk om een succes te maken van de huidige kennispositie van Nederland. Gewoon de weg blijven bewandelen en snel tot productontwikkeling komen, en dan blijven doorontwikkelen. Blijf daarbij doen waar je goed in bent, zonder al te veel bureaucratische buitelingen te maken. De Amerikanen zijn daar bijzonder goed in. Ik las net een rapport over de nanosector aldaar. In 2000 werd er een nota van het congres gepubliceerd met een langetermijnvisie en in 2009 werd er al 254 miljard dollar aan omzet gemaakt. Ze weten daar heel goed waar de kansen liggen. En: ze verstaan de kunst om kansen snel en effectief om te zetten naar concrete resultaten en een goed businessmodel. Dunne wanden tussen mkb en hogeschool Luthe: Mijn probleem is altijd: ik heb zo n twee nieuwe ideeën per dag. Maar hoe zet je dat nu om naar een goed model waar alle partijen baat bij hebben en hoe kun je de IP (Intellectual Property, red.) vasthouden? Volgens mij zit hier de bottleneck op dit moment. Het klassieke licentiemodel van de universiteiten werkt volgens mij niet. Wij moeten als hogescholen geen IP willen hebben, dat is weggelegd voor het bedrijfsleven. Als hogeschool moet je streven naar een goede, onafhankelijke opleiding, we moeten een incubator zijn voor praktische real cases. Daarbij dreigt voortdurend het gevaar dat we worden ingehaald door Azië. We moeten niet stil zitten en praten, we moeten vooruit. En naar mijn mening moeten we te allen tijde voorkomen dat we een markt creëren waar de laatste investeerder er met de volledige buit vandoor gaat. Volgens mij moeten bedrijven een contract aangaan met hogescholen, waarbij de hogeschool het IP initieert, en vervolgens goede royalty-afspraken maakt met de betrokken onderneming. Zo creëren we een pot geld waarmee wij weer kunnen investeren en zo meer banen kunnen creëren. Met diezelfde pot geld zouden we ook een verbeteringsslag in het onderwijs kunnen maken en daarmee toekomstige topwerknemers voor deze bedrijven kunnen blijven opleiden. Om dat te kunnen bereiken zijn de belangrijkste randvoorwaarden vertrouwen en een transparante opstelling van de partners. Dan bereiken wij een stadium waar het in de toekomst van de bedrijvigheid rondom Saxion en de UT bruist! Want onze maatschappelijke opdracht is om de maatschappij slimmer te maken, niet om geld te verdienen. RAAK-stimulering kan hierin een sleutelrol vervullen om zo in een hoog tempo de juiste ontwikkelingsstappen te kunnen maken. Borm: Het is altijd lastig om een businessmodel door te vertalen in een hogeschool. Ik heb al een paar keer het hele traject doorlopen, maar telkens blijkt dat hogescholen nog niet ver genoeg zijn voor een leidende rol in zo n traject. De universiteiten hebben valorisatiecentra en patenten, maar dat moet je als hogeschool denk ik helemaal niet willen, omdat het snelle vernieuwingen en open innovatie eigenlijk afremt. Ik wil mensen meenemen in een project, met dunne scheidingswanden. Studenten zien dan alle voor- en nadelen van het traject. Ik ben zelf ondernemer, spreek bij onderhandelingen ook de taal van de andere partij en wijs iedereen op de mogelijkheden en consequenties. Heldere afspraken in het begin en transparantie over echte uitkomsten en gebruik daarvan zijn heel belangrijk. Daar komen dan praktische zaken bij kijken, van licenties tot contracten en geheimhoudingsverklaringen. Kortom: er is nog veel te winnen in de samenwerking tussen kleinere ondernemingen de kennisinstellingen. Nanotechnologie biedt daarvoor legio kansen, en hogescholen zoals Zuyd en Saxion benutten die kansen in een ondernemende rol met ondernemende lectoren. 34 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 35

20 Deelnemers: (van links naar rechts) Wim Hendriksen Lector Embedded Systemen, Fontys Wouter Teeuw Lector Ambient Intelligence, Saxion Erik Puik Lector Microsysteemtechnologie/ Embedded Systems, Hogeschool Utrecht (HU) Ben Kröse Lector Digital Life, Hogeschool van Amsterdam (HvA) Jacques Walinga Innovatieadviseur Syntens Aart Willem Benschop mkb-manager Industriële Innovatie, TNO Henk van Leeuwen Lector Ambient Intelligence, Saxion Arend van de Stadt Eagle Vision Systems, Naarden Niet op de foto: Rim Stroeks Ignace Karthaus Innovatieadviseur Syntens Gespreksleider, SIA Embedded/ICT: Op zoek naar de latente vragen 36 Thematische Impuls HTSM SIA Stichting Innovatie Alliantie 37