HANDBOEK FAMILIAAL VERMOGENSRECHT

Transcriptie

1 HANDBOEK FAMILIAAL VERMOGENSRECHT

2 HANDBOEK FAMILIAAL VERMOGENSRECHT Renate Barbaix Antwerpen Cambridge

3 Handboek familiaal vermogensrecht Renate Barbaix 2016 Antwerpen Cambridge ISBN D/2016/7849/131 NUR 822 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever. Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kunnen noch de auteurs noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen.

4 VOORWOORD Het voorliggende boek is gegroeid uit de lesvoorbereidingen van mijn colleges familiaal vermogensrecht (3e bachelor), die ik sedert februari 2008 doceer aan de Universiteit Antwerpen. Het boek werd eerder gepubliceerd als Handboek Erfrecht en giften (2011). Later werd het opgesplitst in verschillende delen (Beginselen relatievermogensrecht, 2012 en Beginselen erfrecht, 2013). Nu opteerde ik ervoor om alle onderdelen opnieuw te integreren in een allesomvattend handboek. De complexiteit van het familiaal vermogensrecht en de haast permanente wisselwerking tussen de drie grote deeldomeinen van het familiaal vermogensrecht waren de belangrijkste redenen voor deze keuze. In een tijd waarin grote hervormingen van het familiaal vermogensrecht zijn aangekondigd, heb ik getwijfeld om het manuscript af te werken. Omdat de oude regels echter hoe dan ook nog geruime tijd relevant zullen zijn, heb ik uiteindelijk beslist om het boek af te werken. Het boek beoogt de lezer een algemeen maar toch gedetailleerd overzicht te geven van de bijwijlen zeer technische regels van het ruime familiaal vermogensrecht. Ik heb ook getracht de onderlinge wisselwerking tussen de drie deeldomeinen van het familiaal vermogensrecht zoveel mogelijk bloot te leggen. De focus ligt steeds op de basisprincipes, zodat het een nuttig instrument kan zijn, zowel voor de student als voor de professional die regelmatig met problemen van familiaal vermogensrecht wordt geconfronteerd. Op deze wijze hoop ik een zo breed mogelijk publiek te bereiken. Wie niet thuis is in de materie, kan ter kennismaking van het rechtsdomein, te rade gaan in mijn boek Familiaal vermogensrecht in essentie (, 2016, tweede editie). De tekst is up to date gehouden tot en met 31 december Wijzigingen en evoluties uit 2016 zijn slechts in beperkte mate verwerkt. Omdat het op het ogenblik van het afwerken van de tekst nog te onduidelijk was welke richting de hervormingen van het familiaal vermogensrecht zouden uitgaan, is met deze aankomende hervormingen nog geen rekening gehouden. v

5 Voorwoord Een boek schrijven van een dergelijke omvang is een intense inspanning, zelfs wanneer die is gespreid over een hele tijd. Grote delen van het boek schreef ik in Nieuwpoort, mijn tweede thuisbasis en de plaats waar ik ook grote delen van mijn jeugd doorbracht. Toen en nu waren de zee mijn muze. Vele inzichten zijn er gekomen wanneer ik, na een dag werken op een tekst, bij avond of nacht een wandeling maakte op het strand. Ik draag dit boek op aan mijn grootouders Johannes Baptist Storme ( ) en Gabrielle Vanhove (1922-). Renate Barbaix Nieuwpoort, 1 mei 2016 vi

6 INHOUD Voorwoord v DEEL I RELATIEVERMOGENSRECHT Algemene bibliografie Inleiding ONDERDEEL 1. HUWELIJKSVERMOGENSRECHT Afdeling 1. Definitie en begrippen Afdeling 2. Bronnen van het huwelijks vermogensrecht Hoofdstuk 1 Het primair stelsel Inleiding Afdeling 1. Toepassingsgebied ratione personae en ratione materiae Afdeling 2. Krachtlijnen van het primair stelsel I. Krachtlijn 1. Gelijkheid en behoud van de handelingsbekwaamheid II. Krachtlijn 2. Solidariteit tussen de echtgenoten en bescherming van het gezinsleven A. Hulp- en bijdrageverplichting B. De bescherming van de gezinswoning Echtgenoot (of één van hen) is eigenaar van of houder van een zakelijk recht op de gezinswoning Echtgenoot (of één van hen) is huurder van de gezinswoning C. Hoofdelijkheid voor de huishoudelijke schulden D. Handhavingsregime Dringende voorlopige maatregelen Nietigverklaring van bepaalde rechtshandelingen III. Krachtlijn 3. Behoud van de zelfstandigheid A. De vrijheid van beroepsuitoefening vii

7 B. Inning en besteding van de inkomsten C. Opening van een bankrekening of een kluis Hoofdstuk 2. Secundair huwelijks vermogensrecht Afdeling 1. Wettelijk huwelijks vermogensstelsel I. Het statuut van de goederen A. De residuaire gemeenschapskwalificatie als uitgangspunt Principe Bewijs B. De baten Baten van het eigen vermogen a. Goederen eigen omwille van hun oorsprong Goederen eigen omwille van het ogenblik van de verwerving Goederen verkregen onder kosteloze titel b. Goederen eigen door hun aard De accessoria i. Toebehoren van eigen onroerende goederen of onroerende rechten ii. Toebehoren van eigen waardepapieren iii. Goederen aan een echtgenoot overgedragen door een bloedverwant in de opgaande lijn iv. Het aandeel door een echtgenoot verkregen in een goed waarvan hij reeds mede-eigenaar is v. Goederen verkregen door zaakvervanging, belegging of wederbelegging van eigen goederen vi. Gereedschappen en werktuigen die dienen tot de uitoefening van het beroep vii. Rechten verbonden aan een personenverzekering door de begunstigde zelf gesloten, die hij verkrijgt bij de dood van de echtgenoot of na de ontbinding van het stelsel De strikt persoonlijke goederen i. Klederen en voorwerpen voor persoonlijk gebruik ii. Het literaire, artistieke en industriële eigendomsrecht viii

8 iii. Het recht op herstel van persoonlijke, lichamelijke of morele schade iv. Het recht op een pensioen, een lijfrente of een soortgelijke uitkering, dat één van de echtgenoten alleen bezit v. De lidmaatschapsrechten verbonden aan gemeenschappelijke aandelen in vennootschappen waarin alle aandelen op naam zijn, indien die toebedeeld zijn aan of ingeschreven zijn op naam van één echtgenoot alleen Baten van het gemeenschappelijk vermogen a. Inkomsten uit beroepsbezigheden b. Vruchten, inkomsten en interesten van eigen goederen c. Schenkingen en legaten aan beide echtgenoten C. De schulden Het definitief passief en het voorlopig passief Contributio definitief passief a. Eigen schulden Schulden eigen door hun oorsprong Schulden eigen door hun aard i. Schulden door een van der echtgenoten aangegaan in het uitsluitend belang van het eigen vermogen ii. Schulden ontstaan uit een persoonlijke of zakelijke zekerheid door één van de echtgenoten gesteld in een ander belang dan dat van het gemeenschappelijk vermogen iii. Schulden behorende tot een door een der echtgenoten uitgeoefend beroep dat hem verboden is krachtens artikel 216, of ontstaan uit handelingen die een der echtgenoten niet mocht verrichten zonder de medewerking van de andere echtgenoot of zonder rechterlijke machtiging iv. Schulden ontstaan uit een strafrechtelijke veroordeling of uit een onrechtmatige daad begaan door een der echtgenoten b. Gemeenschappelijke schulden De schulden aangegaan door beide echtgenoten, gezamenlijk of hoofdelijk ix

9 2. Schulden aangegaan door een van de echtgenoten ten behoeve van de huishouding en de opvoeding van de kinderen Schulden door een der echtgenoten aangegaan in het belang van het gemeenschappelijk vermogen Schulden ten laste van giften, aan de twee echtgenoten gezamenlijk of aan een van de echtgenoten onder beding dat de gegeven of vermaakte goederen gemeenschappelijk zijn De interesten die een bijzaak vormen van de eigen schulden van een der echtgenoten Onderhoudsschulden jegens bloedverwanten in de neerdalende lijn van één van de echtgenoten Obligatio voorlopig passief a. Verhaalsrecht van de schuldeisers met betrekking tot de eigen schulden Regel Uitzonderingen i. Beperkte verhaalsmogelijkheid: verhaal op het gemeenschappelijk vermogen in de mate dat dit vermogen zich heeft verrijkt ii. Beperkte verhaalsmogelijkheid: verhaal op de helft van de nettobaten van het gemeenschappelijk vermogen iii. Integrale verhaalsmogelijkheid: verhaal op het eigen vermogen van beide echtgenoten en op het gemeenschappelijk vermogen b. Verhaalsrecht van de schuldeisers met betrekking tot gemeenschappelijke schulden Regel Uitzonderingen II. Het bestuur van de vermogens A. Bestuur van het eigen vermogen B. Bestuur van het gemeenschappelijk vermogen Principe: het concurrent bestuur Uitzondering 1: alleenbestuur a. Op grond van de regels van het primair stelsel b. Beroepsuitoefening Uitzondering 2: het gezamenlijk bestuur a. Daden van beschikking bij gezamenlijke beroepsuitoefening x

10 b. Gewichtige rechtshandelingen c. Schenking van gemeenschapsgoederen C. Beschermingsmechanisme bij onrechtmatig gebruik van de bestuursregeling Beschermingsmechanisme om de weigering of de onmogelijkheid om medewerking te verlenen te neutraliseren Beschermingsmechanisme om het onrechtmatig optreden te voorkomen of ongedaan te maken a. Preventieve bescherming Het rechterlijk verbod Ontneming van de bestuursbevoegdheden b. Repressieve bescherming De vordering tot nietigverklaring De vordering tot schadevergoeding III. Ontbinding, vereffening en verdeling A. De ontbinding Het begrip ontbinding De gronden van de ontbinding van het stelsel a. Ontbinding van het huwelijk leidt tot ontbinding van het stelsel b. Ontbinding van het stelsel leidt niet noodzakelijk tot ontbinding van het huwelijk Het ogenblik van de ontbinding van het stelsel a. Ogenblik van de ontbinding bij overlijden b. Ogenblik van de ontbinding bij echtscheiding en scheiding van tafel en bed Echtscheiding wegens onherstelbare ontwrichting van het huwelijk Echtscheiding door onderlinge toestemming c. Ogenblik van de ontbinding bij gerechtelijke scheiding van goederen d. Ogenblik van de ontbinding bij de minnelijke overgang naar een ander stelsel De gevolgen van de ontbinding van het stelsel a. Postcommunautaire onverdeeldheid b. Boedelbeschrijving B. Vereffening en verdeling van het huwelijksvermogensstelsel Stap 1. Vaststelling van de samenstelling van de verschillende vermogens Stap 2. Opmaak van de vergoedingsrekeningen a. Begrip xi

11 b. Vergoedingshypotheses Vermogensverschuivingen tussen één van de eigen vermogens en het gemeenschappelijk vermogen Overschrijding van de bestuursbevoegdheid c. Omvang van de vergoeding Basisbedrag Intresten d. Dubbele compensatie Stap 3. Verrekening van de lasten van het gemeenschappelijk vermogen Stap 4. Verrekening van de vergoedingen Stap 5. Verdeling a. Principe: (kwalitatieve en kwantitatieve) gelijkheid b. De preferentiële toebedeling als wettelijke uitzondering op de regel van de kwalitatieve gelijkheid Algemeen Voorwerp van de preferentiële toewijzing Modaliteiten van de preferentiële toewijzing Toepassingsgebied ratione materiae i. Gemeenschapsgoederen ii. Andere dan gemeenschapsgoederen? Beneficiaris van de preferentiële toewijzing en toewijzingscriteria Toewijzingsprocedure c. Heling als wettelijke uitzondering op de regel van de kwantitatieve gelijkheid Appendix lot van de begunstigingen bij levensverzekering in geval van echtscheiding Afdeling 2. Conventionele stelsels I. Inleiding II. Het huwelijkscontract A. Inhoudelijke geldigheidsvereisten Toestemming Bekwaamheid B. Vormvereisten Voorhuwelijks huwelijkscontract Wijziging van het huwelijksvermogensstelsel gedurende het huwelijk a. Algemeen b. De vormvereisten sensu lato voor de wijziging van het huwelijkscontract xii

12 1. Algemeen De gemeenrechtelijke wijzigingsprocedure i. De wijzigingsakte en de facultatieve boedelbeschrijving ii. De publicatievoorschriften De grote wijzigingsprocedure i. De vormvereisten ii. De vereffening van het vorige stelsel Gevolgen van de wijziging III. De conventionele stelsels A. Algemeen Contractvrijheid (en de grenzen daaraan) Rol van het wettelijk stelsel B. Gemeenschapsstelsels Typologie van de bedingen a. Het statuut van de goederen Inbreng of uitbreng Gevolgen van de wijziging van het statuut b. Vereffening en verdeling van het gemeenschappelijk vermogen Vereffening van het huwelijksvermogensstelsel i. De modaliteiten van de vergoedingsrekeningen ii. Tijdstip van de vergoeding? Verdeling van het gemeenschappelijk vermogen i. Afwijking van de principiële kwalitatieve gelijkheid ii. Afwijking van de principiële kwantitatieve gelijkheid Kwalificatie van de toegekende voordelen a. Objectieve, onweerlegbare wettelijke kwalificatie b. Draagwijdte van de wettelijke kwalificatieregels c. De wettelijke kwalificatieregels plafonds Kwalificatie van huwelijksvermogensrechtelijke voordelen tegenover gemeenschappelijke afstammelingen Kwalificatie van huwelijksvermogensrechtelijke voordelen tegenover niet-gemeenschappelijke afstammelingen Samenloop tussen gemeenschappelijke en niet-gemeenschappelijke afstammelingen d. Theorie van de huwelijksvoordelen xiii

13 3. Lot van de huwelijksvoordelen (en de overlevingsrechten) in andere gevallen dan bij overlijden a. Bij ontbinding van het huwelijksvermogensstelsel Bij ontbinding van het stelsel door overlijden i. Principe ii. Uitzondering: (erfrechtelijke) onwaardigheid Bij ontbinding van het stelsel door echtscheiding (of scheiding van tafel en bed) De conventionele overgang naar een ander stelsel en de gerechtelijke scheiding van goederen b. Bij de erkenning of vaststelling van een overspelige afstamming c. Bij de feitelijke scheiding C. Stelsel van scheiding van goederen Zuivere scheiding van goederen a. Statuut van de goederen Actief Passief Bewijs b. Bestuur c. Ontbinding, vereffening en verdeling van het huwelijksvermogensstelsel Correcties op het stelsel van scheiding van goederen a. Externe of zakenrechtelijke correcties b. Interne of verbintenisrechtelijke correcties Aard en kenmerken van het verrekenbeding De kwalificatie van de verrekenvordering ONDERDEEL 2. SAMENWONINGS VERMOGENSRECHT Inleiding Afdeling 1. Definitie, historiek en begrippen Afdeling 2. Bronnen van het samen wonings vermogensrecht Hoofdstuk 1. Wettelijke samenwoning Inleiding Afdeling 1. Primair wettelijk samen woningsvermogensrecht I. De solidariteit en de bescherming van het gezin xiv

14 A. Bescherming van de gezinswoning B. Bijdrageverplichting C. Hoofdelijkheid voor huishoudelijke schulden en de opvoeding van de kinderen D. Handhaving II. Toepassingsgebied ratione personae en ratione temporis Afdeling 2. Secundair wettelijk samenwoningsvermogensrecht? I. Wettelijke regeling II. Conventionele regeling A. Samenwoningsovereenkomsten Algemeen Contractvrijheid en beperkingen B. Beschermingstechnieken buiten een samenwoningsovereenkomst Hoofdstuk 2. Feitelijke samenwoning Afdeling 1. Primair (feitelijk) samen woningsvermogensrecht (?) I. Een (soort van) verplichting tot bijdrage in de lasten van de samenleving II. Hoofdelijkheid (?) Afdeling 2. Secundair (feitelijk) samenwoningsvermogensrecht (?) I. Wettelijke regeling II. Conventionele regeling A. Samenlevingsovereenkomsten B. Andere overeenkomsten DEEL II. ERFRECHT Algemene bibliografie Inleiding Afdeling 1. Definitie en begrippen Afdeling 2. Bronnen van het erfrecht Afdeling 3. Het voorwerp van het erfrecht: de nalatenschap I. Het actief van de nalatenschap II. Het passief van de nalatenschap III. Extrapatrimoniale rechten Afdeling 4. De gewone en de anomale nalatenschap Afdeling 5. Verkrijging iure hereditario iure proprio xv

15 Hoofdstuk 1. Het openvallen van de nalatenschap Afdeling 1. De nalatenschap valt open door de dood I. Overlijden A. Fysiek overlijden B. Vermissing C. Afwezigheid II. Relevantie Afdeling 2. De nalatenschap valt open in de woonplaats Hoofdstuk 2. Erfbekwaamheid Afdeling 1. Bestaan I. De erfgenaam moet al leven A. Algemeen B. Het bijzondere geval van het reeds verwekte kind C. Bijzondere problemen bij medisch begeleide voortplantingstechnieken II. De erfgenaam moet nog in leven zijn A. Algemeen B. Het bijzondere geval van vermissing en afwezigheid C. Het bijzondere geval van de commoriënten Afdeling 2. Niet onwaardig zijn I. De onwaardigheid bij de ab intestaat devolutie A. Algemene gronden van onwaardigheid Het oude recht a. De onbetamelijke gedragingen Veroordeling wegens doding of poging tot doding van de decuius Het indienen van een lasterlijk geoordeelde aangifte ten laste van de decuius van een feit waarop een levenslange opsluiting of levenslange hechtenis is gesteld Verzuim van aangifte door een meerderjarige erfgenaam van de doodslag op de decuius gepleegd b. Sanctie c. Gevolgen van de onwaardigheid uit artikel 727 (oud) BW Voor de onwaardige zelf Voor de rechtsopvolgers van de onwaardige xvi

16 3. Voor derden, rechtsverkrijgers van de onwaardige Het nieuwe recht a. De onbetamelijke gedragingen Automatisme: opzettelijke feiten met de dood tot gevolg Geen automatisme: opzettelijke feiten zonder de dood tot gevolg b. Gevolgen van de onwaardigheid Gevolgen van de onwaardigheid voor de onwaardige erfgenaam i. Geen rechtstreekse erfrechtelijke aanspraken op de nalatenschap ii. Geen onrechtstreekse erfrechtelijke aanspraken De gevolgen voor de erfgenamen van de onwaardige erfgerechtigde De gevolgen voor de derden-verkrijgers B. Specifieke gronden tot onwaardigheid Artikel 33, 5e Jeugdbeschermingswet Artikel 745septies j. artikel 745octies BW II. De onwaardigheid bij de conventionele devolutie Hoofdstuk 3. Overgang van de nalatenschap Afdeling 1. De voorlopige bezitsover dracht I. Algemeen II. Kenmerken van de saisine Afdeling 2. De eigendomsoverdracht en de erfkeuze I. Het optierecht II. Kenmerken van het optierecht III. Kenmerken van de uitoefening van het optierecht Hoofdstuk 4. Wettelijke devolutie Afdeling 1. De ab intestaat erf gerechtigden Onderafdeling 1. De gewone wettelijke devolutie I. De bloedverwanten A. Wie is een erfgerechtigde bloedverwant? Principe: juridisch vastgestelde afstamming als sleutel tot erfgerechtigdheid xvii

17 a. Algemeen b. Adoptie Volle adoptie Gewone adoptie Uitzondering: aanspraken op de nalatenschap zonder juridische vaststelling van de afstamming B. Toewijzingsregels Toewijzingscriteria: orde, graad en lijn a. Orde b. Graad c. Lijn Toewijzingsregels tussen de bloedverwanten a. Regel 1: prioriteit van de ordes b. Regel 2: prioriteit van de graden binnen dezelfde orde Algemeen Een bijzonder geval: de toewijzing binnen de tweede orde c. Uitzondering op de orden- en gradenprioriteit: kloving (Gewone) kloving Kleine kloving d. Uitzondering op de gradenprioriteit: plaatsvervulling Techniek Toepassingsvoorwaarden II. De langstlevende partner A. De erfrechtelijke aanspraken van de langstlevende echtgenote Voorwaarden om te erven a. Niet uit de echt of van tafel en bed gescheiden b. Geen afstand gedaan van de ab intestaat erfrechtelijke aanspraken De omvang van de erfaanspraken a. De langstlevende echtgenote komt op met afstammelingen van de overledene Algemeen Caveat: tegenwerpelijkheid van de afstamming Compensatiemaatregelen ten voordele van (bepaal)de afstammelingen i. Bijzondere regels met betrekking tot het erfrechtelijk vruchtgebruik ii. Assepoesterverplichting xviii

18 b. De langstlevende echtgenote komt op met andere bloedverwanten dan afstammelingen Algemeen Compensatiemaatregel ten voordele van de ascendenten c. De langstlevende echtgenote komt op zonder bloedverwanten d. Erfrechtelijke aanspraken ongeacht met wie de langstlevende echtgenote tot de nalatenschap komt Bijzondere kenmerken van het erfrechtelijk vruchtgebruik a. Bijzondere regels bij de aanvang van het erfrechtelijk vruchtgebruik b. Bijzondere regels inzake de beëindiging van het erfrechtelijk vruchtgebruik De omzetting van het erfrechtelijk vruchtgebruik i. Begrip ii. Omzettingsmodaliteiten iii. Titularissen van het omzettingsrecht iv. Kenmerken van het omzettingsrecht v. Waardebepaling van het erfrechtelijk vruchtgebruik vi. Voorwerp van het omzettingsrecht Uitsluiting of vervallenverklaring van het erfrechtelijk vruchtgebruik B. De langstlevende wettelijk samenwonende partner Voorwaarden om te erven a. De wettelijk samenwonende partner b. Geen afstammeling van de eerstoverledene De omvang van de erfrechtelijke aanspraken a. Een dubbel omschreven erfrechtelijke aanspraak op de preferentiële goederen voor de langstlevende wettelijk samenwonende partner b. Compensatiemaatregelen tegenover de erfgerechtigde bloedverwanten voor het gedeeltelijke verlies van erfrechtelijke aanspraken Onderafdeling 2. De anomale devolutie Afdeling 2. De wijze van verdeling van de nalatenschap I. Wijze van verdeling A. Principe: erfrecht in natura B. Uitzonderingen op het principe van de kwalitatieve gelijkheid xix

19 1. Algemeen De later opduikende erfgenamen a. Algemeen b. Principiële bescherming voor derden-verkrijgers c. Toepassingsvoorwaarden II. Het voorwerp van de verdeling: de te verdelen massa A. Inleiding B. Algemene kenmerken van de inbreng De inbrengverplichting De vordering tot inbreng a. Titularis van de vordering tot inbreng b. Wie is tot welke inbreng gehouden? Begiftigde zijn van een gift binnen erfdeel of schuldenaar van de decuius i. Algemeen ii. Gift binnen erfdeel iii. Schenking van meer dan het erfdeel Als erfgenaam ab intestaat tot de nalatenschap komen i. Principe ii. Enkel schenkingen die de erfgenaam zelf heeft gekregen (?) De rechtsaard van de inbrengverplichting C. De wijze van inbreng van de giften De algemene, klassieke inbrengregels a. Inbreng van onroerende goederen b. Inbreng van roerende goederen Afwijking 1. Inbreng door mindere ontvangst Afwijking 2. Inbreng aan de waarde van het goed ten tijde van de schenking De bijzondere regels voor de inbreng aan en door de langstlevende echtgenote a. Inbreng aan de langstlevende echtgenote Regel: inbreng tegenover de langstlevende echtgenote i. Inbreng van onroerende goederen ii. Inbreng van roerende goederen Uitzondering: vrijstelling van inbreng na de toestemming van de langstlevende echtgenote i. Algemeen ii. Draagwijdte van de toestemming (tegenover de langstlevende echtgenote) xx

20 iii. Gevolgen van de toestemming (tegenover de bloedverwanten) b. Inbreng door de langstlevende echtgenote Inbreng van onroerende goederen Inbreng van roerende goederen Hoofdstuk 5. Conventionele devolutie Afdeling 1. Instrumenten van de conventionele devolutie I. Testamentaire devolutie II. Contractuele devolutie: erfovereen komsten A. Het principiële verbod van erfovereenkomsten Principe en ratio legis Definitie en constitutieve bestanddelen a. Niet-betwiste bestanddelen b. Twee betwiste bestanddelen Rechten in een nalatenschap of in een bestanddeel ervan De toekenning, wijziging of afstand van louter eventuele rechten Sanctie B. Enkele wettelijke uitzonderingen De contractuele erfstelling De overeenkomst tot afstand van erfrechtelijke aanspraken a. Artikel 1287 Ger.W b. Artikel 1388, lid 2 BW c. Artikel 858bis, lid 2 BW Afdeling 2. De inhoudelijke begrenzing: de reserve I. Definitie en kenmerken van de reserve A. Definitie B. Kenmerken van de reserve De reserve is een deel van de nalatenschap a. De reserve is slechts een beschermd erfdeel indien en voor zover de erfgerechtigde een ab intestaat erfgenaam is b. De reserve is een pars hereditatis, geen pars bonorum De reserve is een kwantitatief en kwalitatief beschermd deel van de nalatenschap De reserve verschaft de reservataire erfgenaam een persoonlijk, individueel en eigen betwistingsrecht xxi

21 a. De reserve verschaft slechts een betwistingsrecht b. Kenmerken van het betwistingsrecht c. Gevolg van de uitoefening van het betwistingsrecht De reserve is van dwingend recht II. De reservatairen en de omvang van het reservatair deel A. De reservatairen B. De omvang van het beschikbare deel De reserve van de afstammelingen De reserve van de ascendenten De reserve van de langstlevende echtgenote Bijzondere hypothese van samenloop van reservataire erfgenamen a. De langstlevende echtgenote komt samen met afstammelingen tot de nalatenschap De begiftigde is de langstlevende echtgenote De begiftigde is een derde b. De langstlevende echtgenote komt samen met ascendenten tot de nalatenschap De begiftigde is de langstlevende echtgenote De begiftigde is een derde III. De techniek van de reservebescherming A. De techniek van de kwantitatieve reservebescherming Stap 1. De samenstelling van de fictieve massa a. De bestaande goederen b. Toevoeging van de schenkingen Alle schenkingen die de overledene heeft gedaan, moeten worden toegevoegd i. Enkel schenkingen moeten worden toegevoegd ii. Alle schenkingen moeten worden toegevoegd iii. Enkel schenkingen door de overledene moeten worden toegevoegd Voorwerp van de toe te voegen schenkingen Waardebepaling van de toe te voegen schenkingen c. De aftrek van de schulden d. Appendix: één fictieve massa? Stap 2. Aanrekening van de giften buiten erfdeel op het beschikbare deel a. Algemeen b. De aanrekening en de volgorde van de aanrekening c. De datum van de gift xxii

22 3. Stap 3. De vordering tot inkorting a. Algemeen b. Kenmerken van de vordering tot inkorting c. De wijze van inkorting Principe Uitzonderingen B. De techniek van de kwalitatieve reservebescherming Algemeen Toepassingsgebied van de kwalitatieve bescherming a. Enkel de kwantitatieve reserve is kwalitatief beschermd b. De kwalitatieve reserve beschermt enkel tegen lasten, voorwaarden en modaliteiten opgelegd door de erflater c. De kwalitatieve reserve beschermt enkel tegen beperkingen die gekoppeld zijn aan de overdracht Evolutie: van onbeschikbaarheid naar functionele interpretatie De vordering tot nietigverklaring van de last IV. (On)aantastbaarheid van de reserve? A. De aantasting van de ascendentenreserve B. De aantasting van de reserve van de langstlevende echtgenote DEEL III. GIFTEN Algemene bibliografie Inleiding Afdeling 1. De plaats van de giften in het verbintenissenrecht I. Rechtshandelingen onder bezwarende en onder kosteloze titel II. Dienstengiften en kapitaalgiften Afdeling 2. (Slechts) twee manieren om te beschikken onder kosteloze titel I. Twee manieren om te beschikken onder kosteloze titel II. Slechts twee manieren om onder kosteloze titel te beschikken? A. Verbod om op andere manieren onder kosteloze titel te beschikken B. De (echte en onechte) uitzonderingen en vermeende uitzonderingen Afdeling 3. Dubbel(zinnig)e houding van de wetgever tegenover rechtshandelingen onder kosteloze titel xxiii

23 Hoofdstuk 1. Giften (algemeen) Afdeling 1. Constitutieve bestanddelen van een gift I. De constitutieve elementen A. Materieel element B. Intentioneel element II. De constitutieve elementen en de kwalificatie in de praktijk A. Algemeen B. Gronden waarop de kwalificatie schenking wordt geweerd III. Het bewijs van de gift Afdeling 2. Algemene grondvereisten voor giften I. Inhoudelijke geldigheidsvereisten A. Toestemming Een volwaardige wilsvorming a. Gezondheid van geest: de theorie van de versterkte toestemming (gecontesteerd) b. Het bewijs van de ongezondheid van geest Bewijslast en bewijslastverdeling Bewijsmiddelen Een wil, vrij van gebreken a. Dwaling Toepassingsvoorwaarden Toepassingsgeval: dwaling over de beweegreden b. Bedrog Toepassingsvoorwaarden Een bijzonder toepassingsgeval: captatie en suggestie c. Geweld B. Bekwaamheid Beschermende rechtsonbekwaamheid a. Algemene rechtsonbekwaamheid b. Relatieve rechtsonbekwaamheid in specifieke relaties Algemeen Rechtsonbekwaamheid om te beschikken ten voordele van de voogd Rechtsonbekwaamheid om te beschikken ten voordele van de bewindvoerder of een gerechtelijk mandataris Rechtsonbekwaamheid om te beschikken ten voordele van dokters of verzorgers Beschermende handelingsonbekwaamheid xxiv

24 a. Inleiding b. Handelingsonbekwaamheid om te beschikken De handelings(on)bekwaamheid van de beschermde persooon om te beschikken i. Minderjarigen ii. De meerderjarige beschermde personen De (on)mogelijkheid om de handelingsonbekwaamheid op te vangen i. Oud recht ii. Nieuw recht c. Handelingsonbekwaamheid om te ontvangen Algemene regeling Uitzondering: ascendentenaanvaarding bij schenking aan een minderjarige Het speciale geval van giften aan rechtspersonen C. De oorzaak Het begrip oorzaak a. Verschillende causaliteitstheorieën b. De recente rechtspraak van het Hof van Cassatie De functies van de oorzaak a. De totstandkoming van de gift De dwaling over de oorzaak De geoorloofdheid van de oorzaak b. Het voortbestaan van de gift (?) II. Regeling inzake ongeoorloofde en/of onmogelijke voorwaarden A. Algemeen B. Evolutie in de rechtspraak III. Ontbinding van giften A. De ontbinding van de gift wegens niet-uitvoering van de last Toepassingsvoorwaarden a. Last b. Niet-uitvoering van de last De vordering tot ontbinding Gevolgen van de ontbinding B. De ontbinding van de gift wegens ondankbaarheid Gronden van ondankbaarheid De vordering tot ontbinding wegens ondankbaarheid Gevolgen van de ontbinding Hoofdstuk 2. Schenkingen Inleiding Afdeling 1. Een schenking is een overeenkomst xxv

25 I. De schenking is een overeenkomst, geen akte II. (Andere) bijzondere kenmerken Afdeling 2. Specifieke aandachtspunten inzake de totstandkoming I. Het voorwerp van de schenking II. De vormvereisten van de schenking A. De notariële schenking Formalisme in de eerste graad Formalisme in de tweede graad B. De alternatieve schenkingsvormen De handgift a. Definitie en historiek b. Alternatief formalisme: de traditio Voorwerp van de handgift Vormen van traditio Modaliteiten van de handgift c. Bewijs De vermomde schenking a. Definitie en geldigheidsvoorwaarden b. Gevolgen van de ontdekking van de vermomming De onrechtstreekse schenking a. Definitie b. Geldigheidsvoorwaarden C. Sanctie bij de niet-naleving van de opgelegde vormvereisten Absolute vernietigbaarheid gedurende het leven van de schenker Relatieve vernietigbaarheid na het overlijden van de schenker Afdeling 3. Een schenking is een overeenkomst waarbij het geschonken goed dadelijk wordt overgedragen I. Principe en draagwijdte II. Implicaties voor de modaliteiten van de schenking A. De schenking onder opschortende voorwaarde B. De schenking onder opschortende termijn Afdeling 4. Een schenking is een overeenkomst waarbij het geschonken goed onherroepelijk wordt overgedragen I. Afbakening ten opzichte van andere rechtsfiguren II. Toepassingsgebied A. Ratione temporis B. Ratione materiae C. Ratione personae III. Toepassingsgevallen A. Artikel 944 BW: schenking onder potestatieve voorwaarde B. Andere wettelijke toepassingsgevallen xxvi

26 C. Andere toepassingsgevallen Schenking onder ontbindende termijn Sanctie bij een schending van de onherroepelijkheid Afdeling 5. De modalisering van schenkingen clausules I. Het Ferrarisyndroom II. Het heksensyndroom III. Het naaktheidssyndroom IV. Het baronsyndroom V. Het dynastiesyndroom Hoofdstuk 3. Testamenten Afdeling 1. Constitutieve kenmerken van het testament Afdeling 2. Specifieke aandachtspunten bij de totstandkoming I. De omvang van het legaat A. De kwalificatie van de legaten B. Gevolgen van het onderscheid II. De aanduiding van de legataris A. De legataris moet bestaan B. De legataris moet bepaald/bepaalbaar zijn C. De legataris moet door de erflater aangeduid zijn in het testament III. Vormvereisten van het testament A. Vormvereisten Het openbaar testament a. Dictee door de erflater b. Op papier opgemaakt notarieel schrijven c. De lectuur d. Ondertekening e. Vermelding van de verrichte formaliteiten Het eigenhandig testament a. Het eigenhandig geschrift b. De dagtekening c. De handtekening d. Toevoegingen, wijzigingen en doorhalingen Het internationaal testament a. Vormvereisten Op straffe van vernietigbaarheid voorgeschreven vormvereisten Niet op straffe van vernietigbaarheid voorgeschreven vormvoorschriften xxvii