90 JAAR (K)NMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Transcriptie

1 DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 90 JAAR (K)NMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN REDACTIE: W. BISSCHOPS & DR. P.J. KOEHLER 1

2 INHOUD Voorwoord 3 Inleiding 5 door: dr. Peter Koehler en Wim Bisschops De arts in de Zuid-Limburgse samenleving 7 Geïllustreerd aan zijn bemoeienis met stoflongziekte, met de erkenning van silicose als beroepsziekte en aan zijn rol in de geschiedenis van de mijnbouwindustrie. door: Peter van Dijk Veranderingen in de huisartsenzorg 25 door: Frank Guldemond en Yvonne Guldemond-Hecker 85 Jaar GGD OZL. 35 Hoe het allemaal begon... door: Ruud Hagenouw Een geschiedenis van 100 jaar ziekenhuisgeneeskunde in de Oostelijke Mijnstreek 53 door: dr. Peter Koehler Op zoek naar het bevorderen van geneeskunst. 71 Een kritische pelgrimstocht door Theo Bouwmans Over de auteurs 91 Index JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

3 VOORWOORD Nieuwe tijden, nieuwe wegen. Dat is het thema van het lustrumsymposium ter gelegenheid van het negentigjarig bestaan van de KNMG District Limburg, afdeling Parkstad. Het is anno 2007 niet gemakkelijk om je te verplaatsen naar het jaar 1917, het jaar, dat de afdeling Heerlen e.o. geboren werd. De eerste wereldoorlog was nog volop gaande en zal zeker in deze regio, gelegen aan de Duitse en Belgische grens zijn invloed gehad hebben. De Limburgse agrarische samenleving werd in hoog tempo geïndustrialiseerd door de komst van de steenkoolmijnen. Hierdoor kwam de gezondheidszorg in alle facetten in een stroomversnelling. Niet lang hierna kwam de opmaat naar de tweede wereldoorlog en vervolgens vijf jaar bezetting. Ook deze gebeurtenissen hebben een sterke invloed gehad op het handelen van medici en gezondheidszorg instellingen. Daarnaast heeft in de sterk religieuze Limburgse samenleving de invloed van de kerk zeker niet ontbroken. Na de tweede wereldoorlog kwam de Marshall hulp, de wederopbouw, de tegendraadse 60er jaren en de individualistische jaren daarna. Ook nu moesten medici hun werk blijven doen in een opnieuw sterk aan verandering onderhevige samenleving. Het gezag en daarmee samenhangende aureool van de arts werd minder. Steeds meer gingen ook andere partijen in de gezondheidszorg het beleid bepalen. Al deze gebeurtenissen, maar ook de invloed van de komst van de medische faculteit in Maastricht zijn samengevat en zeer fraai verwoord in dit lustrumboek, dat uitgegeven wordt bij het negentig jarig bestaan van de KNMG afdeling Parkstad. Een van de meest opvallende aspecten, die u uit dit boek kunt vernemen is, dat ook in een sterk veranderende samenleving de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering van de Geneeskunst een bindende factor is gebleven tussen artsen. Steeds weer werden antwoorden gevonden op vragen en uitdagingen, die de samenleving ons stelde. Ook nu weer staan we als artsen voor nieuwe uitdagingen: ketenzorg, zorg via zelfstandige behandelcentra, clustervorming, de sterke opkomst van de vrouwelijke arts. Deze en vele andere nieuwe uitdagingen zullen binnen de komende tien jaar de medische wereld wederom sterk veranderen. Wij moeten dit blijven zien als uitdaging, niet als een kwaad, dat ons overkomt. Op deze manier kunnen we met goed gemoed het negentig jarig bestaan vieren en de komende tien jaar tegemoet treden. Dr. Leo HB Baur DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 3

4 4 90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

5 INLEIDING door dr. Peter Koehler en Wim Bisschops Om een indruk te krijgen hoe het er negentig jaar geleden aan toe ging binnen de afdeling Heerlen en Omstreken van de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering van de Geneeskunst (NMG) is het interessant om in enkele oude nummers van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde op de term Heerlen te zoeken. Dit kan tegenwoordig heel eenvoudig via internet. 1 Men komt dan onder meer NMG-afdelingsverslagen tegen. Het eerste verslag in het tijdschrift dateert van november 1921, geschreven door Bernard Schiphorst, die destijds als zenuwarts in Heerlen werkte. 2 In de rubriek Nieuws uit de afdeelingen treffen wij in die week bij Afdeeling Heerlen en omstreken een artikeltje aan over de overeenkomst die enkele maanden tevoren was gesloten tussen de NMG en het AMF (Algemeen Mijnwerkersfonds). Kennelijk was er de jaren tevoren enige strijd geweest tussen Heerlense artsen en het AMF. Schiphorst bekritiseerde het feit dat de afdeling zich vooral bezig hield met de verhouding t.o.v. het machtige AMF, zich als vakvereniging gedroeg en te weinig met wetenschap bezig hield. Hij meldde tevreden dat recent besloten was te trachten dat op elke vergadering een wetenschappelijk onderwerp zou behandeld worden! Hij had kritiek op de geringe opkomst bij de vergaderingen. De afdeling telde in dat jaar, dus vier jaar na oprichting, reeds 46 leden, waarvan er 17 in Heerlen woonden. De gemiddelde opkomst bij de laatste vergaderingen bedroeg 17 (8 uit Heerlen), ondanks het feit dat er nu wetenschappelijke onderwerpen werden besproken. In Heerlen waren er tien artsen die geen lid waren; vooral AMF-artsen. Met betrekking tot het wetenschappelijk programma kon Schiphorst melden dat De Wever over extra-uteriene graviditeit had gesproken, Crobach over geelzucht en Hustinx over bloedtransfusie. Schiphorst was van mening, refererend naar hoogleraar neurologie en psychiatrie Winkler (Utrecht), dat sociale aspecten binnen de vereniging weliswaar belangrijk zijn, maar de wetenschap belangrijker. 3 In het voorliggende boek doet Boumans in het hoofdstuk Op zoek naar het bevorderen van de geneeskunst. Een kritische pelgrimstocht een oproep aan de leden om meer naar de vergaderingen te komen. Uit de verslagen van Schiphorst destijds kan men opmaken dat het probleem dat Boumans signaleert niet geheel nieuw is. Maar wellicht hebben dergelijke oproepen effect, want een maand na de publicatie van het verslag van Schiphorst kon hij in hetzelfde tijdschrift de opkomst van 25 leden melden. Mogelijk speelde daarbij een rol dat internist Crobach, die zoals u zult lezen in het hoofdstuk over het ziekenhuis, patiënten voorstelde. Bovendien was er bij deze vergadering een gast (niet-lid), namelijk 1. Zie uitgebreid zoeken ; iedereen kan de titels lezen; alleen abonnees hebben toegang tot de teksten na invullen van naam en wachtwoord. 2. Aanvankelijk was hij verbonden aan het Kneipp-inrichting, vanaf 1925 was hij consulent in het St. Josephziekenhuis in Heerlen. 3. Zie verslag van NMG afdeling Heerlen en Omstreken in Ned Tijdschr Geneeskd 1921;65: DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 5

6 de controlerend geneesheer van het AMF, Taco Kuiper (ook zenuwarts) die een neurologische patiënt demonstreerde. De afdeling was zeer verrast, omdat er nog steeds onenigheid bestond tussen het AMF en de specialisten (de overeenkomst betrof vooral de fondsartsen 4 ). Dat bleek opnieuw toen Kuiper korte tijd later in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde een aantal kritische uitlatingen van Schiphorst over het AMF corrigeerde. Ook artsen van buiten Heerlen werden destijds uitgenodigd om een wetenschappelijke voordracht te houden. Een jaar later namelijk vermeldde een van de verslagen de voordracht van prof. Wenckebach, inmiddels hoogleraar cardiologie in Wenen. Niet welbespraakt en af en toe zoekend naar het juiste Nederlandse woord, waren de toehoorders goed gestemd over zijn komst, nadat hij zo n 25 jaar tevoren als huisarts in Heerlen had gewerkt. En na de vergadering, zo meldt Schiphorst, was er een gezellig samenzijn. Het was er Limburgsch genoegelijk; Limburgsch vroolijk; het werd er Limburgsch laat ; 5 dat aspect speelde toen al, even als nu nog, een belangrijke rol. In de jaren daarna komt men bij de verslagen vooral samenvattingen van de wetenschappelijke voordrachten tegen, met af en toe een woord over financiële kwesties m.b.t. het AMF en b.v. over de oprichting van de Nederlandsche Vereeniging voor Mijnfondsartsen. Het laatste Nieuws uit de afdeelingen. Afdeeling Heerlen en o. dateert van maart 1940, toen W. Bax verslag uitbracht van de wetenschappelijke voordracht van J.W. Creyghton over Pathologie en therapie der strijdgassen. 6 Enkele decades later werd op bescheidener schaal verslag uitgebracht aan de leden, namelijk in de vorm van het informatie-bulletin De Schelmenstreek dat vanaf 1986 verscheen. Ook daarvan doet Boumans verslag in zijn hoofdstuk. Bij het samenstellen van een boek over negentig jaar geschiedenis van de (K)NMG-afdeling Heerlen en Omstreken kan men nooit volledig zijn. Zoals men wel vaker hoort, schrijft iedere generatie opnieuw geschiedenis, maar vanuit een ander perspectief. De redacteurs hebben, in opdracht van het bestuur, getracht aandacht te besteden aan diverse aspecten van de geschiedenis in de regio van de afgelopen negentig jaar. Er is gekozen voor huisartsenzorg, ziekenhuiszorg, de gemeentelijke gezondheidsdiens en een persoonlijk verhaal van iemand die vanaf zijn geboorte te maken had met de gezondheidszorg in de regio. Verder is de geschiedenis van de gezondheidszorg in Oostelijk Zuid-Limburg onlosmakelijk verbonden aan de mijnbouwgeschiedenis. U zult in dit boek dan ook op verschillende plaatsen aspecten van de relatie tussen gezondheidszorg en mijnbouw tegen komen. In het hoofdstuk van Van Dijk komt onder meer het probleem van de silicose aan bod, maar ook in het hoofdstuk over de ziekenhuisgeneeskunde zult u aspecten hiervan aan treffen. De redacteurs willen bij deze gelegenheid het bestuur bedanken voor het in hen gestelde vertrouwen. Tevens bedanken zij de auteurs die bereid waren een deel van hun vrije tijd op te offeren voor het produceren van hun bijdrage en Pascale Mali voor het verzorgen van de vormgeving. 4. Zie verslag van NMG afdeling Heerlen en Omstreken in Ned Tijdschr Geneeskd 1921;65: Zie verslag van NMG afdeling Heerlen en Omstreken in Ned Tijdschr Geneeskd 1922;66: Zie verslag van NMG afdeling Heerlen en Omstreken in Ned Tijdschr Geneeskd 1940;84: JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

7 DE ARTS IN DE ZUID-LIMBURGSE SAMENLEVING Geïllustreerd aan zijn bemoeienis met stoflongziekte, met de erkenning van silicose als beroepsziekte en aan zijn rol in de geschiedenis van de mijnbouwindustrie. door Peter van Dijk Aanleiding en context Het beroep van arts is vanuit zijn aard en dagelijkse invulling een functie midden in de samenleving. Dat was van oudsher het geval en is heden ten dage, in welke vorm of op welke plaats dat beroep ook wordt uitgeoefend, nog steeds zo. Bij het 90-jarig bestaan van de afdeling Heerlen en omstreken van de KNMG is het dan ook relevant om stil te staan bij dat maatschappelijk aspect van het arts-zijn. Bij de rol die de arts de afgelopen jaren heeft gespeeld in onze regionale samenleving. En omgekeerd de wijze waarop de maat - schappelijke ontwikkelingen van invloed zijn geweest op de uitoefening van het beroep. Daarbij wordt deze vraag geïllustreerd aan een voor onze regio kenmerkend aspect van het maatschappelijk leven, de ontwikkeling van de mijnbouwindustrie. En aan het leven en werken van enkele collega s die in dat kader in het begin van de twintigste eeuw een voorname rol hebben gespeeld. Zijdelings komt de vraag aan de orde in hoeverre onze Maatschappij, met name de afdeling Heerlen en omstreken van de KNMG als vertegenwoordiger van de beroepsgroep hierin is betrokken. In historisch perspectief bestrijkt dit artikel dan ook vooral de eerste decennia van de geschiedenis van onze KNMG-afdeling. 1 Inleiding In de regio Parkstad Limburg waar ook in de naamgeving het groen het zwart van de Oostelijke Mijnstreek sinds een aantal jaren heeft verdrongen, is in medisch en sociaal opzicht dat mijnverleden nog altijd te merken. Niet alleen de bloeiende en productieve jaren van de mijnbouwindustrie maar ook de jaren van recessie die een gevolg waren van de abrupte sluiting van de mijnen, aangekondigd in december 1965 hebben hun sporen nagelaten. Een concreet aspect dat het leven van vele mijnwerkers en hun gezinnen heeft getekend is de silicose ( stoflongen ). Er is sinds de beginjaren van beschrijven en ontrafelen van 1. Verantwoording: dit artikel is voor een groot deel gebaseerd op en geïnspireerd door een in 1996 gepubliceerde scriptie, geschreven in het kader van diens huisartsenopleiding, door collega H.G.R. Deimann, thans huisarts te Someren (Deimann, 1996). DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 7

8 deze ziekte het nodige verbeterd op het punt van diagnostiek en behandeling en uiteindelijk is silicose erkend als een met het werken in de mijn verbonden beroepsziekte. Tot op de dag van vandaag vechten ex-mijnwerkers en hun nabestaanden echter nog om erkenning van de materiële en immateriële schade die dit ziektebeeld heeft berokkend. Op diverse momenten hebben artsen een rol gespeeld in deze ontwikkeling. In kort bestek zal een schets worden gegeven van de geneeskunde aan het begin van de twintigste eeuw en van de zich ontwikkelende functie van huisarts. Eén van die huisartsen van het eerste uur heeft bij het stand komen van diverse voorzieningen op het gebied van de gezondheidszorg een belangrijke rol gespeeld en stond aan de wieg van de geneeskundige zorg voor de mijnwerkers. We hebben het dan over Frans de Wever ( ). Aan de hand van zijn professionele loopbaan wordt een stuk van die ontwikkeling toegelicht. Een schets van de bedrijfsgezondheidszorg in het mijnbedrijf biedt de achtergrond waartegen kan worden beoordeeld hoe de lokale huisarts uit die tijd omging met de zorg voor mijnwerkers en hun gezinnen en met name met het ziektebeeld van de silicose. Geneeskunde in het begin van de 20e eeuw Om de geneeskunde, en met name de zorg voor de mensen, in het begin van de 20e eeuw beter te kunnen plaatsen is een drietal ontwikkelingen van belang. Allereerst, in wetgevende zin is de door Thorbecke tot stand gebrachte hervorming van de gezondheidszorg vermeldenswaard. Tot die tijd was er een scala aan beoefenaren van allerlei vormen van geneeskunst. Door de invoering van de "Wet van 1 Juni 1865 regelende de uitoefening der geneeskunst" kwam hieraan bovengeschetst een einde. Vanaf dat moment verkreeg men alleen nog via een universitaire opleiding de bevoegdheid om de geneeskunst (in volle omvang) uit te oefenen. Men kreeg hiermee de titel van "genees-, heel- en verloskundige" (Bruinsma, 1907). Was bij wet thans eenheid geschapen, onder artsen waren er steeds meer die zich gingen toeleggen, op een deelgebied van de geneeskunde. De "speciaalartsen" deden hiermee hun intrede. Deze nieuwe generatie artsen ging de praktijk grotendeels in De Oranje Nassau 1 waar in 1899 de eerste Heerlense steenkool omhoog kwam JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

9 het ziekenhuis uitoefenen. De "algemeen medicus practicus" was de arts die na zijn artsexamen de geneeskunde in de volle omvang -aan huis, bij de mensen thuis, met het huisgezin als doelgroep- bleef uitoefenen. Dit is de huisarts uit het begin van de twintigste eeuw. Nog zonder eigen beroepsorganisatie (LHV 1946) of wetenschappelijke vereniging (NHG 1956). Zonder beroepsopleiding (1968)/ registratie (1970) of een helder omschreven takenpakket (1983). Ten tweede, wellicht van méér doorslaggevend belang, zijn de ontwikkelingen op sociaalen hygiënisch gebied. Tot ver in de 19e eeuw vormden infectieziekten een groot pro - bleem. Cholera en tyfus kwamen nog veelvuldig voor. Tijdens epidemische uitbarstingen hiervan was het leed niet te overzien. De zuigelingen- en kindersterfte was enorm; de gemiddelde levensverwachting was laag. Belangrijke oorzaak voor het regelmatig uitbreken en zich verspreiden van infectieziekten vormde de erbarmelijke hygiënische toestanden. Waterleiding, riolering en vuilophaaldienst bestonden veelal niet. De lichamelijke weerstand van de mensen was erg laag ten gevolge van de armoede en de daarmee samenhangende slechte voeding en behuizing. Toename van de welvaart en toenemend inzicht in het belang van sociaalhygiënische maatregelen gingen in de tweede helft van de 19e eeuw hand in hand. De zogenaamde "hygiënisten" benadrukten het grote belang van goede sociale omstandigheden en milieuhygiëne. Toen dit inzicht ook bij de overheid ontstond vaardigde zij allerlei wetten uit op het gebied van de openbare gezondheidszorg. Ook lagere overheden, kerk, vakbeweging en onderwijsinstellingen gingen zich inzetten voor diverse vormen van persoonlijke gezondheidszorg, ziektepreventie en sociale hygiëne (Philips, 1980, p ). En uiteraard waren er ook de grote stappen voorwaarts in de ontwikkeling van de geneeskunde zelf. In het midden van de 19e eeuw stond de arts slechts een beperkt diagnostisch arsenaal ter beschikking. Er was het onderzoek van pols, ademhaling, huid, tong, urine en temperatuur. Ook auscultatie en percussie maakten deel uit van het lichamelijk onderzoek (Pel, 1907). Omstreeks die tijd vond een belangrijke omslag in het medisch denken plaats. Speculatieve geneeskundige denkrichtingen uit de 18e en begin 19e eeuw als de natuurfilosofie en het vitalisme werden verlaten en vervangen door een positivistische (weten door waarneming) benadering van de levende natuur met inbegrip van de gezonde en de zieke mens. In de fysiologie kwam het streven op, om naar het voorbeeld van deze natuurwetenschappen, de levensverrichtingen te verklaren met behulp van de wetten der natuur. Empirisch onderzoek nam de plaats in van de natuurfilosofische, speculatieve benaderingswijze (Koehler, 1989,p. 66-8). Gedurende de 19e eeuw vond ook veel technische vooruitgang plaats. Te denken valt hierbij aan de uitvinding van het lachgas als anaestheticum (door Morton in 1846), het bepleiten van asepsis (door Lister in 1865), de ontdekking van de Röntgenstralen (door Röntgen in 1895) en de verschillende bloedgroepen (door Landsteiner in 1900). Met de ontdekking van diverse bacteriologische verwekkers van menselijke ziekten door Robert Koch, begon in de jaren tachtig van de 19e eeuw het tijdperk van de bacteriologie. Pasteur ontwikkelde de methode der vaccinatie (Lindeboom, 1985). Spiegelen, scopiëren en biopteren, puncteren en eenvoudig chemisch onderzoek behoorden begin van de 20e eeuw tot de mogelijkheden. Voor de DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 9

10 algemeen medicus practicus zullen al deze ontwikkelingen voor zijn dagelijks werk niet heel veel gevolg hebben gehad. Voor diagnostiek en therapie kon hij echter in toenemende mate een beroep doen op allerlei speciaalartsen, specialisten. Voor hen waren de genoemde ontwikkelingen der geneeskunde wèl van grote betekenis. Deze ziekenhuisartsen maakten grote indruk. Niet voor niets ontstond begin van de vorige eeuw dan ook discussie over de positie van de huisarts en over diens verhouding tot de speciaalartsen. Contemporaine romanliteratuur (Meulenberg & Hofmans, 1994) en memoires van huisartsen 2 geven van binnenuit een mooie kijk op het dagelijks werk van de huisarts. Infectieziekten vormden daarin een belangrijk, zo niet hèt belangrijkste aandeel in de morbiditeit begin 20e eeuw. Vele ziekten die nu nauwelijks of niet meer voorkomen vormden toen een groot probleem. In, wat nu zo statig praktijkvoering genoemd wordt valt op dat de huisarts veel meer op huisbezoek ging dan de tegenwoordige huisarts. Dit kwam onder meer door een groot aantal chronische patiënten die hij geregeld thuis bezocht. Daarnaast door het ontbreken van opvang in gespecialiseerde verpleeg- of verzorgingshuizen terwijl het fenomeen wijkverpleging eerst in de twintiger jaren van de 20e op gang kwam. De huisarts was, toen al, op veel gebieden een zelfdoener. De speciaalarts was vaak niet- of te ver weg gevestigd, of hulp werd zodanig laat ingeroepen dat onverwijld moest worden ingegrepen. Over het algemeen was aan de praktijk tevens een apotheekverbonden. Zelfbereiding der geneesmiddelen vormde een belangrijke taak. Diverse nevenactiviteiten kwamen in zwang. De verzekeringsgeneeskunde, veelal in opdracht van de Rijksverzekeringsbank, die was belast met de uitvoering van de ongevallenwet van Maar ook in opdracht van bedrijven werd de controle voor de ziekengelduitkering verricht. Toen de consultatiebureaus ontstonden werd het mogelijk ook als consultatiebureauarts te werken. Ook schoolartsenwerk kon "erbij" gedaan worden en sommigen gingen werken als "politiearts" in opdracht van politie en justitie. De wetenschappelijke activiteiten van de artsen waren in die tijd vermoedelijk nog vrij gering en behelsden vooral onderzoek naar infectieziekten (Vesseur, 1975). Maatschappelijk stond de arts in hoog aanzien en behoorde zich hier ook naar te gedragen (Luyendijk-Elshout, 1979). De arts-patiëntrelatie was "vertikaal". Mede hierdoor, maar ook ten gevolge van een beperkte "medische consumptie" konden de praktijken veel groter zijn dan in de huidige tijd. Over zijn inkomen had de arts in het algemeen dan ook geen klagen. Met de opkomst van de ziekenfondsen sedert het begin van de vorige eeuw, was de arts in toenemende mate van een vast deel van zijn inkomen verzekerd. Eind jaren dertig was zo'n 45% van de bevolking aangesloten bij een ziekenfonds (Huygen, 1986). Tenslotte nog even terug naar de discussie over het bestaansrecht van de huisarts als functie en van de huisartsgeneeskunde (Jansma, 1949). In de tweede helft van de 19e 2. Zie Van der Heiden, 1960; Van der Hoeven, 1939, Muntendam, 1956; Ruhe, 1980; Scheltema, JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

11 eeuw dreigde de geneeskundige te verworden tot een eenvoudige verwijzer te midden van de imponerende "speciaalartsen". Vanaf 1910 hebben zich diverse commissies en het hoofdbestuur van de KNMG. gebogen over het vraagstuk van de onderlinge verhouding tussen huisarts en specialist. In deze verhouding speelde broodnijd een belangrijke rol. Vrije artsenkeuze en fondstarieven waren hierbij met name punten van onenigheid. Eerst in 1929 werd de verhouding formeel geregeld (Festen, 1963). Frans de Wever, huisarts in de mijnstreek begin 20e eeuw De geboren Limburger Frans de Wever vestigde zich in 1896 als huisarts te Heerlen. Hij zou hier praktiseren tot aan zijn dood in Hij heeft het begin en de opbloei van de mijnbouw in Zuid-Limburg van dichtbij meegemaakt. Rond de eeuwwisseling werd in de Limburgse mijnstreek namelijk een twaalftal kolenmijnen in bedrijf genomen. Vier staatsmijnen: de Maurits te Geleen, de Emma in Hoensbroek (Heerlen), de Hendrik in Brunssum en de Wilhelmina in Terwinselen (Kerkrade). Daarnaast acht particuliere mijnen, namelijk vier Oranje-Nassau-mijnen te Heerlen en de Laura, Julia, Domaniale en Willem-Sophia te Kerkrade (Nijsten et al, 1979). Frans de Wever werd geboren in Nuth, op 29 januari Zijn vader was er apotheker. Na het gymnasium te Rolduc te hebben doorlopen, studeerde De Wever geneeskunde aan de universiteit van Amsterdam. Na het behalen van zijn artsexamen in maart 1897, vestigde hij zich nog datzelfde jaar als huisarts te Heerlen, waar hij de praktijk overnam van (de later beroemd geworden) Karel Frederik Wenckebach. Hij werd hiertoe overgehaald door de burgemeester, tevens apotheker van Heerlen, Ch. de Hesselle. Naast huisarts, werd De Wever aangesteld als gemeente- en spoorarts. De Wever had reeds korte tijd na zijn vestiging een bloeiende praktijk. Huisartsen waren rond de eeuwwisseling schaars in Zuid-Limburg. Zo telde men in 1904 in Limburg 1 arts op 5500 inwoners, tegen landelijk 1 op 2000 zielen. De Wever begon zijn praktijk aan de Klompstraat. In 1901, na zijn huwelijk met de Maastrichtse Clémence Hoeberechts, verhuisde hij naar de Bongerd. Het praktijkgebied van de Wever strekte zich uit tot ver in de omgeving. De eerste tijd bestreek de Wever in zijn eentje heel Heerlen, Voerendaal, Röntgenafdeling van het St. Joseph-ziekenhuis, (1910). Li. Frans de Wever DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 11

12 Waubach, Brunssum en verder weg gelegen gehuchten. Te paard heeft hij menig visite over slecht begaanbare wegen moeten afleggen. Met het gebrek aan vroedvrouwen in Zuid-Limburg kwam de verloskunde ook grotendeels op de schouders van de huisarts terecht. Als topprestatie wordt in de kronieken vermeld dat De Wever, in de periode dat hij nog te paard zijn visites "reed", in één en dezelfde nacht in Heerlen, Brunssum én in Simpelveld een moeilijke verlossing deed (Van Hommerich, 1971, Janssen, 1974). De Wever was een veelzijdig persoon. In sociaal opzicht heeft hij veel voor de streek betekend. Zijn activiteiten op het gebied van de Röntgenologie werden, hem op 71-jarige leeftijd fataal. Hij overleed op 12 september 1940 tengevolge van de schadelijke inwerking van de in het begin nog onvoldoende afgeschermde röntgenstralen (Hustinx, 1940). Toen in 1968 nieuwbouw plaats vond van het Heerlense ziekenhuis, werd ter ere van zijn oprichter de nieuwe naam "De Weverziekenhuis" gekozen (Remigius Dieteren, 1954; Anonymus, 1979). Toen de Wever zich in Heerlen vestigde waren de dichtstbijzijnde ziekenhuizen die van Maastricht (Calvariënberg) en Aken. De Wever zag veel ongevalspatiënten, met name in de begintijd van de mijnbouw, toen de mijnen nog geen eigen geneeskundige dienst hadden. Hij opereerde deze patiënten zelf ("op zijn keukentafel") of zij moesten met paard en wagen vervoerd worden naar deze veraf gelegen klinieken. Met de sterke groei van de bevolking als gevolg van de zich snel ontwikkelende mijnindustrie, werd het gemis van een eigen ziekenhuis steeds sterker gevoeld. De Wever startte een krachtige lobby voor de bouw van een ziekenhuis dicht bij de mijnen. Als goed katholiek in een katholieke streek zou het ziekenhuis uiteraard ook van katholieke signatuur zijn. Hij polste bij diverse congregaties in Heerlen de bereidwilligheid de verpleging van zieken op zich te nemen. Het was uiteindelijk monseigneur Savelberg die hij bereid vond een ziekenhuis te willen bouwen. Het waren diens "Kleine Zusters van de Heilige Joseph" die voor de verpleging en de huishouding zouden zorgen. Zo werd op 9 september 1904 het "Maria Hilfspital" aan de Putgraaf te Heerlen door Savelberg ingezegend. Er was plaats voor de opvang van 26 patiënten. De Wever werd de "hoofdarts" en zou er tot de komst van de chirurg Hustinx in 1909 ook de enige "vaste" arts zijn. Tot die tijd kwam Hustinx vanuit Maastricht (per fiets!) er alleen op zaterdag opereren. Op doordeweekse dagen werd hij alleen voor spoedgevallen De toestellen van het in 1914 geopende Zanderinstituut JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

13 telefonisch besteld. De Wever was naast huisarts, gemeente- en spoorarts, nu dus ook "ziekenhuisarts". Voor uitbreidingen van het ziekenhuis was telkens geld nodig. Dit wilden de mijndirecties wel toezeggen maar telkens onder bepaalde door hen gestelde voorwaarden. Zo werd er in 1912 een assistent voor Dr. Hustinx geëist. Deze zou zich tevens moeten gaan bezighouden met de opbouw van een laboratorium. In 1913 kon hieraan gehoor worden gegeven door het aantrekken van de arts van Leent, die deze taken op zich zou nemen, doch als hoofdtaak de leiding over een afdeling voor neus-; keel-, oor- en ooglijders had. In 1915 gelastte de Rijksverzekeringsbank een onderzoek naar de ongevallenverzorging in de mijnstreek. Eén van de hieruit voortvloeiende eisen was, dat er een directeur werd aangesteld die zich "in een volkomen onafhankelijke positie" bevond. De Wever stond nu voor de keuze. Hij besloot de algemene praktijk niet op te geven, zodat hij in 1916 aftrad als geneesheer-directeur van "zijn" ziekenhuis. Hij werd opgevolgd in deze functie door A.H.J. Hintzen, internist van het Amsterdamse Wilhelmina-Gasthuis. Naast het feit dat De Wever geneesheer-directeur was van het ziekenhuis oefende hij daar vooral de verloskunde uit. Hij was dan ook hoofd van de afdeling obstetrie. Na zijn aftreden als geneesheer-directeur in 1916, bleef hij in deze functie werkzaam. Verder was De Wever hoofd van de Röntgenafdeling. "Röntgenen" bleef de Wever doen tot aan zijn dood in Hij zal zich met name in de begintijd te weinig hebben beschermd tegen de schadelijke stralen. Uiteindelijk overleed hij aan de gevolgen hiervan. Onder druk van de mijnondernemingen werd ook een zogenaamd Zander-instituut in het Heerlense ziekenhuis ingericht. In 1914 werd deze inrichting, waar een soort revalidatie plaats vond, in gebruik genomen. Was na een (mijn)ongeval de noodzakelijke operatie verricht dan moesten de door de vaak langdurige behandeling verslapte spieren en verstijfde gewichten weer in goede conditie worden gebracht. Dit gebeurde op- en aan de diverse Zander-toestellen. Ook electrische baden en hetelucht-behandeling vonden onder het zelfde dak een plaats. Het instituut stond onder leiding van de doktoren De Wever en Hustinx. Een gymnastiekleraar, A.J. Brouwers, hield zich, onder toezicht van deze twee artsen bezig met massage (Anonymus, 1979). Toen bleek dat geen enkel lokaal ziekenfonds voldeed aan de eisen van de Nederlandsche Maatschappij ter bevordering der Geneeskunst (NMG), werd het noodzakelijk geacht dat er een Afdeling van de NMG te Heerlen werd opgericht, om zodoende een fonds te stichten dat wel aan de NMG-eisen zou voldoen. De Wever behoorde tot het driemanschap, dat het initiatief daartoe nam. Zo werd in 1917 de afdeling Heerlen en Omstreken geboren. Ze telde toen 10 leden. De Wever werd zelf de eerste voorzitter. Het duurde tot 1922 voordat de afdeling Heerlen ertoe kwam een eigen ziekenfonds op te richten. Dit afdelingsziekenfonds kreeg de naam Algemeen Ziekenfonds der Mijnstreek afdeling Heerlen en Omstreken (AZM) en de Wever werd een van de eerste bestuurs - leden Archief van de Afdeling Heerlen en Omstreken der KNMG, jaarverslag DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 13

14 Verder was de Wever voorzitter van de toenmalige gemeentelijke gezondheids com missie. Toen bleek dat er ankylostomiasis (wormziekte) heerste onder de mijnwerkers, heeft hij persoonlijk een onderzoek hiernaar geleid (Hustinx, 1940). Bedrijfsgezondheidszorg in het mijnbedrijf In het begin van de 19e eeuw beschikten de verschillende mijnen slechts over eerste hulp-posten met verbandmeesters. Behandeling van mijnongevallen vond verder plaats door de eigen huisarts (Kreukels, 1986, p.106). Veelvuldig deed het mijnbedrijf voor de geneeskundige verzorging van zijn arbeiders een beroep op het sinds 1904 bestaande hospitaal te Heerlen. Niet voor niets werden uitbreidingen van het ziekenhuis en aankopen van nieuwe medische apparatuur steeds gesubsidieerd door de mijnindustrie. Veelal gebeurde dit onder bepaalde voorwaarden. Zo werd er bijvoorbeeld aan de subsidievoorwaarden van 1908 de volgende (later steeds terugkerende) clausule verbonden: "De verpleging en behandeling moet beantwoorden aan alle eisen, die aan een goed hospitaal mogen gesteld worden. Aan de subsidieerende ondernemingen moet desgewenscht gelegenheid gegeven worden, zich hiervan te overtuigen". In 1912 eiste het mijnbedrijf een "inwonend medicus", welke de chirurg zou gaan assisteren en zich daarnaast met laboratoriumwerk bezig houden. Men eiste een behoorlijk laboratorium en tevens een inrichting voor de eerder genoemde Zanderbehandeling (Remigius Dieteren, 1954, p.33). In 1915 werd door de Rijksverzekeringsbank een onderzoek ingesteld naar de geneeskundige ongevallen verzorging in de mijnstreek. De medisch adviseur, P.H. van Eden, kwam in zijn rapport tot de conclusie, dat deze méér verantwoord en efficiënter moest worden georganiseerd. Hij vond dat de plaats van de verbandmeester moest worden ingenomen door een medicus. Verder eiste hij "samenwerking van de vele, op betrekkelijk korte afstand van elkaar gelegen mijnen tot het organiseren van een dienst voor eerste hulp en ziekentransport met een hoofdstation, van waaruit de eraan verbonden artsen en verder personeel kunnen worden geregeerd". Er zou ook de beschikking moeten zijn over een goede röntgeninrichting. Overigens werd vermoedelijk op de medische dienst der mijnen, opgericht in 1918, al eerder "geröntgend" dan in het ziekenhuis, waar eerst in 1920 een röntgenafdeling werd gebouwd (Remigius Dieteren, 1954, p.186). A. Vossenaar (1939) JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN