inter connect link naar De toekomst

Transcriptie

1 inter connect link naar De toekomst n 38 I Viermaandelijks I Maart 2012 PLEIDOOI VOOR VERANTWOORD GSM-GEBRUIK PRINTPLAAT OP DE ROOSTER pepric Helpt dokters om ziektes in beeld te brengen

2 de andere kant inhoudstafel Ik herinner het me alsof het gisteren was, de verdediging van mijn doctoraatsvoorstel bij het IWT. Met knikkende knieën de Bisschoffsheimlaan afschuimen op zoek naar nr. 25, met ingehouden adem plaats nemen in de wachtzaal, en dan zo intelligent mogelijk voor de raad der wijzen verschijnen. Vijftien jaar later sta ik opnieuw voor de deur van het IWT, weliswaar aan hun nieuwe kantoren in het Ellipsgebouw in Brussel. Deze keer ben ik het die de vragen mag stellen. We hebben het over de steun voor KMO-innovatieprojecten. Ik leer o.a. dat de raad der wijzen, beter bekend als het college van deskundigen, er niet is om je af te schrikken, maar om je inzichten te geven en zo je project sterker te maken (p. 23). Ook mijn collega-redacteur wordt teruggeflitst naar haar studententijd als ze het interview afneemt over straling (p. 14). Vroeger was elektromagnetische straling voor haar een fascinerend fysisch verschijnsel. Vandaag heeft ze als bezorgde burger ook veel aandacht voor de andere kant: wat zijn de gevaren van ons gsm-gebruik en de WiFi-netwerken die ons omringen? Ze is niet langer de wetenschapper, maar de gebruiker. En dat geeft een heel ander beeld. Ook het bedrijf Pilipili (p. 20) begrijpt dat het belangrijk is om vanuit de ogen van de gebruiker te kijken. Ze ontwerpen producten, gaande van een pen om aften te behandelen, tot kattentoiletten. Enkele jaren geleden zetten ze hun eigen gebruikerspanel op om hun ideeën en producten te laten evalueren door leken. Deze info is van onschatbare waarde in hun ontwerpproces. Maar je kan het ook letterlijk nemen, die andere kant. Waarom je technologie niet eens op z n kop zetten? Zo werken we hier op imec aan de verbetering van omgekeerde beeldsensoren (p. 7) en organische zonnecellen (p. 19). Neem bv. de CMOS-beeldsensoren. Die worden omgedraaid zodat het licht rechtstreeks invalt op de fotogevoelige laag. Dat geeft een betere beeldkwaliteit, iets wat ze bij Apple naar verluid ook begrepen hebben: zij gebruiken commerciële backside-illuminated beeldsensoren in de iphone. Geflipte producten, het is eens wat anders. Misschien een idee om jouw product ook eens vanuit een andere invalshoek te bekijken? Op een van mijn favoriete websites vind je alvast veel inspiratie om met andere ogen naar je product te kijken en zo nieuwe ideeën te vormen ivm. advertising, nieuwe doelgroepen, het bedenken van een gepaste naam enz. Veel succes aan de andere kant! 04 Drie jaar na onze oprichting installeren we ons eerste prototypetoestel. stephanie teughels en peter vaes PePRIC 14 om het stralingsniveau te verlagen, kan je zowel het gsm-toestel als de gsm-mast aanpakken. Guy vandenbosch ku leuven els parton, Hoofdredacteur InterConnect 26 colofon alle rechten voorbehouden. niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geauto mati seerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. verantwoordelijke uitgever: luc van den hove, algemeen directeur en Ceo imec Disclaimer: redactie: els Parton, jan Provoost, mieke van Bavel en Chris vanherck. Concept en vormgeving: kunstmaan.be Fotografie: jan Pollers en Fred loosen voor meer informatie: els Parton, els.parton@imec.be indoor-plaatsbepaling Deze InterConnect werd volledig klimaatneutraal geproduceerd. De Co 2 -uitstoot van dit drukwerk bedraagt 821 kg Co 2 voor de oplage van ex. Deze uitstoot wordt gecompenseerd door de aankoop van groene emissierechten voor een windenergieproject in taiwan. Imec is een geregistreerd trademark voor de activiteiten van ImeC International (stichting van openbaar nut volgens Belgisch recht), imec België (ImeC vzw gesteund door de vlaamse overheid), imec nederland (stichting ImeC nederland, deel van holst Centre dat gesteund wordt door de nederlandse overheid), imec taiwan (ImeC taiwan Co.) en imec China (ImeC microelectronics (shangai) Co. ltd.) Voor gratis abonnement: registreer op bent u ic-abonnee, en wil u InterConnect liever digitaal ontvangen, laat het ons weten via vlaamseindustrie@imec.be

3 InTeRConneCT 38, maart met beeldsensoren is een oneindig aantal toepassingen te bedenken. piet de moor ImeC 10 Nieuws uit de wereld 12 Door defecte PBa s lopen we jaarlijks tussen de 45 en 65 miljoen euro mis. dick van Hees Asml 17 imec-nieuws 20 naast ons werk voor klanten maken we ook zelf producten om recurrente inkomsten te creëren. steven dehollander PIlIPIlI 23 jaarlijks steunt Iwt zo n 300 projecten van kmo s luc de buyser IWT 28 doorgelezen 10% van onze genetische code is Dna van virussen. peter peumans ImeC 30 doorgelicht opwarming van chips vormt een groot probleem. bart vandevelde ImeC 31 agenda

4 04 InterConnect 38, maart 2012

5 InterConnect 38, maart Pepric helpt dokters om ziektes in beeld te brengen Drie jaar na zijn oprichting installeert imec spin-off Pepric zijn eerste prototypetoestel op de universitaire site van Gasthuisberg. Daar zal het onderzoekers bijstaan in de ontwikkeling van diagnose en therapie voor o.a. hersenaandoeningen en kanker. CEO Stephanie Teughels en CTO Peter Vaes vertellen hun startersverhaal en belichten de mogelijkheden van magnetische nanodeeltjes. Magnetische nanodeeltjes zijn metalen deeltjes (bv. ijzeroxide) die zo klein zijn dat ze de grootte van eiwitten en DNA benaderen. Door de nanodeeltjes van een speciale mantel te voorzien, kunnen ze specifiek binden met welbepaalde cellen, bv. kankercellen, of met welbepaalde moleculen. Op deze manier worden de cellen en moleculen gelabeld en kunnen ze via medische beeldvorming gevolgd worden in het lichaam. Dit is belangrijk voor medisch onderzoek om inzicht te krijgen in ziektes en therapieën. Pepric maakt toestellen waarmee deze magnetische nanodeeltjes kunnen gelokaliseerd en geteld worden in het lichaam. Nanopartikels tellen Stephanie Teughels: Het voordeel van magnetische nanodeeltjes t.o.v. andere labels (radio-isotopen, fluorescente labels) is dat ze zeer stabiel zijn. Dit is belangrijk wanneer je trage biologische processen wil opvolgen. Een voorbeeld hiervan is het onderzoek naar stamceltherapie. Daar is het bv. belangrijk dat de onderzoekers weten naar welke delen van het lichaam de stamcellen zich begeven zodra ze worden toegediend aan de patiënt. Door de stamcellen te labelen met magnetische nanodeeltjes, kan je met een MRI-scanner perfect zien waar ze zich bevinden in het lichaam. Maar er is tot op vandaag nog geen gevoelige en gebruiksvriendelijke techniek om ze te gaan tellen. Studievrienden Dus toen Stephanie Teughels een patent op haar bureau kreeg voor de detectie van magnetische nanopartikels zag ze hier onmiddellijk het potentieel van in. Stephanie Teughels: Ik werkte op imec als spin-offbegeleider. Mijn job bestond erin om binnen imec op zoek te gaan naar technologieën met spin-offpotentieel en om starters te begeleiden. De collega s van onze patentgroep vroegen me naar een patent te kijken rond een resonantiegebaseerde detectietechniek voor magnetische nanopartikels. En het bleef niet bij kijken alleen. Stephanie Teughels ging met het idee aan de slag en belde studiegenoot Peter Vaes met de vraag of hij zin had om samen een bedrijf uit de grond te stampen. Peter Vaes: Ik werkte als consultant bij Altran. Toen Stephanie me de vraag stelde om samen iets op te starten, heb ik niet lang getwijfeld. Ik heb er trouwens nog geen seconde spijt van dat ik de stap gezet heb. OK, het is een risico, maar ook een onevenaarbare ervaring. Het volledige traject, van idee tot commercieel product, moet je helemaal zelf afleggen. Hulp vanuit Gent Hoe mooi de technologie ook mag zijn, het succes van een startend bedrijf hangt ook af van het netwerk dat je rondom kan uitbouwen, van mensen die mee in je project geloven. Stephanie Teughels: We hebben een heel incubatietraject met imec doorlopen om de technologie tot een product uit te werken. Hierbij konden we gebruik maken van imec s faciliteiten en netwerk. Peter Vaes: Zo kwamen we ook terecht bij INTEC, een geassocieerd labo van imec. Ik heb daar mijn doctoraat gedaan en wist dat ze daar een toestel hadden staan dat wij nodig hadden. We vertelden hen over onze technologie en onze plannen en ze waren dadelijk zeer enthousiast. Ze geloofden er zelfs zo sterk in dat ze mensen wilden vrijmaken om de technologie mee te ontwikkelen.

6 06 InterConneCt 38, maart 2012 Stephanie Teughels: Deze samenwerking met de INTEC-designgroep van UGent is van onschatbare waarde geweest bij de oprichting van ons bedrijf, en nu ook nog. Dat is trouwens iets wat me sterk opvalt. Als je een bedrijf opstart, lijkt dat iets te weeg te brengen bij de mensen rondom. Iedereen staat ineens klaar met advies, met opmerkingen, en in dit geval dus met heel veel enthousiasme. dieren in beeld Een andere groep die een belangrijke rol speelt in het levensverhaal van Pepric is het molecular small animal imaging center (MoSAIC) van KU Leuven op de Gasthuisbergcampus van het Universitair ziekenhuis. Deze groep past beeldvormingstechnieken toe op levende proefdieren, als onderdeel van de studie naar ziektes en therapieën. Dit heeft vele voordelen t.o.v. het bestuderen van weefselcoupes onder de microscoop. Zo zijn minder proefdieren nodig en kan het verloop van een ziekte opgevolgd worden in een individueel proefdier. Stephanie Teughels: Het centrum doet onderzoek naar magnetische nanodeeltjes als contrastmiddel voor MRI, als middel voor diagnose en zelfs als middel voor therapie. In dit laatste geval worden de nanodeeltjes gecoat met farmaceutische producten. Met het oog op die toepassingen testen ze nieuwe partikels. Ze waren heel sterk geïnteresseerd in onze technologie. Via MRI kijken ze nu al waar de gelabelde cellen of moleculen in het proefdier aanwezig zijn, maar ze kunnen nog geen kwantitatieve analyses doen om de doeltreffendheid van de therapieën of producten te evalueren. Met onze partikelspectrometer gaat dat wel. weefsel, dier, mens Peter Vaes: We zitten vandaag aan het begin van ons producttraject. We hebben een partikelspectrometer die magnetische partikels kan meten in weefsel. Dankzij de samenwerking met het MoSAIC-lab kan onze technologie geëvalueerd worden in een medische onderzoeksomgeving. We krijgen van hen belangrijke feedback, bv. over de manier waarop ze hun stalen meten. Dit is voor ons belangrijke informatie om de spectrometer verder te tunen naar de gebruikersnoden. Verdere ontwikkelingen zijn er vooral op gericht om het meetvolume en de gevoeligheid te verhogen. stephanie TeuGHels Het prototypetoestel dat Pepric bij MoSAIC installeerde zal in eerste instantie geoptimaliseerd worden om metingen op weefsel te doen en op levende proefdieren. Dat is vooral van belang voor onderzoek naar ziektes en therapieën. En wie weet zal in een verre toekomst de spectrometer ook voor mensen kunnen gebruikt worden bv. om therapieën zeer nauwkeurig te kunnen evalueren. Stephanie Teughels: We gingen er van uit dat de markt pas geïnteresseerd zou zijn als we een toestel hadden dat net als een MRI-scanner heel duidelijk de locatie van de partikels in het lichaam kan weergeven én ze kan kwantificeren. Door onze gesprekken met medische groepen bleek al snel dat ze ook sterk geïnteresseerd waren in tussenproducten met een kleiner analysevolume en ruimtelijke resolutie dan we voor ogen hadden. MRI is onklopbaar wat betreft ruimtelijke resolutie. Het idee is om deze anatomische beelden aan te vullen met kwantitatieve moleculaire informatie bij de evaluatie van therapieën. succes Met de installatie van zijn eerste toestel en een duidelijk producttraject voor ogen, gaat het Pepric voor de wind. Ook kregen ze eind 2011 te horen dat ze konden rekenen op financiering via de Vlaamse PeTeR vaes investeringsmaatschappij PMV. Dat gebeurt met middelen van het SOFI-fonds (Spin-Off FinancieringsInstrument). Dit fonds werd opgericht ter ondersteuning van spin-offs van de vier Vlaamse strategische onderzoekscentra (IBBT, imec, VIB en VITO). Bij deze kapitaalsronde participeerde ook Fidimec, het financieringsvehikel van imec. In 2012 zal Pepric zijn team aanvullen met drie extra mensen om de commercialisatie op volle toeren te laten draaien. We wensen ze alle succes toe! imec richt op Eén van de doelstellingen van imec is spin-offs oprichten. Sinds imec s start in 1984 werden zo al 35 spin-offs opgericht. Typisch start het traject met een haalbaarheidsstudie en incubatiefase waarin het bedrijf beroep kan doen op een startkapitaal en waarin imec infrastructuur en personeel ter beschikking stelt. FIDIMEC ondersteunt de oprichting en groei van de spin-offs van imec in dit vroege stadium en legt hiermee, samen met de andere stakeholders, de fundamenten waarmee het bedrijf kan uitgroeien tot een volwaardige spin-off.

7 InTeRConneCT 38, maart beelden vangen op een ChIP met digitale beeldsensoren kun je beelden vastleggen, maar je kunt ze ook bewerken, of er waardevolle informatie uit halen. Piet De Moor, projectleider beeldsensoren bij imec, vertelt over de technologie van beeldsensoren en haar vele innovatieve toepassingen.

8 08 InterConnect 38, maart 2012 Piet De Moor Met beeldsensoren kan je bv. de versheid van voedsel nagaan of een druppel bloed analyseren. Opgewonden silicium In digitale foto- en filmcamera s valt het licht door een lens op een sensorchip. Daar wordt het opgevangen en omgezet in digitale beelden. Dat dit mogelijk is hebben we te danken aan een gelukkig toeval van de natuur. Piet De Moor: Silicium, het materiaal waar we ook chips mee maken, is gevoelig voor net hetzelfde deel van het lichtspectrum als onze ogen. Dat komt omdat zichtbaar licht precies voldoende energie heeft om in het silicium vrije ladingen te creëren. Die ladingen kunnen we detecteren met behulp van een fotodiode. Een beeldsensor is een raster van dergelijke fotodiodes, gecombineerd met de elektronica om ladingen uit te lezen en om te zetten in digitale informatie. Zo n digitaal beeld kun je niet alleen bekijken. Je kunt er ook mee rekenen en er allerlei informatie uit halen. Dat heeft vele nieuwe toepassingen mogelijk gemaakt, niet alleen in de consumentenelektronica. Satellieten bv. gebruiken beeldsensoren om het licht van verre sterrenstelsels te analyseren. En bij machines om voedsel te sorteren worden beeldsensoren gebruikt om het onderscheid te maken tussen bv. een noot of een steentje. Van CCD tot CMOS-sensor Piet De Moor: Er zijn, heel algemeen, twee types van beeldsensoren: de CCD s (charge-coupled device) en de CMOS-beeldsensoren. Die laatste worden gemaakt met dezelfde technologie en productieprocessen als computerchips. De eerste commerciële digitale camera s, rond 1985, maakten gebruik van CCD s. Pas toen het CMOS-productieproces volledig op punt stond, begin jaren 90, verschenen ook de eerste CMOSsensoren. Die waren sneller en konden met de CMOS-productietechnieken goedkoper worden geproduceerd. Voor de sensoren die in hoge volumes worden gemaakt, bv. voor digitale camera s en gsm s, worden nu alleen nog CMOS-sensoren gebruikt. Maar in het segment van de sensoren met een hoge performantie die in kleine volumes worden gemaakt, verdelen CCD s en CMOS-sensoren de markt. Het gaat dan om beeldsensoren voor bv. satellieten of voor speciale camera s. Piet De Moor: Dat CCD s ondanks hun hogere kost en lagere snelheid toch nog gebruikt worden hebben ze vooral te danken aan het feit dat ze toelaten om beelden te maken met een hogere lichtgevoeligheid en een lagere ruis. Meer en betere pixels Net zoals bij reken- en geheugenchips is de industrie ook op zoek om steeds betere beeldsensoren te maken. Daarbij zijn er twee tendensen. Ten eerste drijft men het aantal fotodiodes op de sensor op, o.a. door ze almaar kleiner te maken. Dat vertaalt zich in consumentencamera s met een steeds hoger megapixel-getal. En een tweede uitdaging is om de kwaliteit van de digitale beelden te verbeteren. Dat kan vooral door de lichtgevoeligheid te verhogen en de overspraak tussen pixels te verminderen. Piet De Moor: Om de lichtgevoeligheid te verhogen is het belangrijk dat zoveel mogelijk licht op de sensor valt. Bij de eerste generatie CMOSbeeldsensoren werd het licht door de bovenkant van de chip opgevangen. Daarvoor moet het echter eerst voorbij de laag met de chipbedrading, wat een deel van het licht weerkaatst en een ander deel absorbeert. Dat wordt vermeden bij de modernere sensoren, waar het licht aan de andere kant van de chip wordt opgevangen. De chip wordt daarvoor aan de achterkant verdund tot op de lichtgevoelige laag, een delicate productiestap die zeer precies moet gebeuren. Een tweede kwaliteitsfactor is overspraak: soms wordt de energie van een foton niet geregistreerd in de fotodiode van de pixel waarop het licht is gevallen, maar in een nabijgelegen fotodiode. Daardoor zijn beelden minder scherp dan ze zouden moeten zijn. Piet De Moor: Door een ingenieuze opbouw van de fotogevoelige laag kun je een elektrisch veld

9 InterConnect 38, maart aanleggen dat de ladingen sneller naar de juiste fotodiode trekt. Daardoor kan de overspraak al voor een groot deel vermeden worden. De meest radicale optie echter die overspraak volledig uitschakelt is om alle pixels op de sensor van elkaar te scheiden door muurtjes in een materiaal waar de ladingen niet door kunnen. Bijzondere sensoren Met beeldsensoren en de informatie die ze kunnen vastleggen zijn een oneindig aantal toepassingen te bedenken. Je zou bijvoorbeeld de versheid van voedsel kunnen nagaan, of personen en objecten herkennen en registreren. Je kunt een analyse maken van een druppel bloed, of de verflagen op een kostbaar schilderij onderzoeken. Piet De Moor: Een probleem daarbij is dat de commercieel beschikbare sensoren niet altijd de geschikte eigenschappen hebben voor zo n innovatieve toepassingen. Onze ontwerpers hebben daarom voor verschillende klanten en projecten een aantal bijzondere sensoren gemaakt. Sensoren bv. voor gebruik in de ruimte. Of sensoren met een bijzonder groot oppervlak, met een lichtgevoelige laag uit andere materialen dan silicium, of met een verhoogde gevoeligheid voor ultraviolet licht. Een voorbeeld zijn de sensoren die we onlangs voor ASML hebben gemaakt. Die hebben als bijzondere eigenschap dat ze zeer nauwkeurig grote dosissen ultraviolet licht kunnen meten. Ze worden nu in ASML s nieuwste generatie lithografietoestellen ingebouwd. Helderblauw en dieprood Afhankelijk van zijn golflengte dringt licht diep of minder diep door in een siliciumlaag. Rood licht bijvoorbeeld, met een langere golflengte, gaat dieper in het silicium voor het wordt geabsorbeerd. Wil je een sensor die zeer gevoelig is voor rood, of zelfs infrarood, dan moet de fotoactieve laag extra dik zijn. Wil je echter een sensor die heel gevoelig is voor blauw, of zelfs ultraviolet licht, dan moet je het licht zeer dicht aan de oppervlakte kunnen detecteren. Piet De Moor: Zo hebben we een sensor kunnen maken die op de achterkant wordt belicht, en die een wereldrecord gevoeligheid heeft, zowel aan de blauwe als aan de rode kant. Over het volledige spectrum halen we een detectie-efficiëntie van 80 tot 90%. En zelfs in het nabije infrarood, bij 850nm-licht, halen we nog 80%. Imec innoveert Imec heeft in de voorbije jaren heel wat ervaring opgedaan met het maken van beeldsensoren voor gespecialiseerde toepassingen. Sensoren voor satellieten bijvoorbeeld, of voor hooggespecialiseerde machines. Sensoren met bijzondere eigenschappen, maar in kleinere volumes. Piet De Moor: Met onze CMORE-aanpak bestrijken we het hele traject van innovatief idee tot afgewerkte beeldsensor. Daardoor kunnen we het ontwerp en het fabricageproces optimaal op elkaar afstemmen. We hebben productielijnen die vergelijkbaar zijn met wat je in de industrie kunt vinden. Maar in tegenstelling tot commerciële fabs kunnen wij veel flexibeler produceren. We kunnen processen toevoegen en combineren, of bestaande processen hergebruiken op een nieuwe manier. Zo kunnen we prototypes maken, of zelfs gebruiksklare beeldsensoren in kleinere volumes. Als toemaatje hebben we ook de kennis in huis om ontwerpen te maken die bestand zijn tegen grote dosissen elektromagnetische straling, zoals die bijvoorbeeld buiten onze atmosfeer voorkomen, of in bepaalde industriële toepassingen.

10 InterConneCt 38, maart Nieuws uit de wereld een een greep greep van van nieuwe technologieën en en toepassingen die die momenteel wereldwijd worden ontwikkeld of al op de markt zijn. meer info bij deze nieuwsberichten op 01 rubberen telefoon 01 In het Nokia Research Centre denken creatieve wetenschappers na over de toekomstige mobiele telefoon. Regelmatig worden filmpjes gelanceerd waarin concepten worden getoond. Zo was er al de Nokia Gem en Nokia Kinetic die volledig uit een touchscreen bestaan. Maar nu voegt Nokia er nog een unieke vorm van bediening aan toe. De Nokia HumanForm lijkt uit een rubberen materiaal gemaakt te zijn. Je kan hem buigen om verder te gaan in een menu of om in/uit te zoomen. Of je kan er in knijpen om de telefoon op te nemen. Benieuwd of we ooit zo n rubberen telefoon zullen bedienen. Maar wie had ooit gedacht dat we een tablet zouden bedienen door er met onze vinger over te schuiven 03 Je achterwerk laten Scannen Iedereen kent wel het probleem: wat was ook weer het paswoord dat je instelde voor die onlineshop, of voor je bankkaart? Volgens IBM zal dit probleem binnen 5 jaar van de baan zijn doordat biometrische gegevens zullen worden ingezet. Zo word je zelf de toegangspoort tot al je informatie door het laten scannen van je iris of het laten horen van je unieke stemgeluid. Het Japanse Advanced Institute of Industrial Technology bedacht alvast een originele manier om een identiteitscheck te doen in de auto van de toekomst. Door ingebouwde sensoren in de zetel herkent de auto het achterwerk van de bestuurder en de manier waarop de bestuurder zit. Ze zijn van mening dat deze biometrische check aangenamer is voor de eigenaar dan een irisscan of het uitlezen van de vingerafdruk. 04 3M beplakt Je raam Neen, we hebben het niet over de Post-it Wars die de voorbije zomer Franse en Belgische gebouwen opfleurden. Voor wie het niet kent: het idee was om op je raam een kunstwerk te toveren opgebouwd uit post-its en zo je overburen uit te dagen om het nog beter te doen. Waarover hebben we het dan wel? Over een nieuwe ontwikkeling van 3M: een zonnecelfolie om ramen te bekleden. De omzettingsefficiëntie ligt lager dan bij klassieke siliciumzonnepanelen (zo n 80% lager). Maar de folie is veel gemakkelijker aan te brengen, is veel goedkoper en houdt de warmte buiten. Over de levensduur van de folie wordt niet bericht. Vandaag kunnen organische PV-folies twee tot drie jaar werken indien ze in een beschermde omgeving gebruikt worden. Voor een ruime toepassing van organische PV streven onderzoekers naar een stabiliteit van 10 jaar voor gebruik buiten.

11 InTeRConneCT 38, maart licht ZonDer grenzen 02 De Berlijnse modezaak Quartier 206 stak zijn etalage in een nieuw kleedje. Er werd organische LED-verlichting (OLED) gebruikt. OLEDs hebben het voordeel dat ze afhankelijk van het gebruikte materiaal transparant zijn. Ook produceren ze bijna geen warmte zodat ze ook in etalages met delicate producten (zoals parfum) gebruikt kunnen worden. Doordat ze heel dun en plooibaar zijn, kunnen OLEDs in bijna elk object geïntegreerd worden: in meubels, muren, plafonds, ramen, autoruiten enz. Het minste dat je dus kan zeggen is dat het een heel nieuwe dimensie geeft aan het concept verlichting. Maar voor we OLEDs overal zullen zien verschijnen, werken onderzoekers naarstig verder om de efficiëntie, de prijs en de stabiliteit van OLEDs te verbeteren. Quartier een tv in Je oog Finse en Amerikaanse onderzoekers ontwikkelden een contactlens die als beeldscherm functioneert. Zo zouden we in de toekomst allemaal kunnen rondlopen met Terminator-vision (zie film Terminator 2) en extra info over objecten uit onze omgeving gebrand zien op ons netvlies. Na 2 jaar intensief werk presenteerden de onderzoekers onlangs hun proof-of-concept: een lens met een eenvoudige LED-matrix, chip en antenne. Hinderpalen die ze moesten overwinnen waren de miniaturisatie van de componenten, een fabricageproces met oogvriendelijk materiaal, stroomvoorziening op basis van radiogolven en een ingebouwde antenne in de lens, en speciale microlensstructuren voor een scherp beeld. Zeker, er is nog werk aan de winkel vooraleer ze een volledige beeldschermtechnologie in de lens verwerkt hebben, maar ze geloven ook sterk in de tussenproducten. Zo zou een contactlens met één LED-lichtje interessant zijn om doven of slechthorenden te waarschuwen voor obstakels.

12 InterConnect 38, maart Printplaat op de rooster Falende printplaatassemblages (of PBA s) zijn een doorn in het oog van iedere toestelbouwer. Dick van Hees, afdeling Industrialisatie bij ASML, vindt een oplossing binnen het Electronic Design & Manufacturing programma. Geld en tijd winnen door assemblagekwaliteit meetbaar en kwantificeerbaar te maken, daar komt het op neer.

13 InterConnect 38, maart aarlijks miljoenen euro s mislopen omdat enkele printplaten falen? Het is een probleem waar ASML ongewild mee te maken heeft. Het bedrijf, dat zijn hoofdkwartier heeft in Veldhoven, Nederland, bouwt lithografietoestellen die door de halfgeleiderindustrie worden ingezet om IC s en microchips te maken. Het zijn bijzonder complexe machines die gemakkelijk tienduizenden onderdelen bevatten, waaronder meer dan 1000 PBA s. Deze PBA s ontwerpen ze meestal zelf, de productie ervan besteden ze uit aan lokale elektronische assemblageleveranciers, veelal Belgische en Nederlandse KMO s/mkb s. Kleine fouten, grote gevolgen Dick van Hees, die binnen de afdeling Industrialisatie de leveringen van printplaatassemblages opvolgt: Voor ze de fabriek verlaten, worden de assemblages door onze leveranciers getest. Eenmaal bij ons worden ze in de machine geïmplementeerd. Zo n 0,6% van de assemblages blijkt niet te werken bij het inbouwen in de machine, en dat heeft zware gevolgen. In de meest recente machine zitten meer dan 1200 PBA s. Daarvan zijn er dus gemiddeld een zevental defect. Bijgevolg heb je tijdens de bouw van de machine gemiddeld zeven verstoringen, alleen al door falende PBA s. Dat is veel te veel. De impact wordt sprekend als we gaan kijken naar de vertraging die het vinden en het vervangen van zo n falende assemblage met zich meebrengt. Dick van Hees: Als we 100 machines in een jaar bouwen, dan zouden we er zonder defecte PBA s eentje meer kunnen maken Daarmee lopen we jaarlijks tussen de 45 en de 65 miljoen euro mis, de prijs van één machine. Ook onze leveranciers missen dan kans om een extra machine te leveren. Cijfers graag! ASML wil daarom het aantal verstoringen afkomstig van PBA s terugbrengen naar 0,5 per machine, dit is 0,08% falingsrisico. Een ambitieuze doelstelling. Dick van Hees: De industrie kan ons geen geschikte middelen aanbieden die ons kunnen helpen om deze target te bereiken. Er bestaan wel een aantal tools waarmee je bepaalde defecten in een printplaatassemblage kan terugvinden. Maar wat ik nodig heb, zijn tools die in een heel vroeg stadium vertellen hoe ik de PBA moet ontwerpen en wat ik precies moet testen om een goed product te krijgen. Tools waarmee ik op een systematische en gestandaardiseerde manier op voorhand het risico op falen van een PBA kan inschatten. Glazen bol Voor zijn aanpak vond Dick van Hees aansluiting bij het Electronic Design & Manufacturing (EDM)- programma dat imec uitvoert in samenwerking met Sirris. Eén van de doelstellingen van dat programma is om de ontwikkeling en de productie van printplaatassemblages wetenschappelijk te onderbouwen, en dit voor de hele keten van toeleveranciers tot eindklanten. In dat verband werkt EDM momenteel aan een systematische methodiek die toelaat om de risico s op falen van printplaatassemblages te voorspellen. Alles draait hierbij om het kwantificeren van de kwaliteit. Dick van Hees: In het model dat EDM hanteert wordt eerst gekeken welke defecten kunnen optreden. Dat wordt uitgedrukt in defectopportuniteiten, bv. het ontbreken van een component, een open soldeerverbinding, een verkeerde component. Dan wordt aan elk van die defecten een kans toegewezen. Om die berekeningen uit te voeren, heeft EDM een handige tool ontwikkeld die de gebruiker op zijn eigen metingen kan afstemmen. De tool is gebruiksvriendelijk en draait op een Microsoftplatform. Daarnaast heeft EDM ook de testdekking in kaart gebracht, met andere woorden, welke fouten een bepaald testsysteem kan vinden. Breed toepasbaar Dick van Hees: Wij hebben de methode al uitgetest en zijn ervan overtuigd dat het zal helpen om onze target te halen. Het is een unieke benadering die toelaat om heel vroeg in de ontwikkeling in te grijpen. Omdat je op voorhand kwantitatief kan inschatten wat er fout kan gaan in een assemblage, kan de ontwerpafdeling het ontwerp van de PBA in een heel vroege fase bijsturen. Dat verlaagt in de toekomst het risico op falen en bespaart ontwerptijd. En je kan er nog veel meer mee doen. We zullen leveranciers kunnen selecteren door te kijken wie het product kan leveren met het minste risico op falen. Ook voor de assemblageleverancier heeft de methodiek heel wat potentieel. Accurate offertes maken, bv. als je weet wat het falingsrisico is, kan je de bijhorende test- en herstellingskosten op voorhand in rekening brengen. Wij willen deze strategie zeker ook uitgebreider gaan toepassen. Niet alleen op printplaatassemblages, maar ook op racks van printplaten, op optische modules, mechanische modules, enz. Taalbad Om de benadering echt kans op slagen te geven, zullen uiteindelijk ook de leveranciers dezelfde definities en dezelfde methodologie moeten Dick van Hees hanteren. Dick van Hees: Onze leveranciers zullen dezelfde taal moeten spreken. En ik ben ervan overtuigd dat ze het belang daarvan inzien, gewoon omdat het hen meer winst kan opleveren. Immers, elke euro die ze investeren in deze methodologie, winnen ze later zeker honderdvoudig terug. Imec werkt samen ASML, een belangrijke toestelleverancier van imec, is partner in het Electronic Design & Manufacturing (EDM) programma (imec en Sirris). Ook NEVAT/EMS, een sectorfederatie van 15 Nederlandse elektronica toeleveranciers, is partner. Edwin Dekker van de NEVAT/ EMS-technologiegroep over EDM: EDM vertegenwoordigt niet alleen elektronica toeleveranciers, maar ook toestelbouwers (OEM s) en wetenschappers. Voor ons als EMS-technologiegroep is dat een grote toegevoegde waarde. Onze leden zijn overtuigd van de technologische voordelen van het EDM-aanbod, omdat het ons toelaat om op een objectieve manier kennis te vergaren en op basis daarvan onze klanten beter te informeren. Op 27 maart 2012 organiseren zij een congres waar ook het aanbod van EDM aan bod komt.

14 InterConnect 38, maart

15 InterConnect 38, maart Pleidooi voor verantwoord gsm-gebruik Een gsm-mast in de buurt: moet ik nu verhuizen? Laat ik mijn kinderen mobiel bellen? En leg ik mijn gsm beter niet op mijn nachtkastje? Om het potentiële gevaar van (gsm-)straling juist in te schatten, hebben we nood aan wetenschappelijke feiten. Prof. Guy Vandenbosch van de KU Leuven (ESAT TELEMIC) zet ze voor ons op een rijtje. Het debat rond gsm-straling en de mogelijke gevaren ervan is sterk maatschappelijk getint. Het aantal mobiele telefoongebruikers neemt alsmaar toe, vandaag meer dan 5 miljard wereldwijd. Heel wat gebruikers willen altijd en overal bereikbaar zijn. Toch maakt de bevolking zich zorgen over de mogelijke impact van die straling, een vraagstuk waar de wetenschap nog geen pasklaar antwoord op heeft. Guy Vandenbosch, ingenieur en expert op gebied van antennes en elektromagnetische straling voor telecommunicatie, pleit daarom voor een voorzorgsprincipe: zolang de wetenschap niet kan aantonen dat straling op lange termijn onschadelijk is, moeten we er alles aan doen om de elektrosmog te beperken. Dat vraagt enerzijds om technologische innovaties die kunnen leiden tot minder straling. Anderzijds moet ook de bevolking objectief geïnformeerd worden over straling, gsm-infrastructuur en verantwoord gsm-gebruik. Straling: een noodzaak Guy Vandenbosch: Volgens de klassieke fysica is straling een elektromagnetische golf, in vakjargon een elektromagnetisch veld dat zich voortplant in tijd en ruimte. De mens gebruikt deze straling om bijvoorbeeld informatie zoals een gesprek of videobeelden draadloos over te brengen. De informatie wordt hierbij op de elektromagnetische golf geënt. We hebben deze straling dus nodig om draadloos te kunnen communiceren. Dat is een groot verschil met bijv. kernenergie, waar de nucleaire straling die vrijkomt een ongewild bijproduct is. Koken met de gsm? Om de impact van straling op de gezondheid te kunnen inschatten zijn een aantal factoren van de elektromagnetische golf bepalend, zoals de frequentie, het vermogen en de afstand tot de stralingsbron. Guy Vandenbosch: Gsm-straling heeft weliswaar een vrij hoge frequentie (900MHz en 1,8GHz), maar zit heel ver beneden de ionisatiegrens. In tegenstelling tot bijv. UV-stralen of gammastralen zijn gsm-stralen dus niet rechtstreeks kankerverwekkend: ze kunnen je DNA niet beschadigen. Wel zit gsm-straling in het microgolfgebied wat ons brengt bij mogelijk thermische effecten. Guy Vandenbosch: Een opwarmingseffect is in theorie wel mogelijk, maar is te verwaarlozen. Hier speelt het vermogen een belangrijke rol. De vermogens die nodig zijn om aan telecommunicatie te doen, zijn heel wat lager dan in energietoepassingen. Een microgolfoven warmt ons voedsel op met een vermogen van ongeveer watt, terwijl het vermogen van een gsm-toestel rond de 20 milliwatt tot maximaal 2 watt ligt. Afstand houden Guy Vandenbosch: Eén van de meest cruciale elementen in het debat is de afstand tot de stralingsbron. De fysica leert ons dat de stralingsintensiteit daalt volgens 1 over de afstand in het kwadraat (1/r²). Ga je dus tien keer verder van een stralingsbron (in dit geval: antenne) staan, dan is de intensiteit daar 100 keer lager. En daar kan je als gebruiker heel wat mee doen. Neem het voorbeeld van de gsm-mast. Op 10 meter van de mast is de stralingsintensiteit typisch 3,2 watt per eenheid van oppervlak (W/m 2 ). Op 100 meter is dat nog maar 0,032W/m 2. * Als je zelf belt ervaar je ook de straling van je gsm-toestel. Nu wordt het complexer. Hoe verder je van een gsm-mast verwijderd bent, hoe meer vermogen je gsm-toestel moet uitsturen om verbinding te maken met de mast. In het slechtste geval, ver van de mast, ervaar je via je toestel (op 1 à 2 cm van het hoofd) een intensiteit van typisch 200W/m 2. Bij een gsm-gesprek van slechts 14 seconden, kan je dan evenveel straling oplopen als iemand die 24 uur lang straling ontvangt van een gsm-mast op 100 meter afstand. Dicht bij de mast geeft je toestel een intensiteit van typisch 2W/m 2. Je belt ook beter niet onnodig op plaatsen met heel slechte ontvangst, bv. in een lift, in een kelder of in een wagen (tenzij met carkit). Ook is het zo dat bij het opstarten van het gesprek de stralingsintensiteit het hoogst is. Dan houd je het toestel beter heel even weg van je hoofd. Natuurlijk straalt een gsm niet de hele tijd: wanneer je niet belt, maakt hij maar af en toe gedurende een paar seconden verbinding met een naburige gsm-mast. * De overheid legt een cumulatieve grens van 1,125W/m 2 op voor blootstelling aan straling.

16 16 InterConneCt 38, maart 2012 Guy vandenbosch andere boosdoeners De gsm en de gsm-mast zijn natuurlijk niet de enige bronnen van elektromagnetische straling. Er zijn ook radio en TV, Bluetooth, WiFinetwerken enz. En het aantal draadloze toepassingen neemt alsmaar toe. Guy Vandenbosch: Wij hebben met onze TELEMIC-groep metingen uitgevoerd op verschillende locaties in Vlaanderen, ook bij mensen thuis. De hoogste blootstelling is wel degelijk afkomstig van gsm-communicatie. Bel je zelf niet, dan word je het meest bestraald door gsm-masten. WiFi-netwerken dragen natuurlijk ook bij, maar het uitgestraalde vermogen is toch lager, typisch zo n 100 milliwatt maximaal. Wat wel sterk bijdraagt in huis, zijn draadloze DECT telefoons, vooral dan de oudere types waarvan het basisstation 24/7 een behoorlijke hoeveelheid straling uitstuurt (250mW piekvermogen), zelfs wanneer de handset in het basisstation ligt. Tijdens het bellen straalt een DECT-telefoon een vermogen uit van 250mW piek (10mW gemiddeld), onafhankelijk van de afstand tot het basisstation. Dat is vergelijkbaar met wat een gsm-toestel uitstuurt bij een gesprek met goede verbinding. voorzorgsprincipe Deze wetenschappelijke feiten geven ons een pak meer inzicht in de problematiek van straling. Maar is het nu schadelijk of niet? Guy Vandenbosch: Medische experts kennen de impact van straling op langere termijn nog niet. Ook over elektrosensitiviteit mensen die overgevoelig lijken te zijn aan elektromagnetische straling is nog weinig geweten. Ik vind het heel belangrijk dat we blijven investeren in onderzoek ernaar. En zolang het antwoord uitblijft, pleit ik voor het ALATAvoorzorgsprincipe. ALATA staat voor as low as technically achievable. Het is een technische invulling van ALARA, as low as reasonably achievable. Maar wat is reasonable? Hoe laag moeten we de stralingsnorm zetten? Dat is een heel moeilijke discussie. Met het ALATA-principe vervalt die discussie. Wij ingenieurs doen wat technisch haalbaar is: de stralingsintensiteit verlagen zonder de communicatie in het gedrang te brengen. mini-mastjes Guy Vandenbosch: Om het stralingsniveau verder te verlagen, kan je zowel het gsm-toestel als de gsm-mast aanpakken. Wat het toestel betreft, kan je met de huidige infrastructuur niet zomaar het vermogen drastisch naar beneden halen. Dat zou de communicatiekwaliteit niet ten goede komen. Wat we wel kunnen doen, is het ontwerp van de antennes in gsm s aanpassen zodat ze zoveel mogelijk weg van het hoofd zenden. Deze directievere antennes zijn al in gebruik maar kunnen nog verder verbeterd worden. Op gebied van gsm-masten kan je aan verschillende oplossingen denken. De meest realistische piste is overgaan tot meerdere kleinere cellen, waarbinnen met een veel lager vermogen kan worden gecommuniceerd. Vandaag moeten gsmmasten voldoende vermogen uitstralen om ook binnenshuis communicatie te garanderen. Als je nu ook in huis mini-gsm-masten plaatst, dan kan je de communicatie binnen zelfs afsplitsen van de communicatie buiten. De masten buiten moeten dan niet zoveel uitsturen. Daar gaan we volgens mij onvermijdelijk naar toe. Naar een GroeNer vlaanderen Guy Vandenbosch: Dit soort onderzoek en ontwikkeling moet zeker op wereldniveau gebeuren, maar ook in Vlaanderen kunnen we een belangrijke bijdrage leveren. De Vlaamse overheid legt aan de mobiele operatoren momenteel een norm op van 3 Volt per meter, per zendantenne. Een stap in de goede richting. Maar ze moeten het onderzoek naar alternatieve oplossingen voor het stralingsprobleem bv. directieve antennes en de implementatie van kleine cellen blijven steunen. Er is ook een belangrijke rol weggelegd voor gsm-operatoren. Zij moeten natuurlijk een bepaalde dekking verzekeren, maar ook zij zullen hun steentje moeten bijdragen. Overheid, gsmoperatoren en burgers kunnen dus samen heel wat doen om de elektrosmog zoveel mogelijk te beperken. imec werkt samen ESAT TELEMIC en imec hebben een jarenlange traditie van samenwerking op gebied van ontwerp, fabricage en uitmeten van antennes voor telecommunicatietoepassingen.

17 InTeRConneCT 38, maart imec-nieuws extra info over deze berichten op lees ook op over onze technologische doorbraken en nieuwe partnerships kaarsjes voor interconnect 01 In februari 1997 schreef Professor Roger Baron Van Overstraeten het voorwoord van de eerste InterConnect. Het doel van het magazine was om te berichten over imec s activiteiten en voorbeelden te geven van samenwerking tussen Vlaamse bedrijven en imec. Nu, 15 jaar later, is InterConnect een vaste waarde geworden met artikels over innovatie en technologie. Dit dankzij de enthousiaste inbreng van imec s industrialisatie- en innovatieteam, de communicatiegroep, de wetenschappers en KMO-bedrijfsleiders. En natuurlijk ook dankzij onze trouwe lezers. Ook verschijnt sinds kort de InterConnect-nieuwsblog waarin de medewerkers van het industrialisatie- en innovatieteam berichten over concrete mogelijkheden tot samenwerking tussen imec en bedrijven. Terwijl we onze 15 kaarsjes uitblazen, vinden we het het ideale moment om naar uw feedback te vragen. Wat vindt u goed en minder goed aan InterConnect (magazine en blog), welke onderwerpen zou u graag aan bod zien komen, enz. Laat het ons weten op vlaamseindustrie@imec.be Meer info: en SiliciuMFotonica Voor kmo S Wanneer optische componenten zoals filters, modulators of lasers gemaakt worden op silicium spreekt men van siliciumfotonica. Het grote voordeel van deze technologie is dat de optische componenten dan op dezelfde chip kunnen geplaatst worden als de elektronische componenten. Dit is plaats- en kostenbesparend. De laatste jaren werd veel vooruitgang geboekt in dit domein. Europa vindt het belangrijk dat bedrijven, en meer bepaald KMO s, kunnen meegenieten van deze veelbelovende technologie. Daarom werd in 2006 epixfab opgericht door imec en CEA-LETI. Hier kunnen bedrijven terecht voor opleiding, ontwerpkits en multi-project wafers ivm. siliciumfotonica. Dit initiatief wordt verder uitgebreid dankzij een nieuw Europees project (ESSenTIAL). Bedrijven en KMO s kunnen nu ook bij epixfab terecht voor bv. haalbaarheidsstudies en testinfrastructuur.

18 18 InterConneCt 38, maart 2012 imec-nieuws vervolg lichtgevende Muren Organische LEDs zijn ultradunne, plooibare technologische hoogstandjes. OLEDs verbruiken 70% minder energie dan bestaande lichtbronnen. Ook zouden ze op grote oppervlakken kunnen geprint worden. Dit alles maakt nieuwe toepassingen mogelijk zoals lichtgevende muren en plafonds of unieke integratie van lichtbronnen in wagens. Er is nog heel wat onderzoek nodig vooraleer OLEDs op flexibele dragers en in grote oppervlakken kostenefficiënt kunnen geproduceerd worden. Daarom slaan acht Europese partners uit de academische en bedrijfswereld de handen in elkaar in het IMOLA-project. Belgische partners zijn imec (projectcoördinator), Henkel Electronic Materials en NXP Semiconductors Belgium. Met dit project wil Europa een voortrekker worden in OLED-technologie en -toepassingen. 05 goed rapport In 2011 werd imec geëvalueerd door Technopolis NV, bijgestaan door vertegenwoordigers van de Vlaamse Overheid. Ze gingen na of imec de voorbije 5 jaar zijn doelstellingen behaald heeft en een voldoende economische en maatschappelijke impact had op Vlaanderen (bv. door het oprichten van spin-offs en samenwerking met Vlaamse bedrijven). Imec kreeg goede punten en daarom besliste de Vlaamse Overheid om een nieuwe overeenkomst af te sluiten voor de komende vijf jaar. Deze bijdrage is voor imec zeer belangrijk om het langetermijnonderzoek uit te bouwen en zo een stevige basis te leggen voor innovatieve technologieën die ook voor Vlaamse bedrijven het verschil kunnen maken. De bijdrage maakt zo n 14% uit van het totale budget. 06 opgerolde tablet OLED-beeldschermen vind je vandaag in smartphones en tablets. Ze scoren beter ten opzichtte van LCD-schermen op het vlak van contrast, energieverbruik en prijs. In de toekomst zullen OLED-schermen er nog een extra troef bij krijgen: ze zullen plooibaar en oprolbaar zijn. Toepassingen die dan mogelijk worden zijn smartphones die je in tweeën plooit, tablets die je oprolt als een magazine, beeldschermen in kleding of als een armband rond je pols, enz. Holst Centre en imec zetten recent een onderzoeksprogramma op om samen met industriële partners deze OLED-schermen van de toekomst te ontwikkelen. De initiatiefnemers geloven erin dat door partners te betrekken uit de volledige waardeketen het onderzoek in een stroomversnelling zal komen. Wij hopen alvast dat we snel een stapje dichter staan bij plooibare, lichte, zuinige en duidelijke OLED-beeldschermen. Dan kunnen we met een opgerolde tablet naar het strand en past onze opgeplooide smartphone beter in onze broekzak.

19 InTeRConneCT 38, maart organische Zonnecel op Z n kop Organische zonnecellen zijn licht, plooibaar, transparant en kunnen in grote oppervlakken gemaakt worden. Door deze eigenschappen zouden ze op een heel andere manier dan de klassieke siliciumzonnecellen gebruikt kunnen worden, bv. in kleding of op ramen. Een grote uitdaging vandaag is om de stabiliteit van deze zonnecellen te verbeteren. Oxidatie van de onderste metaalelektrode is bv. een probleem. Imec ontwikkelde een omgekeerde architectuur voor organische zonnecellen. Met deze architectuur kan een andere metaalsoort gebruikt worden die minder snel oxideert en dus de stabiliteit ten goede komt. Recent werkten imec, Polyera en Solvay samen om op basis van deze omgekeerde architectuur en met nieuwe materialen een organische zonnecel te maken. En met succes: de zonnecel haalt een wereldrecord efficiëntie voor zonnecellen met omgekeerde architectuur (8,3%). Het demonstreert hoe het samengaan van expertises op het vlak van chemie, materialen en zonnecelarchitectuur tot veelbelovende resultaten kan leiden Machine-SliJtage Meten Vandaag worden industriële machines preventief onderhouden op vastgelegde tijdstippen, zonder rekening te houden met de werkelijke toestand van de machine. Trillingssensoren zijn een oplossing om de gezondheidstoestand van een machine nauwkeurig op te volgen. Bedrade trillingssensoren hebben het nadeel dat ze enkel op de statische delen van de machine kunnen worden aangebracht. De bewegende delen zijn nochtans vaak de meest kritische om op te volgen. Daarom ontwikkelden imec, Holst Centre en FMTC een draadloze trillingssensor. De sensor voorziet bovendien zelf in zijn energie door de omzetting van temperatuursverschillen in elektrische energie. Batterijen vervangen is dus niet meer nodig. Men spreekt van een install&forget sensor. Mooie term.

20 InterConnect 38, maart Steek eens wat peper in je product Het West-Vlaamse Pilipili is productontwerper. En dat is veel meer dan een mooie vormgeving, verzekert Steven Dehollander, CEO van Pilipili. Naast opdrachten voor klanten, maken ze sinds enkele jaren ook eigen producten. Een doordachte en succesvolle stap in tijden van crisis, zo blijkt.