Geheugenvervorming en de getuigenverklaring

Transcriptie

1 Geheugenvervorming en de getuigenverklaring De implicaties van de feilbaarheid van het menselijk geheugen voor het strafrechtelijk proces ABSTRACT Binnen de psychologie is veel onderzoek gedaan naar verschillende vormen van geheugenvervorming. In deze these worden drie paradigma s besproken die dit onderzoeksgebied illustreren. Het menselijk geheugen blijkt zeer kwetsbaar voor misleidende informatie en zelfs voor implantatie van geheel fictieve gebeurtenissen. De implicaties van deze bevindingen worden vervolgens bediscussieerd in de context van het strafrechtelijk systeem. Tenslotte worden suggesties ter verbetering van relevante aspecten van het strafrechtelijk systeem gedaan. Universiteit van Amsterdam Afdeling Sociale Psychologie Bachelorthese Auteur: Elmer Oomkens Begeleider: Joop van der Pligt Datum: 1 juli 2007

2 Het dagelijkse leven van een mens is een aaneenschakeling van waarnemingen. Deze waarnemingen worden verwerkt in een systeem waar ze vaak later weer terug te vinden zijn: het geheugen. Het menselijk geheugen is in staat tot het onthouden van gebeurtenissen over tientallen jaren tot soms meer dan honderd jaar en de mysterieuze aard en de werking van dit systeem fascineert onderzoekers al eeuwenlang. Door het omvangrijke karakter van het geheugen lijkt het voor de hand liggend dat er ook vervormingen kunnen optreden in het opslaan en ophalen van een herinnering. Normaal gesproken zullen de consequenties van deze vervormingen beperkt zijn, hoogstens leiden tot bijvoorbeeld een echtelijke ruzie. Deze vervormingen krijgen echter een cruciaal karakter op het moment dat van het geheugen accuraatheid wordt verwacht en de consequenties van fouten zeer omvangrijk kunnen zijn. Dit is het geval tijdens strafrechtelijk onderzoek, waarin van mensen verlangt wordt een zo accuraat mogelijk geheugen te bezitten. In deze these worden eerst drie onderzoeksparadigma s besproken waarin vervormingen van het menselijk geheugen centraal staan. Vervolgens worden de resultaten van de besproken onderzoeken bediscussieerd in het kader van de relevante facetten van het strafrechtelijke systeem. Falend Geheugen Bartlett (1932) was, zover bekend, de eerste geheugenonderzoeker die zich bezig hield met vervorming in het geheugen en fictieve herinneringen. Hij maakte als een van de eersten onderscheid tussen reproductief en reconstructief geheugen. Reproductief geheugen betreft simpele herinneringen die accuraat zijn (zoals onzinwoorden, woordenlijsten) waar reconstructief geheugen complexere herinneringen betreft waar missende elementen worden opgevuld (zoals verhalen en gebeurtenissen uit het dagelijkse leven). Pas decennia later bloeide het onderzoek naar geheugenvervorming en fictieve herinneringen door de beroemde Loftus en Palmer studies. Loftus en Palmer (1974) gaven een inmiddels klassieke illustratie van het falen van het menselijk geheugen als het aankomt op de details van gebeurtenissen. In hun studies keken proefpersonen naar een video van twee auto s die in botsing met elkaar raakten. Vervolgens kregen de proefpersonen de vraag hoe hard de auto s reden op het moment van impact; deze luidde About how fast were the cars going when they hit each other?. Deze vraag werd echter op vijf subtiele manier gevarieerd waardoor de suggestiviteit van de vraag werd gemanipuleerd. Het woordje hit werd voor andere proefpersonen vervangen door contacted, bumped, collided of smashed. Uit de resultaten bleek dat de geschatte snelheden van de meest suggestieve vraag (smashed, 64

3 km/u) gemiddeld maar liefst 14 km per uur verschilden in vergelijking met de meest neutrale vraag (contacted, 50 km/u). En dit terwijl toch echt alle proefpersonen de exact zelfde film hadden gezien. In de tweede studie gingen Loftus en Palmer nog een stapje verder, ze wilden weten of door de suggestiviteit van de vraag proefpersonen ook kenmerken van de situatie konden rapporteren die in werkelijkheid afwezig waren. In een tweede studie werd de proefpersonen een week na het schatten van de snelheid werd gevraagd of ze gebroken glas hadden gezien in de film. Proefpersonen uit de suggestieve conditie gaven twee keer zo vaak aan glas te hebben gezien als proefpersonen uit de neutrale conditie. Uit de resultaten van dit onderzoek concludeerden Loftus en Palmer dat de invloed van de vraagstelling verder strekkende gevolgen heeft dan alleen het directe antwoord op de vraag en dat deze ook kan leiden tot een vervorming van de herinnering. Vervolgens kwamen Loftus en Zanni (1975) met meer bewijs voor de krachtige suggestiviteit die vragen kunnen bezitten en de uitwerking daarvan op de rapportage van herinneringen. Zij redeneerden dat bij het stellen van vragen het gebruik van bepaalde lidwoorden (de en het) meer suggestie wekt dan het onbepaalde lidwoord (een). Zo bestaat de vraag heeft u een hamer gezien? eigenlijk uit twee vragen, namelijk was er een hamer? en heeft u deze gezien?. Bij het antwoorden op deze vragen zal de eerste het belangrijkst zijn voor het antwoord, want als de hamer er was, is de kans groot dat deze visueel is waargenomen. De problematische aard van de vraag heeft u de hamer gezien? zit hem in de vooronderstelling dat de hamer aanwezig was en het alleen van belang is of de persoon deze heeft gezien. Loftus en Zanni lieten in hun onderzoek proefpersonen een film zien waarop wederom twee botsende auto s te zien waren. Daarna stelden ze 22 vragen naar aanleiding van het ongeluk waarvan er zes van experimenteel belang waren. Deze zes vragen werd aan de ene groep gesteld in combinatie met een onbepaald lidwoord ( did you see a...? ) en aan de andere groep met een bepaald lidwoord ( did you see the...?). Van deze zes items waren er drie items die niet in de film te zien waren geweest. Uit het onderzoek kwamen twee belangrijke resultaten. Ten eerste bleken proefpersonen die de vraag heeft u een... gezien? twee keer zo vaak de optie Weet ik niet te kiezen in vergelijking met proefpersonen die de vraag heeft u de... gezien?. Oftewel op een vraag met een bepaald lidwoord blijken mensen meer geneigd ja of nee te kiezen. Ten tweede bleken proefpersonen die een vraag kregen met het bepaalde lidwoord twee keer zoveel niet getoonde items als gezien aan te merken. Met deze twee onderzoeken stond Elizabeth Loftus als het ware aan de wieg van een onderzoeksparadigma naar geheugenvervorming, dat later bekend is geworden onder de naam het misinformation paradigma.

4 Het misinformation paradigma: Het effect van misleidende informatie op een herinnering Het misinformation paradigma kenmerkt zich door de volgende methodiek: proefpersonen krijgen eerst een videoband of een afbeelding van een bepaalde gebeurtenis te zien. Vervolgens wordt de helft van de proefpersonen blootgesteld aan nieuwe, misleidende informatie en de andere helft ontvangt consistente informatie of geen extra informatie (de controle conditie). De misleidende informatie kan in de vorm van een tweede film, een serie afbeeldingen, een leidende vraag of een situatiebeschrijvende tekst worden aangeboden. Afsluitend volgt een herkenningstaak, waarin wordt getest of de proefpersoon de misleidende informatie in de originele herinnering heeft opgenomen. Uit de resultaten komt doorgaans naar voren dat proefpersonen die misleidende informatie hebben ontvangen na de originele gebeurtenis, minder accuraat de details van de oorspronkelijke gebeurtenis rapporteren in vergelijking met de controle conditie. Een klassiek voorbeeld van een misinformation is de studie van Loftus, Miller en Burns (1975). In de studie van Loftus, Miller en Burns kregen proefpersonen een aantal afbeeldingen te zien waarbij een auto voor een stopbord of een driehoekig voorrangsbord stopte. Vervolgens kregen proefpersonen een vragenlijst bestaande uit 20 items. Eén van deze 20 vragen was voor de helft van de proefpersonen misleidend; de ene helft van de proefpersonen kreeg de vraag did another car pass the red Datsun while it was stopped at the stop sign? en voor de andere helft werd stop sign vervangen voor yield sign (voorrangsbord). De helft van de proefpersonen kreeg dus informatie in overeenstemming met de vertoonde gebeurtenis en de andere helft kreeg misleidende informatie in één van de 20 vragen die na de afbeeldingen volgden. Proefpersonen kregen na de vragenlijst twee afbeeldingen te zien, één waarop de auto voor een stopbord stond en op de ander stond de auto voor een voorrangsbord. De proefpersonen werd gevraagd aan te geven welke van deze twee afbeeldingen ze zich herinnerden. Van de proefpersonen die de misleidende informatie hadden ontvangen bleek slechts 41 procent in staat de correcte afbeelding te kiezen tegenover 75 procent van de proefpersonen die geen misleidende informatie hadden ontvangen. Omdat de herkenningstaak visueel was en de misleidende informatie verbaal, concludeerden Loftus, Miller en Burns tevens dat misleidende verbale informatie ook kan worden opgenomen in een visuele herinnering en het gevonden effect niet gescheiden is voor deze twee soorten geheugen. Via deze methodiek hebben proefpersonen loodsen langs een openweg gerapporteerd, afwezige stopborden waargenomen (Loftus, 1975), hamers in plaats van schroevendraaiers

5 gezien (McCloskey en Zaragzoza, 1985) en er zijn talloze andere voorbeelden van misleidende informatie die een originele herinnering vervormt (zie Loftus en Hoffman, 1989; Ayers en Reder, 1998 voor reviews). Maar wat wordt er nou precies vervormd? Gevolgen voor het geheugen van het misinformation effect De eerste conclusies die Loftus en haar collega s trokken naar aanleiding van de klassieke misinformation studies was dat proefpersonen de misleidende informatie hadden verwerkt in de originele herinnering en dat deze originele herinnering in principe verloren was gegaan. Ze stelden dus dat de originele herinnering was aangetast en van vorm was veranderd. Deze theorie over verwoesting van de originele herinnering stuitte al snel op kritiek van andere onderzoekers, waarvan McCloskey en Zaragoza (1985) als eerste met sterk empirische bewijs kwamen dat in strijd was met deze theorie. McCloskey en Zaragoza (1985) redeneerden zelfs dat misleidende informatie de originele herinnering helemaal niet aantast, door te stellen dat misleidende informatie geen effect heeft op de vorm en beschikbaarheid van de originele herinnering. Ze waren van mening dat de methode van de klassieke misinformation experimenten ongeschikt is voor het bepalen of misleidende informatie daadwerkelijk het geheugen beschadigt. McCloskey en Zaragoza waren van mening dat je niet daadwerkelijk vervorming van het originele geheugen kon bepalen door een herkenningstaak waarin de misleidende informatie wederom aangeboden werd, omdat dit een soort tweede misleiding bevat. Op het moment dat het misleidende alternatief voorhanden is, zullen relatief meer proefpersonen slechter presteren in vergelijking met proefpersonen die geen misleidende informatie ontvingen. Dat wil echter niet zeggen dat de originele herinnering permanent is vervormd. McCloskey en Zaragoza boden binnen hun gewijzigde methodiek proefpersonen de keuze tussen de originele herinnering (bijvoorbeeld hamer) en een verwant object (boor) en laten de ontvangen misleidende informatie (schroevendraaier) niet als keuzemogelijkheid terugkomen. Stel dat het originele geheugen daadwerkelijk verstoord of gewist zou zijn door de misleidende informatie, dan zouden proefpersonen ook slechter moeten scoren dan de controle groep (die geen misleidende informatie ontvangt) als de keuzemogelijkheden het origineel en een verwant betreffen. In overeenstemming met de eigen verwachting vonden McCloskey en Zaragoza dat dit niet het geval was. Zij voerden in hun studie de oorspronkelijk en de eigen gewijzigde methode uit en vonden bij de klassieke methode inderdaad het standaard misinformation effect. Proefpersonen die misleidende informatie hadden ontvangen wisten in 37% van de gevallen het originele item te selecteren in de herkenningstaak ten opzichte van

6 72% van de controlegroep. Dit effect bleef echter uit bij de gewijzigde methode van McCloskey en Zaragoza, hier waren de scores van de misleide (72%) en controle groep (75%) nagenoeg gelijk. Hieruit concludeerden McCloskey en Zaragoza terecht dat de originele herinnering niet wordt gewist of onherstelbaar wordt veranderd door het aanbieden van misleidende informatie. Deze no conflict theorie over het effect van misleidende informatie werd ook door verschillende vervolgonderzoeken ondersteund (bijv. Wagenaar & Boer, 1987; Zaragoza, McCloskey, & Jamis, 1987). Loftus, Schooler en Wagenaar (1985) reageerden op de kritieken van McCloskey en Zaragoza (1985) op de originele methode. Ze gaven hierbij aan dat we nu eenmaal niet de representaties van mensen konden bekijken en gaven toe dat de beste benadering van het precieze effect op het geheugen van misleidende informatie nog moet worden ontdekt. Loftus en Hoffman (1989) kwamen met betere tegenargumenten, maar legden de focus uiteindelijk vooral op het feit dat met de misinformation studies bewezen is dat het geheugen wel verstoord kan raken en dat dit als resultaat op zich moet worden gerespecteerd. Ze benadrukten het belang hiervan voor de praktijk; de implicaties die de resultaten hebben voor situaties waarin accuraatheid van het geheugen wordt verwacht. Later in deze these zal er uitgebreid worden ingegaan op wat Loftus en Hoffman hiermee willen benadrukken (zie de paragraaf Menselijk geheugen en strafrechtelijk bewijs) maar eerst op zoek naar een bevredigender antwoord op de vraag wat misleidende informatie met het geheugen doet. De Source Monitoring benadering Dit brengt ons bij een andere populaire verklaring voor het misinformation effect: de source monitoring benadering. Deze benadering verklaart het misinformation fenomeen door te stellen dat mensen vaak moeite hebben met het onderscheiden van de verschillende informatiebronnen waaruit een bepaalde herinnering is opgebouwd. Doordat mensen verschillende bronnen niet goed van elkaar kunnen onderscheiden kunnen de grenzen tussen de bronnen en daarmee herinneringen vervagen. Hierdoor kunnen mensen details van een verwante herinnering of informatie verwarren met details uit de originele herinnering en kunnen verschillende herinneringen in elkaar vloeien. Lindsay en Johnson (1989) stelden twee situaties voor waarin mensen kwetsbaar voor dit principe, dat zij source misattribution noemen, zijn. Ten eerste kan de bron van de originele informatie niet in de herinnering vastgelegd zijn. Hierdoor is een proefpersoon die misleidende informatie ontvangt kwetsbaarder voor verwarring van details omdat de grenzen

7 tussen de bronnen van de verschillende herinneringen in het geheugen vaag zijn. Ten tweede kan de vertrouwdheid met een object bepalen of het object ook in het origineel aanwezig was in plaats van dat de proefpersoon zich de bron echt probeert te herinneren. Dat betekent dat een proefpersoon op basis van vertrouwdheid met een object als de hamer deze eerder zal verwarren met een schroevendraaier dan een proefpersoon die deze vertrouwdheid mist. Bekendheid met een object wordt als het ware als heuristiek gebruikt in het herinneringsproces, waardoor het onderscheiden van bronnen minder belangrijk wordt in het vormen van een herinnering. Lindsay en Johnson (1989) voerden een studie uit ter ondersteuning van hun source monitoring theorie. In deze studie werden de eerste twee fases gespiegeld aan de standaard experimentele opzet uit het misinformation paradigma. Naast de klassieke herkenningsconditie was er ook een source monitoring conditie waarin proefpersonen gevraagd werd of informatie van de eerste of tweede bron kwam. Proefpersonen in de source monitoring conditie bleken beter te zijn in het bepalen welke objecten ze op de afbeeldingen hadden gezien dan proefpersonen uit de klassieke conditie. Zaragoza en Lane (1994) repliceerden deze resultaten. De resultaten zijn alsvolgt te verklaren: doordat proefpersonen worden aangespoord de bron van hun herinnering te achterhalen, wordt bij deze proefpersonen een uitgebreider herinneringsproces gestimuleerd. Het ja/nee herkenningsproces is meer automatisch en daardoor zijn proefpersonen vatbaarder voor de misleidende informatie dan proefpersonen die gestimuleerd zijn een uitgebreider, in een zin kritischere, herinnermethode te hanteren. Er zijn vele studies die ondersteuning bieden aan de source monitoring benadering. Zo tonen verschillende onderzoeken aan dat mensen vaak fouten maken als het aankomt op het onderscheiden van verschillende informatiebronnen waaruit een herinnering bestaat, waardoor herinneringen vertekend raken (Loftus & Manning, 1996; Okado & Stark, 2005; Crombag, Wagenaar, & van Koppen, 1996). De theorie van source monitoring valt ook te rijmen met de no conflict theorie van McCloskey en Zaragoza. Beide theorieen veronderstellen dat de originele herinnering niet permanent veranderd wordt door misleidende informatie, maar dat de invloed van misleidende informatie vooral zit in de manier van vragen. Toch geeft de source monitoring theorie geen algeheel beeld van de werking van het misinformation effect, maar wijst de theorie meer op een geheugenproces dat een belangrijke rol speelt bij geheugenvervorming. Voor wat er nu precies met geheugen gebeurt, is een model nodig dat meer zegt over het menselijk geheugen in het algemeen. In de volgende sectie wordt een

8 bekend psychologisch model betreft de werking van ons geheugen besproken, waarmee een poging wordt ondernomen alle tot nu toe besproken verklaringen te integreren. Een poging tot integratie: het activatie model In een poging de verschillende theorieen verenigen stelden Ayers en Reder (1998) een model voor dat gebaseerd is op de hedendaags populaire semantische activatiemodellen van het menselijke geheugen. Volgens deze theorie is ons geheugen georganiseerd in een netwerk van samenhangende concepten. Nieuw verkregen informatie zal in deze structuur op een betekenisvolle en samenhangende manier worden opgeslagen tussen de concepten die al in ons geheugen zijn verwerkt. Hoe sterk de associatie tussen verschillende concepten is hangt af van hoe vaak deze samen zijn geactiveerd en meervoudige activatie zorgt ook voor een sterker spoor in het geheugen. (Volgens dit model treedt het misinformation effect doordat de misleidende informatie na de originele gebeurtenis volgt en hierdoor actiever is dan de originele informatie, omdat deze informatie recenter is verkregen). De verschillen van de sterkte van het effect van misleidende informatie gevonden door Loftus, Miller en Burns (1975), McCloskey en Zaragoza (1985) en Lindsay en Johnson (1989) zijn alle te verklaren aan de hand van het semantische activatiemodel. Het sterke effect van misleidende informatie dat Loftus, Miller en Burns (1975) vonden, komt volgens het semantische activatiemodel doordat in de herkenningstaak van het gemanipuleerde detail ook de misleidende informatie aanwezig is die op dat moment een sterkere activatie bezit dan het verwante detail uit de originele gebeurtenis. Dat dit sterke effect uitblijft bij de herkenningstaak van McCloskey en Zaragoza (1985) komt doordat de sterk geactiveerde misleidende informatie ontbreekt en het detail uit de originele informatie sterker is geactiveerd dan een verwant, maar niet onlangs geactiveerd concept. De source monitoring herkenningstaak van Lindsay en Johnson (1989) valt in dit model te passen door te stellen dat proefpersonen - hier gemotiveerd in een uitgebreider geheugenproces - minder vatbaar zijn voor de verwerking op basis van vluchtige, activatiegestuurde herkenning en hiermee het klassieke misinformation effect omzeilen. Ayers en Reder (1998) hebben op een overtuigende manier laten zien dat het semantische activatiemodel ook heel goed in staat is de resultaten op het gebied van geheugenvervorming te verklaren. Voordat we concluderen wat het misinformation paradigma ons heeft gebracht, volgt nog een bespreking van enkele neuropsychologische onderzoeken die dit paradigma ook met moderne technieken illustreren.

9 De neurobiologische aard van het misinformation effect Zoals in veel studiegebieden is in de laatste jaren de hersenscan een effectieve manier gebleken om theorieën van extra theortische kracht te voorzien en een beter inzicht te krijgen in het cognitieve proces dat bestudeerd wordt. Er zijn ook enkele studies naar de neurobiologische basis van het misinformation effect gedaan en deze wijzen op specifieke hersenpatronen die voorspellend werken voor het misinformation effect. Roediger en Geraci (2007) bestudeerden de neurobiologische verschillen tussen jongeren en ouderen en de invloed van misleidende informatie. Zij vonden dat proefpersonen met een relatief lage activiteit in de prefrontale kwab vatbaarder bleken voor misleidende informatie. Met leeftijd neemt de activiteit van de prefrontale cortex af en ouderen bleken dus vatbaarder voor misleidende informatie. Dit is in overeenstemming met resultaten uit het DRM paradigma (dat in de volgende paragraaf wordt besproken) waarbij ouderen vatbaarder bleken voor de valse herinnering dat in dit paradigma wordt bestudeerd (bijvoorbeeld McCabe & Smith, 2002). Het effect van de afnemende prefrontale cortex activiteit kan ook als ondersteunend bewijs worden gebruikt voor de source monitoring theorie. Ouderen blijken namelijk minder goed in het onderscheiden van bronnen en de afnemende functionering van de prefrontale kwab wordt als de bron van dit probleem gezien (zie Balota, Dolan & Ducheck, 2000; Raz, 2000 beiden aangehaald in Roediger & Geraci, 2007). Okado en Stark (2005) vonden dat activiteit in de linker hippocampus kon voorspellen wanneer proefpersonen originele of misleidende informatie rapporteerden. Daarnaast bleek dat in hun experiment de prefrontale cortex activiteit hoger was tijdens de originele gebeurtenis dan tijdens het ontvangen van misleidende informatie. Dit geeft verdere ondersteuning aan de belangrijke rol die de prefrontale cortex speelt bij de verwerking van verschillende bronnen en volgens de auteurs werd de misleidende informatie makkelijker opgenomen in de originele herinnering doordat de eerste bron sterker was geëncodeerd dan de bron van de misleidende informatie. Afsluitend: de boodschap van het misinformation paradigma Misleidende informatie kan onze originele waarneming dus ernstig vervormen waardoor de kwaliteit van de gerapporteerde herinnering achteruitgaat. Daar komt bij dat ook zonder vervorming door misleidende informatie niet iedereen in staat blijkt een gebeurtenis correct te reconstrueren als het op details aankomt. Er bestaat nog steeds discussie over wat het effect nou precies betekent voor de originele herinnering, maar Loftus en Hoffman (1989) wisten treffend de boodschap van het misinformation paradigma te formuleren:

10 Regardless of whether there is a buried original memory, waiting to be kissed awake like Sleeping Beauty, researchers still must take seriously the erroneous memory reports that are so freely obtained. Voordat resultaten zijn te vertalen naar de praktijk dient de vraag zich aan in hoeverre dit geoorloofd is. Ondanks de realistische setting en het werken met beelden uit het dagelijkse leven zijn de resultaten binnen het misinformation paradigma voor het dagelijkse leven in twijfel trekken in een algemene zin. Het zal vaak niet van levensbelang zijn of iemand op bijvoorbeeld een tuinfeest een hamer of een schroevendraaier heeft gezien in de schuur, het globale plaatje klopt en dit voldoet voor onze dagelijkse geheugenbehoeftes en verhalen. Ondanks dat er voor onze dagelijkse geheugenbehoeftes relatief weinig aan de hand is, zijn er situaties dat er precisie van onze herinneringen wordt verwacht en dat de gevolgen van fouten dramatisch kunnen zijn voor onszelf of anderen. Het gaat hier bijvoorbeeld om de getuigenverklaring binnen het strafrecht en psychologen gewapend met resultaten als die van het misinformation paradigma kunnen wellicht een belangrijke rol spelen in dit deel van het strafrechtelijke proces. Voordat de resultaten bediscussieerd worden in het kader van het strafrechtelijke proces, wordt eerst een ander invloedrijk onderzoeksparadigma naar geheugenvervorming besproken. Het Deese, Roediger en McDermott (DRM) paradigma Binnen het DRM paradigma maken onderzoekers gebruik van een lijst sterk samenhangende woorden die allen een in de lijst afwezig concept insinueren. Bijvoorbeeld het concept slapen wordt geïnsinueerd in een lijst van twaalf woorden als kussen, bed, uitrusten, etc. Het idee hierachter is dat de bestudeerde woorden er toe leiden dat proefpersonen een herinnering vormen van het geïnsinueerde concept, terwijl deze zelf niet in de lijst voorkomt. Deese (1959) is de grondlegger van deze methode en hij was geïnteresseerd in waarom bepaalde lijsten van woorden vaker leidden tot de productie van geïnsinueerd woord dan anderen. Roediger en McDermott (1995) zagen de methode van Deese als een vruchtbare nieuwe onderzoeksrichting binnen de discussie over valse, vervormde herinneringen. In hun studie gebruikten ze zes lijsten die in Deese s experiment sterk suggestief waren gebleken. De twaalf woorden werden door de onderzoeker hardop voorgelezen, waarna de proefpersonen

11 werd geïnstrueerd alle onthouden woorden op te schrijven, het zogenaamde free recall moment. Om te voorkomen dat proefpersonen wild zouden gaan raden, werd deze gevraagd alleen woorden op te schrijven waarvan ze redelijk zeker waren. Na dit onderdeel kregen de proefpersonen ieder zes lijsten die het geïnsinueerde, maar afwezige woord bevatten en verder twee bestudeerde, twee relevante en twee irrelevante woorden bevatte. De proefpersonen gaven voor elk woord aan of ze dit woord gehoord hadden (oud) of niet (nieuw). Uit de resultaten van Roediger en McDermott (1995) bleek de kans dat proefpersonen tijdens de free recall sessie het geïnsinueerde woord rapporteerden.4 en de kans op rapportage van bestudeerde woorden.65. In de opvolgende herkenningstaak gaf 84 % van de proefpersonen aan het kritieke, afwezige woord als oud (dus aanwezig in de opgelezen lijst) te beoordelen, wat zo goed als gelijk is aan het percentage van werkelijk gehoorde woorden dat als oud werd beoordeeld (86%). Proefpersonen bleken dus extreem gevoelig voor de suggestie die de woordenlijst bevatte en het onderscheid tussen de woorden die in werkelijkheid in de lijst aanwezig waren en het geïnsinueerde woord vervaagde. In een tweede experiment brachten Roediger en McDermott (1995) ook de subjectieve ervaring van de herinnering in kaart. Dit deden ze aan de hand van het herinneren-weten onderscheid van Tulving (1985); proefpersonen werd voor elk woord gevraagd of ze een herinner of een weet ervaring hadden. Een herinner ervaring geeft aan dat een proefpersoon zich kan herinneren het woord te hebben gelezen; zich herinneren wat de omstandigheden waren waarin de proefpersoon het woord hoorde en een weet ervaring geeft aan dat deze levendige herinnering afwezig is, maar dat de proefpersoon wel weet dat het woord aanwezig was in de lijst. De kans op het beoordelen van het geïnsinueerde woord als oud (.81) bleek wederom even groot als bij bestudeerde woorden (.79). Daarnaast bleek dat voor deze als oud beoordeelde woorden de kans op een herinner ervaring even groot was voor het geïnsinueerde woord (.58) als voor werkelijk bestudeerde woorden (.57). De resultaten van Roediger en McDermott (1995) zijn zeer helder en zorgden voor talloze vervolgonderzoeken naar valse, vervormde herinneringen die gebruik maakten van deze methode (zie Roediger, McDermott, & Robinson, 1998; Roediger, Watson, McDermott, & Gallo, 2001 voor reviews). Veel van deze onderzoeken hebben zich gericht op het achterliggende geheugenmechanisme en de invloed op het geheugen van de DRM taak. De verklaringen die nu besproken zullen worden vertonen veel overeenkomsten met die van het misinformation paradigma en tijdens deze bespreking zullen de verbanden tussen beide paradigma s belicht worden.

12 Het DRM paradigma en de source monitoring benadering Ook binnen het DRM paradigma is de source monitoring benadering veelvuldig bestudeerd als oorzaak van het gevonden effect. Uit onderzoek van Gallo, Roediger en McDermott (2001) bleek dat na waarschuwing voor het effect van het geinsinueerde woord de kans op herkenning of rapportage van het geinsinueerde concept afnam, dit bleek echter alleen het geval wanneer de waarschuwing vooraf werd gegeven in plaats van achteraf. Doordat de waarschuwing vooraf werd gegeven konden proefpersonen tijdens het experiment beter letten op welke woorden ze wel en niet hadden gehoord en in een vorm van verhoogde source monitoring deelnemen. Ook bleek uit studies naar de invloed van waarschuwingen dat jongeren meer van een waarschuwing profiteerden dan ouderen (McCabe & Smith, 2002; Dehon & Brédart, 2004; McDermott & Balota, 2004). Een bevinding die wederom samenhangt met de veronderstelling betreft afnemende source monitoring capaciteiten met leeftijd en overeenstemt met de neurologische resultaten uit het misinformation paradigma. Onderzoek naar de onderscheidingskracht van woorden wordt ook vaak gebruikt om de source monitoring benadering te ondersteunen. Door bijvoorbeeld emotioneel geladen in plaats van neutrale woorden, woorden visueel in plaats van auditief of woorden in combinatie met afbeeldingen aan te bieden, worden deze intensiever verwerkt. Hierdoor zou de bron van de woorden beter worden opgeslagen en dit zou dan weer resulteren in minder valse herinneringen van het geïnsinueerde woord. Resultaten van studies naar de onderscheidingskracht van woorden wijzen inderdaad uit dat proefpersonen minder valse herinneringen vormen wanneer meer onderscheidingskracht bezitten (Pesta, Murphy & Sanders, 2001; Kensinger & Corkin, 2004; Israel & Schacter, 1997; Smith & Hunt, 1998; Ghetti, Qin, & Goodman, 2002). Het DRM paradigma en het semantische activatiemodel Het semantische activatiemodel lijkt ook uiterst geschikt om het effect uit het DRM paradigma te verklaren. Door activatie van verschillende aan een concept gerelateerde woorden wordt dit concept geactiveerd en waardoor het geheugenspoor naar dit concept sterk is geworden ondanks dat het woord zelf niet is genoemd. Bewijs voor deze theorie komt van onderzoek waaruit blijkt dat valse herinneringen van een geïnsinueerd woord toenemen met de lengte van de woordenlijst (Robinson & Roediger, 1997). Ook Roediger, Watson, McDermott en Gallo (2001) kwamen met ondersteunend bewijs, zij vergeleken 55 verschillende woordenlijsten op de mate waarin elk woord een bepaald concept op associatieve wijze suggereert. Valse herinneringen bleken het

13 sterkst voor woordenlijsten waarvan de woorden gemiddeld de hoogste associatie met het geïnsinueerde concept bezaten. Een ander interessante ondersteuning voor het semantische activatiemodel komt van onderzoek naar de invloed van affect op de DRM taak. Mensen in een positievere gemoedstoestand maken namelijk doorgaans meer gebruik van geactiveerde scripts en concepten en letten hierdoor meer op globale aspecten van een situatie dan mensen in een negatieve toestand, die door minder op actieve scripts en concepten te varen meer oog voor detail van een situatie hebben (Storbeck & Clore, 2004, aangehaald in Storbeck & Clore, 2005). Op basis van het semantische activatiemodel zou je verwachten dat mensen in een negatieve toestand minder vatbaar zouden zijn voor valse herinneringen, en dit is precies wat Storbeck en Clore (2005) vonden. Net als bij het misinformation paradigma lijkt het semantische activatiemodel de meest sluitende verklaring te geven voor het gevonden effect waarin ook hier het proces van source monitoring een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van valse herinneringen. Externe validiteit In vergelijking met de studies in het misinformation paradigma, is de vraag aangaande de externe validiteit van de studies binnen het DRM paradigma problematischer omdat de DRM methode het effect van een woordenlijst betreft en niet om de insinuatie van gebeurtenissen. De vraag is dan in hoeverre het insinueren van een concept of woord gelijk te schakelen is aan het insinueren van situaties van het dagelijkse leven. Roediger en McDermott (1995) vertrouwden hun resultaten in eerste instantie deze waarde toe. Zij zagen de parallel van suggestie tussen concepten en gebeurtenissen op basis van de werking van het geheugen in het semantische activatiemodel. Freyd en Gleaves (1996) bestreden deze generalisatie van resultaten binnen het DRM paradigma naar ware gebeurtenissen, omdat het geheugen voor woorden en gebeurtenissen volgens hen niet bewezen met elkaar overeenstemmen. Ze stelden Roediger en McDermott de vraag hoe een fictieve herinnering (van bijvoorbeeld misbruik) dan zou samenhangen met wel gebeurde ervaringen, er moeten immers ook bepaalde onderdelen kloppen van de herinnering willen de resultaten van het DRM paradigma generaliseerbaar zijn naar de praktijk. Insinuatie van een woord via gerelateerde woorden kan volgens Freyd en Gleaves niet worden gelijk gesteld aan de insinuatie van een gebeurtenis via gerelateerde gebeurtenissen. De discussie of dit wel of niet kan via de DRM methode is nog niet beslecht en zou een bron voor vervolgonderzoek kunnen vormen. Wel is er een ander onderzoeksparadigma dat zich met een

14 gerelateerde vraag bezighoudt. Deze vraag luidt: is het mogelijk om mensen een volledig fictieve gebeurtenis te laten accepteren als een eigen herinnering? Antwoord hierop wordt gezocht in de volgende paragraaf. De hervonden onderdrukte herinnering Midden jaren 90 kwam een therapievorm op die beweerde onderdrukte herinneringen weer tot het heden terug te kunnen halen. In die jaren hervonden duizenden cliënten herinneringen uit hun jeugd die vaak met (seksueel) misbruik te maken hadden. Er laaide al snel een discussie op over de betrouwbaarheid van deze hervonden herinnering. Sceptici verdachten deze therapievorm van buitensporige insinuatie, waardoor tijdens deze therapie hervonden herinneringen in principe evengoed vals zouden kunnen zijn. Deze wetenschappers waren geïnteresseerd in het feit in hoeverre mensen fictieve gebeurtenissen als een eigen herinnering konden ontwikkelen en ervaren. Een klassieke methode binnen dit paradigma is bekend komen te staan onder the lost in the mall techniek. Loftus en Pickrell (1995) ontwikkelden deze methode waarin zij aan familieleden van proefpersonen vroegen drie gebeurtenissen uit de kleutertijd (4-6 jaar) van de proefpersoon aan te dragen en vertelden de proefpersoon dat deze deelnam aan een studie naar de kwaliteit van vroege jeugdherinneringen. Naast de gebeurtenissen vroegen ze familieleden ook details aangaande het bezoeken van winkelcentra uit de kleutertijd van de proefpersoon (naam van winkelcentrum, frequentie etc.). Met het invullen van deze details in een vastgesteld verhaal vormden Loftus en Pickrell een fictieve gebeurtenis waarin de proefpersoon zoek was geraakt tijdens een bezoek aan een winkelcentrum, bij familieleden werd gecheckt of dit ook daadwerkelijk nooit was voorgevallen. Proefpersonen kregen de vier, drie waargebeurde en één fictieve, verhalen aangaande gebeurtenissen voorgelegd en vervolgens werd de proefpersoon gevraagd welke aspecten deze zich wel en niet kon herinneren. In de weken na de eerste fase van het onderzoek volgden twee interviews met de proefpersonen. Hierin werd de proefpersonen gevraagd zich zoveel mogelijk details te herinneren en de kwaliteit van deze verschillende details en gebeurtenissen vast te stellen; oftewel de duidelijkheid van de herinnering aan te geven. Tussen het eerste en tweede interview werden proefpersonen ook nadrukkelijk aangemoedigd om te proberen zich details van de gebeurtenissen te herinneren. Uit de resultaten bleek dat 25 % van de proefpersonen een heldere herinnering had ontwikkeld waarin deze kwijt was geraakt in een winkelcentrum, zonder dat dit in werkelijkheid had plaatsgevonden. De proefpersonen herinnerden zich de

15 werkelijke gebeurtenissen als levendiger dan de fictieve, maar de fictieve herinnering nam wel toe in helderheid tussen het eerste en tweede interview waarbij dit effect uitbleef voor de werkelijke herinnering. Hierdoor kan men zich afvragen wat de levendigheid van deze herinnering was geweest na meerdere interviews, zoals dat patroon in therapiesessies de kans zou krijgen zich verder te ontwikkelen. Lindsay, Hagen, Read, Wade en Garry (2004) halen in de inleiding van hun onderzoek een achttal studies aan die gebruik maken van het fictieve herinneringen onderzoeksparadigma waar familieleden informatie geven over een proefpersoon. In deze studies werd bij 31 procent van de 374 proefpersonen een vorm van een fictieve herinnering vastgesteld (Hyman & Billings, 1998; Hyman, Husband & Billings, 1995; Hyman & Pentland, 1996; Loftus & Pickrell, 1995; Pezdek, Finger & Hodge, 1997; Porter, Yuille & Lehman, 1999; allen aangehaald in Lindsay et al., 2004). In het onderzoek van Lindsay et al. (2004) werd de originele methode uitgebreid. Lindsay et al. maakten in hun studie ook gebruik van foto s uit het verleden van de proefpersoon. Foto s kunnen in therapiesessie worden gebruikt om moeilijk toegankelijke jeugdherinneringen te verlevendigen en zodoende verwachtte Lindsay et al. (2004) dat op deze manier ook fictieve herinneringen krachtiger kunnen worden. Lindsay et al. maakten ook onderscheid tussen volledige en gedeeltelijke fictieve herinneringen, waarbij gedeeltelijk betekent dat de proefpersoon wel beelden van de fictieve gebeurtenis heeft maar deze nog niet als volledige herinnering ervaart. Uit de resultaten bleek dat in de conditie waar proefpersonen geen ondersteunende foto kregen 45,5 % aan het einde van de tweede sessie een fictieve herinnering hadden ontwikkeld (waarvan 22,7% gedeeltelijk en 22,7% volledig). In de conditie waarin proefpersonen een ondersteunende foto ontvingen was het percentage proefpersonen met een fictieve herinnering zelfs 78,2 % (waarvan 13% gedeeltelijk en 65,2% volledig). Nog belangrijker is de replicatie van de toename in zekerheid, helderheid en herinneringservaring van de fictieve gebeurtenis tussen de eerste en tweede sessie. Waar voor de werkelijke gebeurtenissen deze factoren over de twee sessies constant bleven, groeiden deze alle voor de fictieve gebeurtenis. Deze groei bleek twee keer zo groot te zijn in conditie waarin de foto ter ondersteuning werd gebruikt (ook in deze conditie bleef de helderheid van werkelijke herinneringen gelijk). Lindsay et al. hebben met deze studie een nog dramatischere illustratie gegeven van de vatbaarheid van mensen voor fictieve herinneringen. De methode die in deze studies wordt gebruikt, kan niet bewijzen of een herinnering die in een therapiesessie hervonden is de waarheid weerspiegelt, omdat de absolute waarheid niet bekend is en waarschijnlijk ook nooit bekend zal worden. Deze studies laten wel duidelijk

16 zien het menselijk geheugen uiterst gevoelig is voor insinuatie van niet alleen woorden of concepten, maar ook van gehele autobiografische, fictieve herinneringen. Dit biedt ondersteuning aan de veronderstelling van Roediger en McDermott (1995) dat de geheugenprocessen van woorden en gebeurtenissen een zelfde soort onderliggend proces kennen en er voorzichtig met de resultaten van therapiesessies die zich richten op het herleven van onderdrukte herinneringen dient te worden omgesprongen. Via de studies besproken in deze paragraaf is er gepoogd een brug te leggen van de studies betreft het geheugen en de vervorming daarvan naar de praktijk en dan vooral waar er belangrijke, vaak onomkeerbare beslissingen dienen te worden gemaakt en ons geheugen een cruciale rol speelt: de rechtszaal. Menselijk geheugen en strafrechtelijke bewijs Voordat je de resultaten van studies binnen de experimentele psychologie kan generaliseren, is het belangrijk om de ecologische validiteit van deze studies te bepalen. In hoeverre zijn de resultaten uit het laboratorium over te hevelen naar de realiteit waarin de mens zich begeeft? Ecologische validiteit De ecologische validiteit van de onderzoeken naar geheugenvervorming binnen de psychologie is vrijwel onmogelijk op een ethische manier empirisch te onderbouwen. De studies binnen het misinformation paradigma missen de intense emoties als angst en schrik die de situaties in het echt zouden oproepen. Stress zal een belangrijke factor zijn die in mindere mate aanwezig is in het laboratorium dan bij het waarnemen van een strafbaar feit. Van Koppen (2005) wijst erop dat wij geen flauw idee hebben over wat de invloed is van de extreme stress die deze situaties bezitten op de waarneming en het geheugen van een persoon en dat we hier waarschijnlijk ook nooit achter zullen komen omdat er geen ethisch aanvaardbare mogelijkheid is om een dergelijke studie uit te voeren. Het is natuurlijk niet mogelijk en niet wenselijk om iemand dezeflde mate van angst of stress te laten ervaren die aanwezig zijn bij een getuige van een verkrachting of een moord. Daarnaast is er het probleem in hoeverre er consequenties aan een verklaring verbonden zijn. In alle studies naar geheugenvervorming is er in principe niemand die je dupeert, op zijn hoogst de onderzoeker zou men nog kunnen redeneren, maar dat is niet hetzelfde als een persoon die bij een veroordeling jarenlang van zijn vrijheid wordt beroofd. Leiden deze consequenties tot een betere of slechtere rapportage van een gebeurtenis? Dit valt niet empirisch te onderbouwen

17 omdat de misleiding die hiervoor nodig is wederom niet in een ethisch experiment is te verwerken. Om de resultaten uit de geheugenvervorming paradigma s naar de werkelijkheid te kunnen vertalen moeten we vertrouwen op logische argumenten die de generalisatie van deze bevindingen uit de psychologie naar de realiteit van het strafrecht ondersteunen. Het belangrijkste argument ter ondersteuning van deze generalisatie is dat we vanuit een algemene basisstructuur van het menselijke geheugen werken die in allerlei verschillende soorten studies bevestigd wordt. Ondanks dat externe factoren (zoals stress en consequenties) voor onbekende effecten op het geheugen kunnen zorgen, lijkt het onlogisch dat het geheugen hierdoor in een volledig andere modus functioneert. De kennis van het geheugen (en dan vooral de momenten dat het niet goed werkt) verkregen uit experimenteel psychologische studies lijkt op basis van deze aanname minstens een goede bijdrage te kunnen leveren in het proces waarin een getuige een verklaring aflegd. De getuigenverklaring Hoe groot is het probleem van de getuige eigenlijk? Dit zijn moeilijk vast te stellen cijfers omdat een foutieve veroordeling vrijwel altijd achteraf aan het licht komt, door nieuw verworven bewijsmateriaal. Rattner (1988) bekeek naar 205 gevallen van rechtelijke dwalingen. Veruit de grootste soort fout die gemaakt werd, betrof de onjuiste idenficatie door ooggetuigen (52%). Crombag, van Koppen en Wagenaar (2005) analyseerden hierop het aantal geslaagde herzieningsverzoeken bij de Hoge Raad en slechts 3% van deze verzoeken bleek betrekking op een onjuiste ooggetuige identificatie te hebben. Verder onderzochten Scheck, Neufeld en Dwyer (2000) in hun boek Actual innocence 62 zaken waarin veroordelen achteraf waren vrijgesproken op bewijs verkregen uit DNA: 52 zaken bleken te maken hebben met fouten in een getuigenverklaring en sommige verdachten waren zelfs in afwachting van hun doodstraf. Het lijkt niet logisch dat deze zaken uniek op zich zijn en dat rechterlijke dwalingen altijd achterhaald worden. Het is eerder zo dat dit het topje van een ijsberg vormt waarvan we alleen maar kunnen hopen dat het gedeelte onder het wateroppervlak niet te omvangrijk is. Hoeveel mensen zullen er op dit moment onterecht vastzitten door fouten in de verklaring van getuigen en hoeveel mensen zijn er onterecht ter dood veroordeeld? Feit is dat elk geval er één te veel is. Na deze illustratie van de relevantie van het probleem volgt nu een analyse van de positie van de getuigenverklaring in het strafrechtelijk systeem. De getuigenverklaring vormt één van de belangrijkste wapens van politie en justitie in het strafrechtelijk proces. Als een

18 getuige naar een verdachte wijst en zegt: Het was deze man kan dat als een directe vorm van bewijs worden gezien, terwijl een vingerafdruk alleen aangeeft dat een bepaald persoon het betreffende object heeft aangeraakt. Vaak is de getuigenverklaring dus de enige directe vorm van bewijs waarmee de onderzoekende politie een zaak tegemoet gaat. Wells en Loftus (2001) vergelijken het bewijs verkregen van een ooggetuige met bewijs verkregen uit fysieke sporen als vingerafdrukken, haren, bloed etc. Net als de fysieke sporen laat een gebeurtenis een spoor achter in het geheugen van de getuige en net als fysieke sporen kan dit spoor worden verstoord, verwoest en verloren. Het wordt gebruikt om een gebeurtenis te reconstrueren en daarmee de dader op te sporen. Er is alleen één groot verschil, voor het verkrijgen en bewaren van de fysieke sporen zijn de procedures doorgaans strak gedefinieerd, veelal wetenschappelijk onderbouwd en uitgevoerd door een specialist op dit gebied. Bij de getuigenverklaring zijn de regels vaak losser gedefinieerd, moeilijker te controleren en wordt het bewijs verkregen door een persoon met weinig tot geen (wetenschappelijke onderbouwde) kennis van het menselijke geheugen. Het lijkt erop dat veel betrokkenen in het strafrechtelijke proces impliciet ervan uit lijken te gaan dat het geheugen een min of meer een accurate verzameling van feiten betreft die getuigen als een soort videoband kunnen terugbekijken. Dat getuigen of verdachten bepaalde zaken niet rapporteren wordt dan een kwestie van stof die van de videoband dient geblazen te worden en suggestie is dan een sterk gereedschap om deze verloren onderdelen van een herinnering weer terug te vinden. We hebben kunnen zien wat suggestie voor gevolgen kan hebben voor de accuraatheid van ons geheugen. Het lijkt niet onverstandig om politiemensen en rechercheurs van deze valkuilen van de mens op de hoogte te stellen en er eventueel training in detectie van deze gevaren voor het onderzoek aan te bieden. Een betere controle over deze valkuilen begint bij de manier waarop de politie een onderzoek uitvoert. Het onderzoek Vaak zijn politieagenten en rechercheurs zich niet bewust van de invloed die zijzelf in het onderzoek leggen via het verhoren van getuigen en verdachten. Rechercheurs en agenten die een onderzoek uitvoeren naar een moord en overtuigd zijn van de schuld van een verdachte kunnen een case driven studie al snel omvormen tot een subject driven studie (van Koppen, in press), waarbij alles draait om bewijs te vinden tegen een bepaalde verdachte in plaats van dat vanuit het verkregen bewijsmateriaal naar een persoon wordt gezocht. De uitvoerende rechercheurs hoeven dit niet eens bewust te doen, zij denken immers dat ze de dader hebben en dat alleen de bewijslast nog rond gekregen dient te worden. In deze

19 scenario s kunnen getuigen door middel van specifieke, leidende vragen eenvoudig tot een getuigenverklaring komen die in het plaatje van de politie past en kan tot een veroordeling worden gekomen. Het feit dat politieagenten of rechercheurs dit kan overkomen, zegt in principe weinig over de geschiktheid van deze agenten maar wijst op een meer algemeen cognitief proces. Het concept motivated reasoning van Kunda (1990) kan in grote lijnen de onderliggende processen van case driven en suspect driven onderzoek verklaren. Kunda onderscheidt twee vormen van motivated reasoning. De eerste vorm is gericht op correctheid van een beslissing en is te vergelijken met het concept van case drive onderzoek. De tweede vorm is gericht op het bereiken van een bepaalde conclusie, dit is te vergelijken met het moment dat een rechercheur of politieagent er van overtuigd raakt dat iemand de dader is en vanuit deze optiek gaat redeneren: het suspect driven onderzoek. Van deze menselijke redeneermechanismen wordt gezegd dat deze er voor zorgen dat de wereld die overstroomt van stimuli behapbaar blijft voor de mens en zo ons mentale welzijn beschermt (Taylor en Brown, 1988). Maar op het moment dat de belangen zo hoog zijn als in het strafrecht vaak het geval is, zorgen deze mechanismen ervoor dat het strafrechterlijke onderzoek aan kwaliteit kan inboeten. Dit verlies van kwaliteit zal vooral parten spelen in de verhoorkamer waar politieagenten, overtuigd van de schuld van een bepaald persoon, bewust maar ook onbewust een grote invloed uitoefenen op de verklaring van getuigen en verdachten. Het verhoor De manier waarop politieagenten verhoren is zeer belangrijk binnen het Nederlandse rechtssysteem mede doordat het horen van getuigen in de rechtszaal niet gebruikelijk is in Nederland. In Nederland kennen wij namelijk een dossierrechtspraak, dat wil zeggen dat rechters op basis van de in het dossier aanwezige documenten oordelen over de schuld van een verdachte (van Koppen, in press). Dit dossier bevat ook getuigenverklaringen en eventuele verklaringen van bijvoorbeeld verklaringen van experts. De getuigenverklaringen zijn vaak opgemaakt door een medewerker van de politie en zijn doorgaans slechts een samenvatting van wat de getuige heeft gezegd. Welke vragen er zijn gesteld en wat de precieze antwoorden hierop waren is vrijwel nooit te achterhalen, om maar te zwijgen over de subjectieve selectie van onderdelen uit de verklaring door de medewerker van de politie. Er bestaan twee soorten vragen die een politieagent of rechercheur tijdens het verhoor kan stellen. De eerste soort betreft de open vraag, waar een persoon vrij kan rapporteren wat deze gezien heeft. De tweede soort vraag is de gesloten vraag: een vraag waarin een beperkte keuzemogelijkheid wordt gegeven of alleen met ja of nee beantwoord kan worden. Het moge

20 duidelijk zijn dat deze vorm van vragen vatbaarder is voor suggestie en misleiding. Een goede illustratie van het probleem van het kiezen van de beste vraagstelling aan getuigen werd door Lipton (1977) verzorgd. In zijn studie kregen proefpersonen filmbeelden van een geweldadige overval te zien. Er waren 150 details aanwezig in het filmpje waarop de proefpersoon werd getest. Wanneer proefpersonen een open vraag kregen bleek de accuraatheid van de gerapporteerde details 91% en de volledigheid van de verklaring slechts 21%. Voor proefpersonen die gesloten vragen kregen daalde de accuraatheid van de details naar 56%, maar steeg de volledigheid van de verklaring naar 75%. Welke soort vragen het best gehanteerd kan worden binnen een verhoor is dus twijfelachtig, het lijkt een keuze tussen accuratesse en volledigheid van een verklaring. Hilgard en Loftus (1979) stelden een combinatie voor waarin de getuige eerst de ruimte krijgt om het eigen verhaal te vertellen en vervolgens met specifiekere vragen op een volledigere verklaring wordt aangestuurd. Op deze manier is ook een beter beeld te creëren van welke details in (gesloten) vragen zijn aangeboden door de ondervrager en welke details vanuit de getuige zelf naar voren zijn gekomen. Israëls en van Koppen (2006) bespreken een ander aspect van het verhoor dat kwetsbaar is voor geheugenvervorming, dit aspect heeft betrekking op de zogenaamde daderkennis. Daderkennis is de kennis van een misdrijf die alleen de dader kan bezitten. Daderkennis is van groot belang omdat wanneer de politie een bekentenis in handen heeft, maar de verdachte geen blijk geeft van daderkennis, er nog twijfel bestaat over in hoeverre de bekentenis betrouwbaar is. Op het moment dat een verdachte heeft bekend en ook daderkennis blijkt te bezitten, kan worden geconcludeerd dat deze persoon het misdrijf ook daadwerkelijk heeft begaan. Wanneer er alleen een bekentenis is afgelegd en de verdachte geen blijk heeft gegeven van daderkennis, kan het bijvoorbeeld zo zijn dat deze verdachte bekend ter bescherming van de werkelijke dader. De politie is dus er dus bij gebaad dat een verdachte blijk geeft van daderkennis. Uit forensisch onderzoek verkrijgt de politie gegevens die een buitenstaander in principe onmogelijk kan weten, waardoor daderkennis herkenbaar wordt. Maar zoals we hebben gezien in de onderzoeken naar geheugenvervorming is het ook vrij eenvoudig om mensen kritieke details van herinneringen te laten wijzigen of zaken aan een herinnering toe te voegen die in het plaatje passen, maar niet in de oorspronkelijke situatie aanwezig waren. Op deze manier kan de politieagent zonder slechte bedoelingen daderkennis in de mond van een verdachte leggen waarvan de gevolgen voor deze verdachte niet bekend zijn. Israëls en van Koppen spreken in deze context van politiekennis. Politiekennis is kennis die wel bij de politie aanwezig is, maar die je niet bij de dader zou verwachten. Aan de hand