ISSO PUBLICATIE 61: Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor woning ventilatiesystemen - kwaliteitsbewaking door MKK

Transcriptie

1 ISSO PUBLICATIE 61: Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor woning ventilatiesystemen - kwaliteitsbewaking door MKK Peter Op t Veld Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs bv Maar al te vaak wordt bij het optreden van installatietechnische problemen, of het nu gaat om verwarming of om ventilatie, meteen verwezen naar de (gebrekkige) kwaliteit van het installatiewerk c.q. de kwaliteit van de installateur. Dit is echter maar een deel van wat er werkelijke aan de hand is. Vaak wordt de kiem van een probleem al gelegd met een verkeerde vraagspecificatie waardoor de verwachtingen ten aanzien van de installaties niet overeenkomen met de uiteindelijke specificaties en het ontwerp. Ook onvoldoende communicatie tussen partijen, een gebrekkige procescoördinatie, logistiek of technische advisering en uitwerking resulteren uiteindelijk in installaties die tot klachten leiden en niet voldoen aan de verwachtingen van gebruikers en opdrachtgevers. De sleutel voor de oplossing van dit probleem ligt in een integrale waarborging van de kwaliteit van het totale voortbrengingsproces, beginnend bij de programmafase, tot en met de beheerfase. Een instrument voor een project- en proceskwaliteitssysteem voor klimaatinstallaties is het zogenaamde MKK: Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties. Kwaliteitsbeheersing voor klimaat installaties Mede door de steeds verder gaande eisen ten aanzien van de grenswaarden voor de EPC wordt er meer en meer gekeken naar installatietechnische oplossingen om de beoogde energieprestatie te halen. Hierbij wordt terecht niet alleen naar energetische aspecten gekeken maar ook naar de invloed van installaties op het binnenmilieu, met name luchtkwaliteit, thermisch comfort en het akoestisch milieu. Ondanks het feit dat we allen overtuigd zijn van het belang van de kwaliteit van klimaatinstallaties en de invloed van deze kwaliteit op de prestatie ten aanzien van energie-efficiëntie en het binnenmilieu blijkt dat in de praktijk vaak een heel ander beeld naar voren komt. De uiteindelijke kwaliteit van gerealiseerde installatietechnische concepten laat in de praktijk immers vaak te wensen over, zowel in de woningbouw als in de utiliteitsbouw. Een even simpel als opvallend voorbeeld is een van de uitkomsten van een recent uitgevoerd bewonersonderzoek naar de beleving van Laag Temperatuur Verwarmingsinstallaties (LTV) in 408 woningen [4]. Ondanks het feit dat de bewoners unaniem positief waren over de toepassing van LTV bleek dat er zich in liefst 45% van de woningen problemen en (ernstige) storingen in de verwarmingsinstallaties voordeden gedurende de eerste twee jaar. Opvallend was dat de meest robuuste techniek (HR ketel met LT radiatoren) zelfs nog hoger scoorde : 48%. Een ander voorbeeld is het resultaat van de evaluatie van LTV demonstratieprojecten in het kader van ISSO-projectgroep 147. Ondanks het feit dat hier sprake is van demonstratieprojecten waarbij partijen op de hoogte zijn dat er metingen en zowel kwalitatieve als kwantitatieve evaluaties plaatsvinden blijkt het merendeel van de projecten niet of nauwelijks gedocumenteerd te zijn. Zelfs de meest simpele warmteverliesberekeningen bleken in veel gevallen niet aanwezig te zijn! Ook de kwaliteit van woningventilatiesystemen alsmede de algemene kwaliteit van ventilatie en binnenmilieu in woningen wordt op dit moment kritisch gevolgd. De laatste aanscherping van de EPC heeft er toe geleid dat nu ook nadrukkelijk gekeken wordt naar het beperken van ventilatieverliezen, met name het beperken van luchtdoorlatendheid en toepassen van geavanceerde energie-efficiënte ventilatiesystemen. Vooral het toepassen van gebalanceerde ventilatie met wtw heeft een grote vlucht genomen: van een marktpercentage voor de nieuwbouw van nog geen 1% in 1996 naar een marktpercentage van 20% dit jaar. Terecht wordt er kritisch gekeken naar de kwaliteit van deze systemen.

2 Er is echter een krachtig instrument om de totale kwaliteit van technische installaties integraal te waarborgen en te bewaken. Dit instrument voor een project- en proceskwaliteitssysteem voor klimaatinstallaties is het zogenaamde MKK: Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties. MKK Het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK) is een instrument om de kwaliteit van het totale voortbrengingsproces van klimaatinstallaties te bewaken [1,2]. Het bevat een beschrijving en opsomming van alle operationele technieken en activiteiten welke nodig zijn om een klimaatinstallatie van een bepaald vastgelegd kwaliteitsniveau te realiseren. Het begrip kwaliteitsniveau betekent in dit kader dat de geleverde prestatie van de installatie overeenkomt met de gevraagde en exact omschreven eisen en verwachtingen van de opdrachtgever, inclusief alle technische aspecten maar ook zaken als tijdplanning, budgetteringen en organisatie. MKK legt hierbij de nadruk op het vermijden van fouten en onvolkomenheden in alle fasen van het voortbrengingsproces, te beginnen bij de programmafase en eindigend bij de beheerfase. Om uiteindelijk tot een goed eindproduct te komen dienen alle activiteiten van alle individuele bouwpartners op elkaar te worden afgestemd. Men dient zich hierbij te realiseren dat in alle fasen van het voortbrengingsproces verschillende activiteiten worden uitgevoerd die uiteindelijk een invloed hebben op de kwaliteit van het eindproduct. Bijvoorbeeld, indien een opdrachtgever niet in staat is om zijn wensen en verwachtingen kenbaar te maken en te omschrijven in de programmafase leidt dit tot het risico dat een ontwerp wordt gemaakt in de ontwerpfase en vervolgens wordt uitgewerkt en gematerialiseerd in de uitwerkingsfase dat (achteraf) financieel niet haalbaar blijkt te zijn. Een specifieker voorbeeld, meer betrokken op woningventilatie: indien in de programmafase geen duidelijke eisen zijn opgenomen voor voorzieningen voor reiniging en onderhoud zullen deze voorzieningen in de verdere fases ook niet worden meegenomen. Dit resulteert uiteindelijk in een ventilatiesysteem dat in de beheerfase niet of moeilijk te onderhouden is. Een belangrijk kenmerk én voordeel van de MKK structuur is dat hierin in principe alle fases van het voortbrengingsproces worden gevolgd, gespecificeerd en uitgewerkt in een tiental beheersaspecten. Dit zorgt er tevens voor dat een aantal strategische beslis- en controle momenten kunnen worden ingebouwd om de kwaliteit gedurende het gehele proces te volgen en te toetsen. In feite is MKK niets meer en niets minder dan een logische manier van vastleggen van alle mogelijke kwaliteitsaspecten als functie van het voortbrengingsproces. De kwaliteit waarborging is herleid tot een tiental beheersaspecten waaraan invulling gegeven kan worden in een vijftal te onderscheiden fasen in het voortbrengingsproces. Dit leidt uiteindelijk tot een MKK matrix. Op de horizontale as zijn de te onderscheiden fasen weergegeven. Op de verticale as worden de tien te onderscheiden beheersaspecten weergegeven. De matrix ziet er dan als volgt uit:

3 beheersaspec t 0 algemeen 1 organisatie 2 communicatie 3 eisen 4 middelen 5 inkoop 6 tijd 7 financiën 8 realisatie 9 ervaring project fase I programma II ontwerp III uitwerking IV realisatie V beheer Beheersaspecten: 0. Algemeen Algemene omschrijving van de doelstellingen, uitgangspunten, aandachtspunten en (interne) randvoorwaarden 1. Organisatie Omschrijving van taken en verantwoordelijkheden 2. Communicatie Vastleggen van uitgangspunten en voorwaarden voor een efficiënte informatieuitwisseling tussen de betrokkenen 3. Eisen Inventarisatie van externe en interne eisen, voorwaarden en voorschriften 4. Middelen Opsomming van middelen ter ondersteuning van de realisering van de doelstellingen en voortgang van het proces, berekeningsmethoden, normen, uitvoeringsprotocollen, checklijsten, meetinstrumenten, en literatuurverwijzingen 5. Inkoop Inschakelen van externe expertise 6. Tijd Bewaking van de objectplanning en de procesplanning 7. Financiën Bewaking van de objectkosten (investeringskosten, exploitatiekosten) en de proceskosten (advieskosten e.d.) 8. Realisatie Vastlegging en omschrijving van de input en output van de op elkaar aansluitende fasen 9. Ervaringen Evaluatie van het voortbrengingsproces van de installatie aan het eind van de betreffende fase in het proces Project fasen: I Programmafase In de programmafase worden de eisen, wensen en verwachtingen met betrekking tot het ventilatiesysteem geïnventariseerd en beperkende randvoorwaarden geformuleerd. Van de keuze voor verschillende ventilatiesystemen worden de consequenties op hoofdlijnen zichtbaar gemaakt. Aan het eind van de programmafase heeft de opdrachtgever/architect /installatiedeskundige voldoende informatie om een voorlopige systeemkeuze te kunnen maken. II Ontwerpfase In de ontwerpfase worden op basis van de voorlopige systeemkeuze de voorzieningen voor de ventilatie van de woning door architect en installatiedeskundige uitgewerkt. Er vindt terugkoppeling met de uitgangspunten uit de

4 programmafase plaats. Aan het eind van de ontwerpfase wordt een definitieve systeemkeuze gemaakt. III Uitwerking (besteksfase) In de uitwerkingsfase wordt het systeemontwerp tot in detail uitgewerkt V Beheerfase In de beheerfase wordt de woning/gebouw in gebruik genomen. Onderhoudsvoorschriften en instructie van bewoners zijn aspecten die in de beheerfase van belang zijn. IV Uitvoering In de uitvoeringsfase wordt de installatie gerealiseerd Vanuit de hoofdcellen van de matrix kunnen verwijzingen volgen naar andere cellen. In deze cellen is vervolgens weergegeven welke onderwerpen en deelonderwerpen worden behandeld. In aparte specificatiebladen worden de (deel)onderwerpen verder uitgewerkt. MKK MATRIX CEL INHOUD SPECIFICATIE BLAD II.3-2 project fase deelonderwer specificatie onder -werp p specificat ie blad kenmer k I II III IV V II.3-1 aspec t Il II.3-2 II.3-3 MKK kan gebruikt worden om "fysieke" bouw- en voortbrengingsprocessen vast te leggen. Het kan echter ook gebruikt worden voor het logisch opstellen en structureren van publicaties en richtlijnen. Hierbij is het niet noodzakelijk om alle cellen van de matrix (direct) te vullen. Echter, alle informatie die beschikbaar is kan vastgelegd en opgeslagen worden in een cel binnen de MKK structuur en vervolgens verder worden uitgewerkt in specificatiebladen. Hierbij is het van belang dat nauwkeurig wordt geanalyseerd op welke fase(s) en voor welke beheersaspect(en) deze informatie betrekking heeft: In 0 Algemeen worden de algemene doelstellingen voor elke fase omschreven. Dit betekent dat ook uitgangspunten en randvoorwaarden dienen te worden omschreven. In 1 Organisatie wordt een omschrijving en verdeling van taken en werkzaamheden omschreven alsmede de individuele en collectieve verantwoordelijkheden. Organisatiestructuren zoals procescertificatie en commissioning kunnen hierin omschreven worden. Ook alle activiteiten en procedures die nodig zijn voor vergunningen, subsidieaanvragen en dergelijke kunnen hierin vastgelegd worden.

5 In 2 Communicatie wordt de noodzakelijke informatie uitwisseling tussen de diverse (bouw)partijen geregeld. Dit houdt tevens in het benodigde overleg, de doelstellingen hiervan alsmede het resultaat van elk overleg. Tevens kunnen structuren, vergaderschema's en frequenties worden vastgelegd. Een simpel voorbeeld: bij toepassing van vloerverwarming zal in de programmafase reeds overleg met de architect en constructeur moeten plaatsvinden voor het vaststellen van de noodzakelijke verdiepingshoogte. In 3 Eisen worden alle interne en externe eisen vastgelegd. Bij publicaties en richtlijnen die geschreven zijn in de MKK structuur zal in het algemeen veel aandacht aan dit beheersaspect (alsmede aan beheersaspect "middelen") worden besteed. De basis wordt veelal gevormd door eisen zoals die zijn vastgelegd in de (bouw)regelgeving of normen. Echter er kunnen ook verder gaande eisen worden opgesteld, leidend tot een hoger kwaliteitsniveau. Belangrijk, vooral in de programmafase is dat de consequenties van de eisen (met name basisniveau regelgeving versus kwaliteitseisen) inzichtelijk worden gemaakt. Dat gebeurt voornamelijk in aspect middelen; hier kunnen diverse modellen en systematieken worden gegeven voor een dergelijke toets. In 4 Middelen worden alle noodzakelijke middelen en bepalingsmethoden gegeven. Dit kunnen zijn reken-, meet- en bepalingsmethoden, beoordelingsinstrumenten, checklists uitvoeringsprotocols etc. etc.. Soms kunnen deze in de betreffende specificatiebladen worden uitgewerkt. Vaak vinden ook directe verwijzingen plaats naar andere publicaties en normen. Zo wordt bijvoorbeeld in ISSO publicatie 50 met betrekking tot het maken van warmteverliesberekeningen direct doorverwezen naar ISSO 51. In 5 Inkoop wordt geregeld voor welke onderdelen externe expertise en ondersteuning dient te worden ingeschakeld. In 6 Tijd kunnen de afspraken met betrekking tot tijdsplanning en bewaking worden vastgelegd. Dit is een aspect wat meer projectgebonden is en niet (of minder) wordt uitgewerkt bij publicaties. Ook 7 Financiën is een aspect dat meer projectgebonden is en niet zo zeer van toepassing is op publicatie en richtlijnen. Toch kunnen hier in generieke zin omschrijvingen worden gegeven. Onder 8 Realisatie wordt vastgelegd welke specifieke documenten of producten er aan het einde van een fase gerealiseerd moeten zijn. Zeker voor procescertificering is dit beheersaspect erg belangrijk omdat hier eenduidig documenten en prestaties als output van een fase worden vastgelegd die vervolgens weer dienen als input voor de verdere fases. Onder 9 Evaluatie wordt de kwaliteitsbeheersing aan het eind van een fase geëvalueerd Het is een instrument om ook proces- en projectsturing mee te doen. Zo kunnen planningen of overlegstructuren worden bijgesteld indien dit nodig mocht zijn. Ook dit is vooral een projectgebonden beheersaspect. ISSO publicatie 61 ISSO heeft de MKK structuur inmiddels volledig geïmplementeerd voor het opstellen van hun publicaties. Dit heeft tot nu toe geresulteerd in twee publicaties met een meer generiek karakter op het gebied van algemene ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor verwarming en ventilatie voor woningen, de ISSO publicaties 50 en ISSO 50: Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties met hoge en/of lage temperaturen in woningen en woongebouwen - ISSO 61: Ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor ventilatiesystemen - variantenboek woningventilatie. Deze twee publicaties zijn de eerste twee die geheel in MKK structuur zijn geschreven. Daarnaast is er een aantal meer specifieke publicaties die aansluiten op de twee generieke publicaties. In deze publicaties is eveneens de MKK structuur aangehouden waarbij deze structuur vooral wordt gebruikt om informatie logisch te ordenen en te plaatsen in het voorbrengingsproces. Waar nodig worden in bijlagen uitgebreidere omschrijvingen gegeven Voorbeelden hiervan zijn o.a. de volgende (nog in voorbereiding zijnde) publicaties: ISSO 49: Vloer- en wandverwarming ISSO 56: Inregelprocedures warmwaterverwarming

6 ISSO 58: Luchtverwarming ISSO 62: Gebalanceerde ventilatie ISSO publicatie 61 is grofweg te verdelen in drie delen: - Het eerste deel omvat een opsomming van alle mogelijke kwaliteitsbeheersaspecten, uitgewerkt in de MKK structuur - Het tweede deel omvat een aantal uitgewerkte systeemvarianten voor verschillende woningen en verschillende systemen - Het derde deel omvat een aantal bijlagen waarin bepaalde aspecten verder worden uitgewerkt of toegelicht onder andere standaard bestekteksten en uitgangspunten voor weerstandsberekeningen. MKK matrix van ISSO 61 In ISSO publicatie 61 zijn in het eerste gedeelte in een MKK matrix de volgende cellen ingevuld en uitgewerkt: project phase beheersaspect I programma II ontwerp III uitwerking IV realisatie V beheer 0 algemeen I.0 II.0 1 organisatie 2 I.2 II.2 III.2 communicatie 3 eisen I.3 II.3 III.3 IV.3 V.3 4 middelen I.4 II.4 III.4 IV.4 V.4 5 inkoop 6 tijd 7 financien I.7 8 realisatie I.8 II.8 III.8 9 ervaring PROGRAMMAFASE (I) ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD 0 ALGEMEEN I.0-1 BOUWKUNDIG PROGRAMMA VAN EISEN RANDVOORWAARDEN I COMMUNICATIE UITWISSELING INFORMATIE 3 EISEN I.2-1 COMFORTCRITERIA BINNENLUCHTKWALITEIT I.3-1 THERMISCH COMFORT I.3-2 GELUID VAN BUITEN I.3-3 GELUID VAN INSTALLATIES I.3-4 PRESTATIECRITERIA ENERGIE I.3-5 GEBRUIKERS-ASPECTEN I.3-6 BETROUWBAARHEID I.3-7 DUURZAAM BOUWEN 4 MIDDELEN LUCHTDICHTHEID INDELING VENTILATIESYSTEMEN VENTILATIEBALANS I.3-8 I.4-1 I.4-2 I.4-3

7 VENTILATIE-OPENINGEN GELUIDWERING GEVEL ENERGIEPRESTATIE- COËFFICIËNT BEWONERSINVLOED RELATIE KWALITEIT- ONDERHOUD- BETROUWBAARHEID KOSTEN 7 FINANCIEEL KOSTEN 8 REALISATIE RAPPORTAGE I.4-4 I.4-5 I.4-6 I.4-7 I.4-8 I.4-9 I.7-1 I.8-1 ONTWERPFASE (II) ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD 0 ALGEMEEN RANDVOORWAARDEN 2 COMMUNICATIE UITWISSELING INFORMATIE 3 EISEN II.0-1 II.2-1 II.3-1 II.3-2 KWALITEIT TOEVOERLUCHT COMFORTASPECTEN VOORZIENINGEN BRANDVEILIGHEID II.3-3 VENTILATIE OVERIG VENTILATIE OVERIGE RUIMTEN II.3-4 SPUIVENTILATIE II.3-5 LUCHTDICHTHEID 4 MIDDELEN II.3-6 DIMENSIONERING SYSTEEM CAPACITEIT II.4-1 KANALENONTWERP II.4-2 WEERSTANDSBEREKENING II.4-3 OVERZICHT TYPEN UITVOERING II.4-4 VENTILATIESYSTEMEN COMFORTASPECTEN VERDUNNINGSFACTOR II.4-5 VENTILATIEROOSTERS II.4-6 GELUID VAN INSTALLATIES II.4-7 OVERSPRAAK II.4-8 GELUID VAN BUITEN II.4-9 BRANDVEILIGHEID BRANDVEILIGHEID II.4-10 VENTILATIE OVERIG SPUIVENTILATIE II.4-11 LUCHTDICHTHEID LUCHTDICHTHEID II.4-12 ENERGIEGEBRUIK ENERGIEGEBRUIK II.4-13 OPSTELLINGSRUIMTE OPSTELLINGSRUIMTE II REALISATIE RAPPORTAGE UITWERKINGSFASE (III) II.8-1 ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD ALGEMEEN RANDVOORWAARDEN III.0-1 COMMUNICATIE UITWISSELING INFORMATIE III.2-1 EISEN VENTILATOREN VENTILATOREN III.3-1

8 III.3-2 ENERGIEGEBRUIK VENTILATOREN VENTILATIEROOSTERS VENTILATIEROOSTERS III.3-3 KANALEN KANALEN III.3-4 REGELKLEPPEN III.3-5 BRANDKLEPPEN III.3-6 WTW-UNIT WTW-UNIT III.3-7 MIDDELEN VENTILATOREN SELECTIE VENTILATOREN III.4-1 VENTILATIEROOSTERS SELECTIE GEVELROOSTERS III.4-2 SELECTIE WAND- EN III.4-3 PLAFONDROOSTERS KANALEN MATERIAALKEUZE KANALEN III.4-4 SELECTIE BRANDKLEPPEN III.4-5 WTW-UNIT SELECTIE WTW-UNIT III.4-6 BOUWKUNDIGE MAATREGELEN BOUWKUNDIGE MAATREGELEN III.4-7 TER BEPERKING VAN GELUID VAN HET VENTILATIESYSTEEM REALISATIE BESTEK III.8-1 UITVOERINGSFASE (IV) ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD MIDDELEN MONTAGEVOOSCHRIFTEN MIDDELEN MONTAGERICHTLIJNEN INREGELPROCEDURES BEHEERFASE (V) IV.3-1 IV.4-1 IV.4-2 ONDERWERP DEELONDERWERP SPECIFICATIEBLAD EISEN GEBRUIK EN ONDERHOUD GEBRUIK V.3-1 ONDERHOUD V.3-2 MIDDELEN GEBRUIK EN ONDERHOUD BEDIENINGSVOORSCHRIFTEN V.4-1 ONDERHOUDSVOORSCHRIFTEN V.4-2 Het ontwerpen en realiseren van ventilatiesystemen voor woningen is een proces waar steeds op bepaalde momenten een terugkoppeling wordt gemaakt naar alle eerder geformuleerde eisen en uitgangspunten. Op een dergelijke manier kan op een structurele wijze tot een optimalisatie worden gekomen door gebruik te maken van de systematiek van het MKK. In figuur 1 is dit proces schematisch weergegeven in een flowdiagram met daarbij verwijzingen naar onderwerpen en bijbehorende specificatiebladen.

9 Figuur 1: Ontwerp en relatieschema ventilatiesysteem Bouwkundig programma van eisen Bouwkundige Luchtdichtheid I.2-1, I.4-1 uitgangspunten Comfortcriteria Binnenluchtkwaliteit I.3-1, I4-2, I.4-3 p Thermisch comfort r I.3-2, I.4-4 r e o t Geluid l I.3-3, I.3-4, I.4-5 g e a r r Prestatiecriteria Energie t I.3-5, I.4-6 a u i m g Gebruikersaspecten e I.3-6, I.4-7 m k a o Betrouwbaarheid I.3-7, I.4-8 f p a p Duurzaam bouwen I.3-8 s e e l Financiele criteria Kosten I.7-1, I.4-9 (I) i n Voorlopige g systeemkeuze toetsen Principe systeemkeuze Vastleggen uitgangspunten Dimensionering Bepalen capaciteit II.4-1 systeem Kanalenontwerp II.4-2 Weerstandsberek. II.4-3 o n Keuze uitvoeringstype II.4-4 t w Comfortaspecten Kwaliteit toevoerlucht II.3-1, II.4-5 e r Comfortaspecten II.3-2, II.4-6 p voorzieningen f a Geluid II.4-7.II.4-8, II.4-9 s e (II) Brandveiligheid II.3-3, II.4-10 Ventilatie overig Ventilatie overige II.3-4 ruimten Spuiventilatie II.3-5, II.4-11 Luchtdichtheid II.3-6, II.4-12 Energie Energiegebruik II.4-13 voorlopige systeemkeuze voorlopig ontwerp toetsen Definitieve systeemkeuze definitief ontwerp

10 Voorbeelden Het tweede gedeelte van ISSO 61 omvat een aantal uitgewerkte voorbeelden van 4 woningtypen met verschillende ventilatiesystemen: woningtype 1: tussenwoning woningtype 2: 2-onder-1 kap woning woningtype 3: villa woningtype 4: galerijflat Van elk woningtype zijn de ventilatiesystemen A (natuurlijke toe- en afvoer), C (natuurlijke toevoer, mechanische afvoer) en D (gebalanceerde ventilatie) uitgewerkt. Per systeem zijn gegeven: omschrijving van de woning ventilatiebalans ingevuld beoordelingsblad systeemontwerp weerstandsberekening (voor systeem C en D) Beoordelingsbladen Door het vergelijken van de beoordelingsbladen van de verschillende systemen van één woningtype worden de voor- en nadelen van de verschillende systemen zichtbaar gemaakt. De beoordelingsmethoden zijn in de MKK matrix terug te vinden onder het beheersaspect 4- Middelen. In de meeste gevallen is gebruik gemaakt van de beoordelingsmethodieken die zijn ontwikkeld in het kader van IEA Annex 27 Demonstration and Evaluation of Domestic Ventilation Systems [3]. Ventilatiebalans Voor elke variant is een ventilatiebalans opgesteld. Hierbij is in principe uitgegaan van een balans op woningniveau. Het Bouwbesluit biedt de mogelijkheid om een ventilatiebalans per verblijfsgebied te realiseren. Voor systeem C kan dit leiden tot een opzet waarbij het systeem wel per verblijfsgebied in balans is, maar niet voor de gehele woning. Voor een woningtype is dit principe voor systeem C uitgewerkt. In ISSO 61 wordt echter aanbevolen om altijd een balans op woningniveau te maken. Conform het Bouwbesluit mag ook gebruik gemaakt worden van het zogenoemde krijtstreeprincipe, waarbij gebruik gemaakt wordt van de eis dat minimaal 55% van het gebruiksoppervlak verblijfsgebied dient te zijn. Vooral bij grote woningen is heeft dit invloed. Het krijtstreepprincipe is daarom verder uitgewerkt voor een groter woningtype (type 3, de villa). Kanalenontwerp en weerstandsberekening In principe heeft een kanaalontwerp met ronde kanalen de voorkeur boven toepassing van rechthoekige kanalen. Ronde kanalen worden meestal achter een verlaagd plafond, achter een knieschot of soms in het zicht aangebracht. Voor instortsystemen worden meestal rechthoekige kanalen of kleine ( 80) ronde kanalen toegepast. Combinaties van instortkanalen en niet-ingestorte kanalen zijn ook mogelijk. In de voorbeelden worden verschillende varianten en oplossingen gegeven. Voor de weerstandsberekeningen is uitgegaan van waarden die gemeten zijn door de gemeente Rotterdam met betrekking tot de gehanteerde weerstand per onderdeel. In het derde gedeelte wordt in een van de bijlagen gegevens met betrekking tot weerstanden van kanalen en vormstukken voor woningventilatie gegeven. Voor situaties waarin deze niet voorziet zijn de waarden uit ISSO-publicatie 17 gehanteerd, of is geïnterpoleerd tussen de waarden uit bijlage III en ISSO-17 In onderstaande tabel is weergegeven welke voorbeelden in ISSO 61 zijn opgenomen. Woningtype Variant Ventilatiesysteem A C D 1. Tussenwoning Basis 1A 1C 1D Tussenwoning Met instortkanalen 1C var 1D var 2. 2-onder-1-kap Basis 2A 2C 2D 2-onder-1-kap Kanalen achter knieschot op 2D var zolder 2-onder-1-kap Ventilatie-balans per 2C var verblijfsgebied 3. Villa Basis 3A 3C 3D

11 Villa Toepassing krijtstreep-principe 3C var 4. Galerijflat Basis 4C 4D Als voorbeeld van een uitwerking is een tussenwoning met systeem D (gebalanceerde ventilatie met wtw) genomen.

12

13 Woningtype 1: Tussenwoning 1D

14 Programmafase 1D Bouwkundige randvoorwaarden(luchtdichtheid) I.0-1 luchtdichtheidsklasse 2 vereist (goed luchtdicht) (zie SBR-200 voor uitvoering details) Energie I.3-4 Voor het realiseren van een epc= 1,0 zijn (globaal) de volgende voorzieningen nodig: HR+ glas R c = 3,0 m 2 K/W HR -ketel (rendement 95%) WTW met rendement 90% en DC ventilatoren Betrouwbaarheid I.3-6 Voor het bereiken van een voldoende betrouwbaarheid (beoordeling) zijn het volgende technische kwaliteit en onderhoudsniveau vereist: technisch niveau: gemiddeld onderhoudsniveau: gemiddeld Thermisch comfort I.3-2 Bij HR WTW is het comfort altijd goed. Inducerende eigenschappen van de roosters minder kritisch. Voorbeeld: Tussenwoning Ventilatiesysteem D Duurzaam Bouwen I.3-7 Vaste maatregel: Beperk het ventilator vermogen t.b.v. mechanische ventilatie Variabele maatregel: Beperk het geluidniveau t.g.v. installaties Pas gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning toe Gebruik energiebesparende maatregelen Maak voor ventilatoren gebruik van toerenregeling Geluid I.3-3 Bewonersinvloed I.3-5 Kosten I.7-1 Bij een geluidbelasting op de gevel van 55 Aandachtspunten De initiatiekosten zijn hoog.

15 db(a) zijn (indicatief) geen extra geluidisolerende voorzieningen nodig Bij een geluidbelasting op de gevel van 65 db(a) zijn de volgende voorzieningen (indicatief) nodig: glasopbouw: 6 mm glas - 20 mm luchtspouw - 10 mm glas systeem heeft meer onderhoud nodig Lifestyle van bewoners heeft weinig invloed op binnenklimaat Kosten voor onderhoud van het ventilatiesysteem zijn gemiddeld. De onderhoudskosten van het gebouw t.g.v. het ventilatiesysteem zijn laag. Kosten voor energiegebruik zijn laag. Aanbevolen maximaal toelaatbaar geluidsniveau ten gevolge van de ventilatieinstallatie: 25 db(a)

16 Programmafase 1D Bouwkundige randvoorwaarden I.0-1 Binnenluchtkwaliteit I.3-1 Kentallen Gebruikoppervl ak Verliesoppervla k vloer dak bruto geveloppervlak raamoppervlak deuroppervlak gevel verblijfsgebied bg verblijfsgebied 1 e 100,7 136,2 41,0 50,2 57,24 19,75 1,98 24% lichte 31,5 27,8 m² m² m² m² m² m² m² constructies m 2 m 2 Ventilatieluchttoevoer Verblijfsgebieden Eisen Bouwbesluit Avloer qv [dm3/s] en verblijfsruimten qv [dm3/s] Verblijfsgebied 1 0,9 x Avloer en 21, waarvan 50% direct van buiten 31,5 28,3 woonkamer/keuken 7 31,5 28,3 0,9 x Avloer, waarvan 50% Verblijfsgebied 2 direct van buiten 27,8 25,0 slaapkamer 1 7 9,0 8,1 slaapkamer ,0 10,8 slaapkamer 3 7 6,8 7,0 Ventilatieluchtafvoer Ruimte Eisen Bouwbesluit qv [dm3/s] qv [dm3/s] keuken 21 28,3 badruimte 14 14,0 toiletruimte 7 7,0 Ventilatiebalans Ruimte toevoer herkomst afvoer naar [dm3/s] ventilatielucht buiten [dm3/s] VG 1 woonkamer/keuken 23,4 buiten 28,3 4,9 VG 2 VG 2 slaapkamer 1 8,1 buiten VG 2 slaapkamer 2 10,8 buiten VG 2 slaapkamer 3 7,0 buiten badruimte VG 2 14,0 toiletruimte VG 2 7,0 totaal 49,3 buiten 49,3

17

18 Ontwerpfase (II) 1D

19 1D

20 Toepassing ISSO publicaties worden traditioneel vooral toegepast door installatieadviseurs, ontwerpers en installateurs. Gezien de technisch georiënteerde inhoud van de ISSO-publicatie 61 (alsmede ook ISSO publicatie 50) lijkt dit ook nu weer in eerste instantie de primaire doelgroep. Het toepassingsgebied is echter breder. Met name voor opdrachtgevers zijn de opzet en doelstellingen van de ISSO publicaties 50 en 61 van belang: de integrale toepassing van deze publicaties voor het realiseren van verwarmingsinstallaties respectievelijk ventilatiesystemen geeft een garantie voor het waarborgen en behalen van een nauwkeurig gedefinieerd kwaliteitsniveau. Daarnaast kan aan de hand van ISSO publicatie 61 tot een weloverwogen beslissing worden gekomen voor een uiteindelijke principekeuze van een ventilatiesysteem. De voorbeelden en varianten uit het tweede gedeelte van de publicatie verschaffen de architect inzicht in de bouwkundige consequenties van de keuze voor een bepaald ventilatiesysteem. Het is tevens een hulpmiddel voor de architect om aan de hand van de voorbeelden te communiceren met de opdrachtgever of de installatieadviseur of installateur. Tot slot Elke verandering en vernieuwing vraagt gewenning. Dit geldt zeker voor de implementatie van de MKK structuur. Vele lezers van de ISSO-publicaties 50 en 61 zullen in eerste instantie niet direct een gevoel van herkenning krijgen. Eén van de leden van ISSO contactgroep 41 (voor de begeleiding van ISSO publicatie 50) riep eens vertwijfeld uit: dit is geen publicatie waar je verliefd op wordt! Op zich een logische reactie als je gewend bent aan een wijze van rapporteren die uitgebreid beschrijvend op de technische aspecten ingaat. Toch leert de ervaring dat als je eenmaal de MKK structuur gebruikt dat dit een uiterst handig middel is om de grote hoeveelheden en verscheidenheden aan informatie op een logische en structurele manier te rangschikken. Voor "liefhebbers" van installatietechniek bieden met name de meer specifieke ISSO publicaties nog alle mogelijkheden om diep in de techniek te duiken. De MKK structuur wordt daar vooral gebruikt om de plaats aan te duiden waar deze informatie bruikbaar is en wordt bovendien in de MKK specificatiebladen nog eens samengevat. Via verwijzingen kunnen in bijlage uitgebreid en diepgaand op technische aspecten worden ingegaan. Volledige implementatie van de MKK structuur en gedachte, door ISSO en door VNI, is dan ook het eerste krachtige antwoord op de vele kritische vragen die nu in de richting van de installatiewereld worden gesteld in het kader van de steeds verder gaande eisen ten aanzien van energie-efficiënte in relatie tot een gezond en comfortabel binnenmilieu. Literatuur 1. Pepels, J.G.J., Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallaties (MKK), Verwarming en Ventilatie april SBR publicatie 347, Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallaties, Op 't Veld, P.J.M., de Gids, W.F., IEA Annex 27: Een objectieve beoordeling van ventilatiesystemen voor woningen, Verwarming en Ventilatie juni 1999, september 1999, november Silvester, S., de Vries, G. Bewonerservaringen Lage Temperatuursystemen, Rapport TUD, mei 2000