Inhoudsopgave. Inleiding. Project. Personen. Ambachten. Methodologie. Onderzoek. Besluit. Vervolgtraject. Dankwoord.

Transcriptie

1 artisanato

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Project 7 3 Personen 8 4 Ambachten 24 5 Methodologie Besluit 69 8 Vervolgtraject 81 9 Dankwoord 88 Literatuurlijst 91

3 4 5 Inleiding Bedrijven in kleinschalige, specialistische ambachten worden in toenemende mate geconfronteerd met een stagnerende instroom van jongeren (ontgroening) en een groeiende uitstroom van oudere, ervaren medewerkers (vergrijzing) (MKB Nederland 2010). 1 De Samenwerkende Organisaties Vakmanschap (SOS Vakmanschap, 2010) benadrukken in het manifest het belang van het vakmanschap voor de economie en voor de samenleving en de maatregelen die daarom noodzakelijk zijn. Als de veralgemenisering niet tijdig een halt wordt toegeroepen, zal het steeds moeilijker worden om goed geschoolde vaklieden te vinden en zal er door de sterke vergrijzing in deze beroepen enorm veel knowhow verloren gaan (S.O.S. Vakmanschap, 2010). Ook in België dreigt de knowhow van verschillende ambachten (houtsculptuur, keramiek, meubelbouw, ) verloren te gaan op onze lokale arbeidsmarkt. Met project Artisanato wil het Recyclage Atelier (deelwerking van Kringwinkelcentrum vzw S.W. WEB) verder werken aan productinnovatie (niches lokaal houden, samenwerkingsverbanden met kunstenaars en designers, conceptstore, ), en de mogelijkheden onderzoeken om ambachten/vakmanschap te herwaarderen en een duurzame plaats te geven in de Sociale Economie. De onderzoekers analyseren de haalbaarheid om ambachten te integreren in de werking van het Recyclage Atelier, met oog om mogelijk in de toekomst een ambachtensite te realiseren in de Sociale Economie.

4 6 7 Inleiding De kringwinkel van vzw S.W. WEB (hierna WEB genoemd) streeft er continu naar het hergebruik van binnengekomen goederen en het vergroten van de hiermee verbonden. In oktober 2010 werd het Recyclage Atelier opgestart als deelwerking van het Kringwinkelcentrum. Het Recyclage Atelier creëert enerzijds nieuwe verkoopbare producten op basis van materiaal uit het Kringwinkelcentrum dat niet verkoopbaar is zonder ingrijpende, innovatieve ingrepen. Anderzijds voeren de doelgroepwerknemers kleine herstel- of opknapwerken uit aan bijvoorbeeld. houten meubels, zoals kasten, stoelen, Het Recyclage Atelier creëerde in 2010 vijf bijkomende tewerkstellingsplaatsen (Sociale Werkplaats) en stelde in 2011 twee productontwerpers (Ben Hagenaars en Ollivier Piqueray) tewerk. In het kader van dit project vond een eerste inspirerende samenwerking plaats tussen WEB en de studenten en docenten VZW van WEBde Katholieke Hogeschool Limburg, departement. VZW SW WEB Media, Arts & Design-Faculty (hierna MAD-faculty) in Genk. Zo realiseerden ze samen reeds een nieuwe lijn eco-designmeubelen op basis van sloophout. ReSourceLAB Atelier >Commercialisering >Tewerkstelling Geënthousiasmeerd door het succes van deze werking rond de afvalstromen van houten objecten zoals kasten, tafels en stoelen is het idee ontstaan om meerdere ambachten te gaan verkennen die mogelijk te integreren zijn in de werking van het Recyclage Atelier. Zo is het onderzoeksproject Artisanato ontstaan, waar u nu de publicatie van in uw handen heeft. In deze publicatie wordt het afgelegde traject en de conclusies van Artisanato, een tweede succesvolle samenwerking tussen deze partners, toegelicht. VZW WEB ReSourceLAB Conceptlabel Commercialisatie van productlijnen en maatwerk WEB VZW SW WEB Recyclage Atelier Tewerkstelling Productieplaats 2 Project Artisanato is een samenwerking tussen WEB en onderzoeksgroep Art Object & Design van de MAD-faculty. Het project werd ondersteund door het Vlaams Subsidieagentschap voor Werk en Sociale Economie. In dit project onderzoekt de onderzoeksgroep Art Object & Design de mogelijkheden om ambachten te integreren in het Recyclage Atelier van WEB. Doelstelling van het project is om mogelijkheden te onderzoeken waarin men handwerk en vakmanschap lokaal kunnen behouden, herwaarderen, actualiseren en een duurzame plaats geven in de Sociale Economie. Hierbij wordt sterk ingezet op het ontwikkelen van de vereiste competenties van de doelgroepwerknemers (hierna werknemers genoemd) en de creatie van jobs met leermogelijkheden en mogelijke doorstroomkansen richting de reguliere (creatieve) industrie. Tijdens het onderzoek is een selectie van ambachten gemaakt die zijn getest in proeftuinen om zo de duurzaamheid, continuïteit en creatieve mogelijkheden voor kleinschalige productie in het atelier van WEB af te toetsen. In nauwe samenwerking met kunstenaars en ontwerpers zijn de onderzoekers van Art Object & Design op zoek gegaan naar een innovatief hergebruik van de ingezamelde materialen en objecten

5 Project Personen uit Vlaamse huishoudens, om zo met het Recyclage Atelier een eigen positie in te kunnen nemen in het Vlaamse landschap van de creatieve industrie. Debby Van Aalst [ 1969] is verantwoordelijke communicatie en verkoop bij WEB. Zij is in 2011 aangeworven bij WEB om onder meer de producten van ResourceLab te vermarkten en verder uit te bouwen in samenwerking met de productieplaats van het Recyclage Atelier. Ook speelt zij in de toekomst een belangrijke rol voor de ontwikkeling van nieuwe productlijnen en het uitbouwen van partnerschappen met hogescholen en designers. 3 Personen Gedurende het onderzoeksproject hebben de twee onderzoekers (Andries Vanvinckenroye en Laura Braspenning) telkens de aanpak en bevindingen van het project Artisanato voorgesteld aan de stuurgroep. Deze stuurgroep bestaat uit experts en direct betrokkenen. Deze meetings zijn bijzonder waardevol gebleken voor het afstemmen van het project op de context van de Sociale Economie, het waar nodig bijsturen van de plannen, en in het delen van expertise en ervaringen van de betrokken stuurgroepleden op het vlak van ambachten, design en Sociale Economie. Tom Vercauteren [ 1975] is sinds 2006 in dienst bij WEB, waar hij verantwoordelijk is voor het Kringwinkelcentrum. Het Recyclage Atelier maakt deel uit van het Kringwinkelcentrum. Hergebruik van materialen en de afvalberg verminderen is één van de inhoudelijke speerpunten van het Kringwinkelcentrum. Het Recyclage Atelier gaat verder aan de slag met de materialen en/of producten die moeilijk of niet verkoopbaar zijn in de Kringwinkels. Deze materialen worden terug ingezet als grondstof voor nieuwe producten. Tom is projectverantwoordelijke van Artisanato en heeft samen met de onderzoekers het project inhoudelijk opgevolgd, bijgestuurd en geëvalueerd. Peter Gielen [ 1962 ] is werkleider van het recyclageatelier. Als opvoeder met een passie voor schrijnwerkerij en recyclage vervolledigt hij sinds 2001 het team van WEB. In zijn werk begeleidt hij zijn medewerkers dagelijks door actief met hen mee te werken en hen te ondersteunen in de ontwikkeling van werkattitudes, werktechnische vaardigheden en kwaliteitsbesef. Omwille van deze reden is Peter het dichtst betrokken bij de praktische uitvoering van Artisanato op de werkvloer en fungeert hij vaak als intermediair tussen de doelgroepmedewerkers en de proeftuindocenten en projectonderzoekers. Peggy Liekens [ 1972] is directeur tewerkstelling bij WEB en werkt sinds 1999 bij WEB. WEB is een organisatie die zich richt tot werkzoekenden en werknemers uit de Kempen die intensieve begeleiding nodig hebben in hun traject naar duurzame tewerkstelling. Rekening houdend met de bredere maatschappelijke context en/of de vraag van het individu vult WEB deze begeleidingstrajecten in met vorming, opleiding, werkervaring of tewerkstelling. Daarnaast formuleert WEB ook een aanbod naar werkgevers op het vlak van opleiding en begeleiding van hun werknemers uit de kansengroepen en geeft WEB advies en ondersteuning bij de uitbouw van een aan hun behoefte aangepast HRM-beleid. Zij is gestart als projectverantwoordelijke van werkervaringsprojecten en sinds 2008 maakt ze deel uit van de directie. In de organisatie is zij ver-

6 10 11 Personen Personen antwoordelijk voor de initiatieven van WEB binnen de Sociale Economie. Hierbij gaat het concreet over de sociale werkplaats, de lokale diensten economie initiatieven, de dienstencheques werking en Arbeidszorg. en hebben ook inbreng bij de ontwerppraktijk in samenwerking met de designer. Deze continue interactie en hun inspraak waarderen zij enorm en ervaren zij als bijzonder. Het Recyclage Atelier is in 2010 opgestart als deelwerking van het Kringwinkelcentrum. Enerzijds creëert het nieuwe verkoopbare producten op basis van materiaal uit het Kringwinkelcentrum dat niet verkoopbaar is zonder ingrijpende, innovatieve ingrepen. Anderzijds voeren de werknemers maatwerkopdrachten uit, zoals winkelinrichtingen en meubilair op maat. RecourceLab is het conceptlabel waaronder de productlijnen worden ontwikkeld. Vanaf de opstart was het de intentie van WEB om innovatieve productniches te ontwikkelen met maximale hergebruik van materialen als uitgangspunt en dus was het voor ons een logisch gegeven om met de MAD-faculty samen te werken voor de creatieve inbreng om de eerste productlijnen te ontwikkelen in Het succes hiervan zette WEB en de MAD-faculty verder aan het denken en leidde tot het onderzoeksproject Artisanato. De rode draad vanaf het begin van de samenwerking met MAD-faculty was de overtuiging dat het bundelen van de krachten van Sociale Economie initiatieven met expertise uit het onderwijs, ieders traditioneel werkterrein doet overstijgen en tot vernieuwende resultaten en nieuwe dynamieken leidt in onze sector. We ambiëren in onze initiatieven steeds het creëren van duurzame en kwalitatief hoogstaande tewerkstelling voor de kansengroepen. WEB zet met het Recyclage Atelier in op het creëren van actieve jobs waarbij we maximale leermogelijkheden aanreiken en kennis en ervaring willen borgen. In het kader van het versterken van de leermogelijkheden vinden we het belangrijk dat de werknemers de kans krijgen om zich verder te ontplooien door nieuwe competenties te ontwikkelen en de bestaande verder uit te breiden. We hebben met de productlijnen voor ResourceLab en de proeftuinen binnen Artisanato ervaren dat de inzet en de betrokkenheid van de werknemers hoog was. Het loont de moeite om de grenzen van taakvariatie en complexiteit van vaktechnische vaardigheden af te tasten. We versterken de leergierigheid van de werknemers en ervaren een sterke beroepstrots, een hoger kwaliteitsbesef en verantwoordelijkheidszin. De werknemers worden continu gecoacht en begeleid op de werkvloer We zijn ervan overtuigd dat een dergelijke herwaardering van handarbeid én het realiseren van maatwerk en kleinschalige producties met een grote toegevoegde waarde, een succesvol concept zijn. De matching van recyclage, design en creatie van duurzame jobs verder blijven vertalen naar een succesvolle operationele setting in een sociale werkplaats is onze uitdaging. Tim Wagendorp [ 1974] is van kindsbeen af geïntrigeerd door messen. Het begon allemaal met dat eerste eenvoudige zakmesje dat zijn jeugdavonturen overleefde. Langzaam werd deze fascinatie een echte passie. Een passie voor handwerk, creativiteit en kwaliteit die leidde tot zijn bijberoep als messenmaker. Verder is Tim projectmedewerker Revisie & begeleider rapportering bij KOMOSIE. Tim ondersteunt de Kringwinkelcentra bij de rapportering van cijfers (KRISS-enquête) en is het aanspreekpunt voor allerhande (milieu)juridische aspecten. Daarnaast trekt Tim samen met Hans Pauwels het Interregproject Zicht op hergebruik. Binnen het Revisieproject is Tim verantwoordelijk voor de contacten met Recupel en de verschillende inzamelkanalen. Vraag aan honderd mensen waar ze aan denken bij het woord ambachten en de meerderheid zal spontaan beginnen over Bokrijk, klompenmakers, vlegeldorsers en mandenvlechters. Dit eerder Breugeliaanse beeld is slechts het topje van de ijsberg. Wat velen niet beseffen is dat ambachten reeds eeuwenlang ingebed zijn in onze maatschappij. Altijd en overal was en is er vraag naar kwaliteitsproducten, al dan niet met een erg specifiek gebruiksdoel en perfect afgestemd op de gebruiker. Zonder smid geen werktuigen, zonder werktuigen geen steenkapper, zonder steenkapper geen huizen, Net zoals kinderen vaak de herkomst van melk niet meer kennen, vergeten vele mensen het boeiende verhaal en de technieken achter talrijke alledaagse producten. Ikzelf ben messenmaker (in bijberoep) en merk dagelijks de verwondering bij mensen wanneer ik hen de verschillende tussenstappen en disciplines beschrijf die je bij het maken van een degelijk mes nodig hebt. De symbiose van vakkennis, materiaalkeuze, functionaliteit en esthetiek gaan hand in hand. Het is deze unieke combinatie die een ambachtelijk product net dat ietsje meer geeft.

7 12 13 Personen Personen We worden regelmatig overspoeld door modewoorden. De term duurzaamheid is nog maar net verteerd, of het woord innovatie steekt alweer de kop op. Mensen die vertrouwd zijn met het beroep van messenmaker, zullen in deze oude ets tal van materialen en technieken herkennen die vandaag de dag nog steeds door messenmakers gebruikt worden. Zo bleven aambeelden, bankschroeven, hamers, vijlen, slijpstenen, zo goed als onveranderd doorheen de jaren. De innovatie zit hem vaak in kleine details. In de gebruikte lijmen, in de kwaliteit van het staal, in de slijtvastheid van schuurpapier. Innovatie is in dit geval niet gebruikt om het ambacht uit te hollen tot massaproductie, maar laat me wel toe om een beter mes te maken met de beschikbare hulmiddelen. of juweelcreaties op maat. Deze stijgende vraag naar degelijke producten is natuurlijk erg positief en kan als een verrijking voor zowel de Dat innovatie meer is dan hightech processen, nanotechnologie en academische principes, bewijst WEB met het Artisanato project. Innovatie vormt voor WEB een kapstok om te kijken naar het verleden, het heden en de toekomst. Het verleden reikt een schat aan herbruikbare materialen en ambachtelijke technieken aan. Zowel de gebruikte technieken, de gebruikte materialen als de medewerkers dragen vaak een kleurrijk verleden met zich mee. WEB gaat na in welke mate deze aspecten vandaag de dag, op maat van hun doelgroep ingezet kunnen worden. WEB geeft een praktische en innovatieve invulling aan het begrip ambacht en versterkt zo het bestaande aanbod van tewerkstellingsactiviteiten en trashdesign producten. En de toekomst? Zowel de doorgroeimogelijkheden voor de medewerkers, het gebruiksgenot dat de toekomstige klanten zullen hebben als de zorg voor een beter leefmilieu dragen bij tot een betere toekomst. Als ambachtsman en als beleidsmedewerker bij KOMOSIE (federatie die de 31 Kringwinkelcentra in Vlaanderen ondersteunt) kan ik dat natuurlijk alleen maar toejuichen. Het project kan inspirerend werken voor de hele Kringwinkelsector. We staan voor belangrijke keuzes over onze rol in het nieuwe Vlaamse materialenbeleid en zoeken naar een betere inzet van onze mensen en een betere bestemming voor de niet herbruikbare spullen (hetgeen niet meer verkocht kan worden). Projecten als Artisanato geven kansen aan mensen en materialen. Onze maatschappij hervindt de waarde van een degelijk product. Kookwinkels worden overstelpt door foodies op zoek naar de juiste citruspers, mensen hebben terug interesse in handgemaakte lederwaren Luijken, Johannes en Caspaares (1694), Het Menselijk Bedrijf, Amsterdam: Uitgeversmaatschappij Elsevier

8 14 15 Personen Personen ambachtsman, de gebruiker als de maatschappij aanzien worden. Er is echter een belangrijke valkuil: mensen hebben vaak geen flauw benul van de waarde van een degelijk product en de vakkennis erachter. Ze laten zich makkelijk beïnvloeden door marketing en zelfuitgeroepen facebook-vaklui. Een degelijk opleidingskader ontbreekt zo goed als volledig in ons land. Ik vind het dan ook een belangrijke meerwaarde dat net het aspect van opleiding en ervaringsuitwisseling de spil vormt van het Artisanato project. Het brengt vakkennis dichter bij de WEB werknemers en de klant. Ik vind het als vakman een verrijking om mijn kennis te kunnen delen met anderen. Deze kennisoverdracht doet je bewust nadenken over het waarom van je handelen als vakman en helpt je zo een stap vooruit in het verbeteren van je vakkennis. De overdracht vormt een manier om jezelf te innoveren. De talrijke vaklui die aan het project en de proeflabo s meewerkten, zullen één voor één deze uitwisseling met de mensen van WEB als verrijking ervaren hebben. Kortom, ik vind het als ambachtsman en als beleidsmedewerker een voorrecht om aan dit project te mogen meewerken. Het opent deuren voor de WEB werknemers, het opent de ogen van de klant en het opent mijn geest als ambachtsman! David Huycke [ 1967] studeerde juweelontwerp en zilversmeedkunst aan Sint- Lucas Antwerpen. Sinds 1993 is hij zelfstandig kunstenaar. Momenteel is hij docent, onderzoeker en coördinator van Art Object & Design aan de MADfaculty (campus 11de linie). In 2010 behaalt hij zijn doctoraat in de kunsten met het onderzoek The Metamorphic Ornament: Re-Thinking Granulation. David is vooral geïnteresseerd in objecten die zweven tussen sculpturen en (huiselijke) gebruiksvoorwerpen, zonder dat ze helemaal thuishoren in één van die categorieën. Zijn werk situeert zich op dit kruispunt van kunst, ambacht en design. Zijn objecten onthullen een mix van poëzie, sensualiteit, wiskundigheid, ambacht, wetenschap, techniek en een kritische attitude ten opzichte van zijn werkveld: de edelsmeedkunst. in een recent artikel in Crafts dat het ontbreken van technische finesse in een object op de één of andere manier de aanwezigheid van een concept zou impliceren en dat amateurisme momenteel gezien kan worden als een artistieke noodzakelijkheid (Adamson, 2008). Onterecht zou men hieruit kunnen afleiden dat een teveel aan technische finesse een gebrek aan inhoud en concept zou impliceren. Omdat dit gevoel reeds lange tijd leeft binnen de wereld van de hedendaagse kunstambachten, trachten vele craft-kunstenaars zich de laatste decennia vooral te bevrijden van de obligate kennis van traditionele materialen en technieken, om het object voortaan op een meer conceptuele manier te benaderen, waardoor het idee het belangrijkste ingrediënt van het object wordt (Vessby, 2005). Materialen en technieken verliezen op deze manier bij de creatie hun status van uitgangspunt en staan nu (vooral) in dienst van de realisatie van het concept. Eerder dan bij de kunstambachten vindt deze visie aansluiting bij de conceptuele kunst, zoals die in de beeldende kunsten verschijnt vanaf de jaren 60 en eigenlijk ook al vanaf Duchamp ( ). Ondanks dit scepticisme en deze rebellerende houding tegenover de kennis en het gebruik van traditionele technieken, materialen en processen zoekt een groot aantal kunstenaars vandaag niettemin naar nieuwe manieren om, grotendeels los van tradities, met die traditionele media om te gaan. Vanuit dit streven naar een juist en aangepast gebruik van de oude technieken ontstaat een zoektocht naar metaforen, naar de inherente eigenschappen van het medium, naar een nieuw expressief potentieel en een andere visuele taal. Deze nieuwe artistieke taal of ruimte zou moeten beschikken over een breed spectrum aan parameters [1] waarin gezocht en waaruit geput kan worden, waardoor nieuwe verbanden en inzichten kunnen ontstaan wanneer de traditionele en de reeds gekende expressieve vermogens tekort schieten in hun mogelijkheden. Het is immers een illusie om te denken dat reeds alles gekend zou zijn en dat de expressieve mogelijkheden van eeuwenoude technieken en processen intussen uitgeput en uitgehold zouden zijn. Hoewel de nauwe verbondenheid en de onophoudelijke dialoog van de craft-kunstenaar met zijn materiaal en de daaraan gekoppelde uitgebreide technische kennis gezien kan worden als een essentieel kenmerk van de kunstambachten, domineert momenteel een tegengestelde visie dit domein. Een te grote verdieping in traditionele methodes en media zou de artistieke vernieuwing vertragen, waardoor de expressiemogelijkheden beperkt worden. Glenn Adamson stelt zelfs Tegen deze achtergrond ontwikkelde ik tussen 2005 en 2010 een praktijk- 1 Parameters zoals bv. materiaal, kleur, techniek, historische situering, enz. kunnen binnen deze context vergeleken worden met de woorden van een taal en de nieuwe verbanden en inzichten tussen de bestaande parameters zijn nieuwe zinnen die kunnen ontstaan. De artistieke ruimte is dan de taal zelf. zorgt ervoor dat deze verbanden en inzichten herkend en geëxpliciteerd kunnen worden, wat uiteraard cruciaal is, want des te beter men een taal beheerst, des te interessanter het verhaal zal zijn.

9 16 17 Personen Personen gericht doctoraatsonderzoek in de beeldende kunst, The Metamorphic Ornament: Re-Thinking Granulation, waarbij granulatie, één van de oudste en meest tot de verbeelding sprekende versieringstechnieken uit de geschiedenis van de goudsmeedkunst, vanuit een artistiek standpunt in vraag werd gesteld. Niet de granulatietechniek op zich, maar het transformatieproces, waarbij technieken en concepten uit de ene discipline, de goudsmeedkunst, worden geïmplementeerd in een andere discipline, de sculpturale zilversmeedkunst, was het belangrijkste onderzoeksobject. Vanuit de kennis dat granulatie voornamelijk als versieringstechniek op sieraden terug te vinden is en dat het slechts zelden als constructief gegeven werd gebruikt, ontstonden twee specifieke uitgangspunten. Vanuit een eerste vraagstelling werd gezocht naar de constructieve mogelijkheden van granulatie in sculpturaal zilverwerk, zodanig dat de granule - het oorspronkelijke ornament - zijn primaire, decoratieve functie van puur visueel plezier verliest en verandert in de essentiële bouwsteen van het werk. Granulatie wordt hierdoor zowel textuur, structuur als de architecturale drager van het object. Naast dit eerste uitgangspunt ontstond een tweede, meer inhoudelijke vraagstelling. Binnen deze context werd gezocht naar de expressieve mogelijkheden van granulatie voor sculpturaal zilverwerk. Via deze methode wordt het granulatieproces op zich onderwerp en concept, waardoor het louter technische aspect overstegen wordt en er een poëtische dimensie ontstaat. Aangezien de artistieke kracht van dit onderzoeksproject vooral gestuurd werd vanuit technieken en materialen, zowel technisch als inhoudelijk, kan het uitgangspunt ervan gekaderd worden binnen de grote lijnen van de theorie van het hedendaagse kunstambacht. Met het begrip kunstambacht kunnen evenwel verschillende inhouden worden aangeduid. Enerzijds wordt met de kunstambachten een verzameling van medium-specifieke disciplines, objecten of een specifieke beweging binnen de beeldende kunsten bedoeld, met bijzondere kenmerken en eigenschappen. Anderzijds bestaat een visie die ervan uitgaat dat het kunstambacht niet zozeer een beweging is of een specifieke klasse van objecten, uitgevoerd in bepaalde technieken en materialen, maar eerder een houding, een ingrediënt. Het betreft in deze laatste visie een manier om dingen te doen die niet exclusief aanwezig zijn in of eigen zijn aan één domein, maar aanwezig zijn in meerdere disciplines binnen de visuele en beeldende kunsten. De crafts zijn in deze betekenis veeleer een dynamiek, een attitude, die vrij is in het culturele landschap en net zo relevant kan zijn voor beeldende kunstenaars, architecten, vormgevers, filosofen als voor ambachtslui. De Britse kunstcritica Tanya Harrod spreekt in deze context eerder over craftedness dan over craft (Harrod, 2007). Het aftasten van de grenzen van de mogelijkheden van materiaal en proces, en de drang om deze grenzen zo ver mogelijk te verleggen om zo het materiaal fysiek en intellectueel te kunnen domineren, is iets wat terug te vinden is in de geschiedenis van elk kunstambacht. Hoe moeilijker en weerbarstiger het materiaal, des te groter de overwinning. Uiteraard is het noodzakelijk om over een grondige kennis van de gebruikte materialen en technieken te beschikken om de limieten ervan te kunnen ontdekken (Gombrich, 2002). Deze beheersing is essentieel aangezien de moeilijkste technieken en processen zonder enig probleem moeten kunnen worden uitgevoerd, zodat de geest vrij kan blijven om zich te kunnen concentreren op de meer intellectuele, abstracte en conceptuele problemen, zoals de artistieke expressie. Grondige kennis van techniek en materiaal is tegelijkertijd ook problematisch omdat ze in deze context soms eerder een vijand dan wel een bondgenoot kan zijn. Het hier besproken onderzoeksproject toont daarentegen aan dat het pas mogelijk wordt om zich van die noodzaak van kennis te bevrijden en werk te ontwikkelen dat het medium overstijgt, wanneer de kennis van materialen en technieken zo uitgebreid is dat het idee het materiaal en de techniek gaat sturen en niet omgekeerd. 2 Johan David [ 1948] is conservator van het MOT, Museum voor de Oudere Technieken Grimbergen. In de omgangstaal klinkt ambachtelijk vaak negatief: het betekent iets als geknutseld of verouderd. Alleen in de voedingssector wordt het woord als een kwaliteitslabel beschouwd: voor wijn of bier, voor brood of kaas, voor ham of pasta. Ook in het kader van sociale economie, historisch onderzoek of erfgoedbeleid worden termen als ambacht, oude ambachten of ambachtelijk vaak gebruikt, zonder vooraf hun betekenis duidelijk te omschrijven. Wel ligt de klemtoon op handenarbeid, in tegenstelling tot geestelijke arbeid. Ook in Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal gaat het om handwerk dat 2 Deels herwerkte en samengestelde tekst uit de doctoraatsthesis: Re- Thinking Granulation: The Metamorphic Ornament. Doctoraat in de Beeldende Kunst, Katholieke Universiteit Leuven, Universiteit Hasselt, , niet gepubliceerd.

10 18 19 Personen Personen aangeleerd moet worden (merkwaardig is dat volgens dezelfde bron handwerk blijkbaar niet aangeleerd moet worden). Er is uiteraard niets mis met handenarbeid, maar wel met het beeld dat men ervan heeft. Al te vaak wordt immers gesteld, zij het onbewust, dat je voor handenarbeid je hersenen niet nodig hebt. Beide lichaamsdelen, handen en hoofd, schijnen twee totaal verschillende wijzen van werken te vertegenwoordigen. In de realiteit is dat natuurlijk niet zo. Noch bij de chirurg of de tandarts, noch bij de timmerman of de metselaar. Deze laatsten moeten begrijpen, moeten berekenen, moe(s)ten vaak concipiëren. En dàt doen ze met hun hersenen op grond van hun kennis. De essentie is dus de kennis. Een heel ruime en diverse kennis. Laten we het voorbeeld van de schoenmaker bekijken. Hij moet eerst de opgave analyseren: bijvoorbeeld welke zijn de zwakke gedeelten van een voet, welk deel moet eventueel ondersteund worden, welke misvormingen treft men aan, op welke ondergrond gaat de drager van de schoenen lopen enz. Wanneer hij een duidelijk zicht heeft op de aard van het probleem dat met behulp van schoeisel opgelost zou moeten worden, kan de vakman zoeken tussen al de oplossingen die hij kent, naar diegene die het best toegepast kan worden. Na dat vooronderzoek kan pas gedacht worden aan de uitvoering. Ook die uitvoering veronderstelt een uitgebreide kennis: van de (grond)stoffen die gebruikt kunnen worden en van de middelen om ze te bewerken. Pas na al dat denkwerk, die geestelijke of intellectuele arbeid, kan de handenarbeid zelf beginnen. Wie daartoe niet in staat is, wordt geen schoenmaker. Hij blijft een schoenlapper. Je kan zelf tal van andere beroepen bedenken waar dat schema van toepassing is, kennis van het probleem, van de oplossingen, van de (grond)stoffen en van de methode(s). Telkens zal je tot hetzelfde besluit komen: er is veel kennis nodig. Dat fundamenteel belang van de kennis verdrijft de rol van de handvaardigheid natuurlijk niet ( een goede smid kan een rond gat maken met een vierkante vijl ), maar dat belang moet erkend worden. De ambachten zijn niet te herleiden tot een reeks weetjes en wat handvaardigheid. Ze berusten op een brede kennis, die trouwens niet alleen onontbeerlijk is voor de vakman. Ze is ook respectabel door haar omvang, door haar ouderdom - een (groot) deel ervan is duizenden jaren oud- en doordat ze aan de basis ligt, in wezen deel uitmaakt van onze moderne wetenschap. Die kennis zullen we, vrees ik, niet kunnen redden met sociale projecten, met expertisecentra of met ministeriële nota s. Maar als we beseffen wat we aan kennis kwijt zijn, zijn we al een heel stuk rijker. Lut Pil [ 1961] is doctor in de Kunstwetenschappen en docent aan de LUCA School of Arts, Campus Sint-Lucas Beeldende Kunst Gent. Ze doceert theorievakken over Kunst en Design, begeleidt mee de ateliers keramiek, glaskunst en textielontwerp en is coördinator van de onderzoeksgroep Materie & Beeld. Haar onderzoek richt zich op kunst en design vanaf de 19de eeuw tot vandaag. Thema s waarover ze publiceert zijn onder meer designtheorie, de interactie tussen kunst en design, het artistieke discours, de relatie materie-beeld en het pittoreske als esthetische categorie. Het aanleren van ambachtelijke vaardigheden is belangrijk, ook los van de grote aandacht die er op dit ogenblik is voor een nieuwambachtelijke kunst (zoals onlangs nog in de tentoonstelling Making is Thinking in Witte de With in Rotterdam (2011), met een titel die is ontleend aan het invloedrijke boek The Craftsman (2008) van Richard Sennett, of het dossier Ambacht in het rekto:verso-nummer van mei 2011). Vakkennis is een vruchtbare bodem voor nieuwe ontwikkelingen en kritisch onderzoek. De technische scholing maakt het mogelijk om concept en maakproces in eigen handen te houden, om conceptuele beslissingen te laten leiden door wat de eigen handen weten en ontdekken. Denken en maken worden niet opgedeeld, zoals vaak gebeurt in ontwikkelingen die steunen op de ideeën van ontwerpers of kunstenaars en de uitvoering door vaklui van gereputeerde werkcentra. De praktijk van arbeidsopdeling kan stimulerend en interessant zijn (ze is het centrale thema van The Art of Not Making (2011), een publicatie van de multimediakunstenaar Michael Petry) en wordt als zodanig erkend en benut. Wanneer een ontwerper of kunstenaar echter zelf over de nodige technische bagage beschikt, heeft hij een grotere artistieke vrijheid. Dan beslist hij zelf wanneer hij de uitvoering aan anderen overlaat en wanneer hij persoonlijk met het materiaal aan de slag gaat, vanuit een (conceptueel) denken dat beproefde uitvoeringstechnieken aanvaardt of uitdaagt. Concept en materiële uitvoering zijn dan geen twee verschillende werelden. Craft is back, de tendens wordt algemeen erkend en is er een waarin de culturele avant-garde zich durft te identificeren met artisanale

11 20 21 Personen Personen tradities. Het ambachtelijke is niet enkel terug aanwezig, maar wordt bovendien inhoudelijk, en door sommige ontwerpers en bedrijven ook technisch, op een nieuwe manier ingevuld. Craft is not a dirty word but one that designers are actively redefining for the twenty-first century (Cameron & Makovsky, 2003). De cross-over hertekent de relaties tussen de verschillende disciplines. De driehoeksverhouding tussen kunst, ambacht en design wordt er een waar de posities niet langer hiërarchisch en duidelijk afgelijnd zijn. Traditie en nieuwe technologie gaan naadloos in elkaar over en richten zich op wat mensen ook in de 21ste eeuw bezighoudt. Naast de ecologische duurzaamheid van het materiaalgebruik, de productiewijze en de levensduur van het product is er daarom veel aandacht voor een emotionele duurzaamheid. Industrialisatie creëert de mogelijkheid van machinale perfectie en tegelijkertijd wordt die mogelijkheid al snel een vereiste. Ontwerpers kunnen daarom vanuit een conceptuele houding het industrieel geproduceerde object bewust een imperfectie geven of de toevallige fouten toelaten en spelen met de esthetiek van het onvolmaakte. Imperfectie krijgt zo een positieve inhoud en geeft het product een intellectuele meerwaarde die de industriële perfectie niet kan bieden. Imperfectie maakt de gebruiker ook bewust van de relevantie van het productieproces, een relevantie die niet beperkt blijft tot ambachtelijke technieken (waar overigens veelal naar een perfecte uitvoering wordt gestreefd), maar die ook betekenisvol kan zijn in een hoogtechnologische, industriële productiecontext. Een van de strategieën om in te gaan tegen de rigide logica van industriële productie en overproductie bestaat erin om afgedankte industriële producten te hergebruiken. Het object wordt soms letterlijk van de vuilnisbelt geplukt en na behandeling een tweede leven gegund. De context is ruimer dan die van het functionele gebruik. De kritische benadering speelt in op een intellectuele, culturele en emotionele omgang met de materiële wereld en vertoont ook hier verwantschap met praktijken uit de kunstwereld. Dit vraagt bedrijven die open staan voor het ongebruikelijke en onconventionele, voor het gelaagde en beeldrijke, en die met hun productie interessante diversiteit brengen in het massale aanbod van consumptiegoederen. 3 3 Deze tekst bestaat uit fragmenten van eerder gepubliceerde artikels van Lut Pil: FuturoTextiel08. Surprising Textiles, Design & Art, Oostkamp: Stichting Kunstboek, 2008, p.87; Clash, Gent: Sint-Lucas Beeldende Kunst, 2011, z.p.; Ongewone designconcepten, in Lut Pil (red.), (Im)perfect by design. 4de Triënnale voor vormgeving, Brussel: Design Vlaanderen, 2004, p Ilse Stouten [ 1973] studeerde productdesign aan de S.H.I.V.K.V (nu MAD-faculty). Na haar studies ging ze aan de slag als verpakkingsontwerper voor de Europese firma Van Genechten Packaging. Ze maakte ontwerpen voor Unilever, Kraft Foods, McDonalds, Daarna was ze als onderzoeker verbonden aan het VerpakkingsCentrum van Xios Hogeschool. Haar specialiteiten zijn verpakkingsinnovatie en ecodesign. Daarnaast gaf ze les in verpakkingsdesign, verpakkingsmaterialen en AutoCAD. In 2005 was ze Product Development Manager bij Mondi Packaging en sinds 2007 werkt ze voor de Mad-faculty (campus C-mine) als coördinator van onderzoeksgroep Art Object & Design. In 2011 werd MAD-faculty gecontacteerd door WEB met de vraag om op een creatieve manier naar het Recyclage Atelier te kijken en nieuwe productielijnen te ontwikkelen door innovatieve productniches te ontwikkelen met een maximale recyclage. MAD-faculty besloot met haar onderzoeksgroep Art Object & Design mee te stappen in het voorstel. Het was het begin van een boeiende samenwerking die ondertussen, met het project WEB@COOP, aan haar derde ronde begint. De titel van het project Artisanato is afgeleid van het Portugese woord Artesanato, wat handwerk, vakkundigheid, vakmanschap betekent. Ook de ontwerper is in deze context een vakman. De meerwaarde van de samenwerking met ontwerpers/onderzoekers ligt in het feit dat zij een brede maatschappelijke kijk hebben. Een productdesigner, afgestudeerd aan de MAD-faculty, is opgeleid om te functioneren in een professionele context, onderzoekend en handelend, om op een maatschappelijk relevante manier vorm te geven aan de toekomstige, steeds complexere maatschappij. De productdesigner concipieert, ontwerpt en communiceert op het terrein van de industriële of de artistiek-artisanale productie, nieuwe of vernieuwende synthesen van gebruikstechnische en socioculturele kwaliteiten (ZER rapportering, 2010). Door designers te betrekken krijg je innovatieve ideeën waarbij bovendien rekening wordt gehouden met economische, ecologische en technische criteria. We leven tegenwoordig in een technologische maatschappij waarin hoogtechnologische gadgets elkaar steeds sneller vervangen, maar net daardoor ontstaat de behoefte aan waarden die het materiële overstijgen. Deze waarden dienen terug te komen in de producten die een designer ontwerpt.

12 22 23 Personen Personen Artisanato is op het lijf van ontwerpers/onderzoekers geschreven want een dergelijk project kan pas slagen door een combinatie van het artistieke en het maatschappelijke. Het artistieke zijn de ambachten, de materialen en de technieken. In de opleiding Productdesign wordt veel belang gehecht aan het maken van ontwerpen, het experimenteren met materialen, het uitvoeren van het concept en het ervaren ervan: Research Through Design (het ontwerpproces als onderzoeksproces). Daarnaast krijgt de productdesigner niet enkel exacte wetenschappen als mechanica en wiskunde maar ook humane wetenschappen zoals psychologie en sociologie. De productdesigner kan omgaan met maatschappelijke veranderingen. Hij dient zich niet alleen in te leven in de wereld van de gebruiker van zijn producten, maar ook in de talenten en de tekortkomingen van de maker. Daardoor kan hij zich inleven in de leefwereld en handelingen van werknemers van de sociale werkplaats. ers: Laura Braspenning [ 1980] is afgestudeerd als vrij vormgever aan het Sandberg Instituut in 2004 met diverse projecten, sieraden en producten waarbij rituelen, historie en het dagelijkse leven allen even belangrijk zijn. Ze is actief in projecten voor specifieke doelgroepen, zoals bijvoorbeeld Chinese ouderen waarvoor een eigen wooncomplex met de naam Foe Ooi Leeuw in Amsterdam Zuidoost gerealiseerd is. Ze is hierbij betrokken om als ontwerper de wensen en verwachtingen van deze toekomstige bewoners te vertalen in het huis en om een methodiek te ontwikkelen die de sociale cohesie tussen de bewoners onderling en tussen het huis en de buurt bevordert. Van 2005 tot 2008 was ze coördinator kunst en cultuur voor een zorgcentrum in Eindhoven. In heeft zij naast haar werkzaamheden als ontwerper de master cultuurmanagement aan de universiteit Antwerpen afgerond, met een onderzoek naar het cultuurparticipatiebeleid van de cultuuractoren in Antwerpen ten aanzien van verschillende kansengroepen in de samenleving. Aansluitend werkte zij als onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen en als coördinator brede schoolprojecten voor jongeren in het secundair onderwijs. Sinds 2010 werkt Laura als coördinator van het Postgraduaat Multimedia & Communicatie en daarnaast als docent methodologie aan de MAD-faculty, campus C-mine en gelijktijdig als onderzoeker in de onderzoeksgroep Art Object & Design. Andries Vanvinckenroye [ 1986] studeerde in 2009 af als Master in Productdesign aan de Media & Design academie (nu MAD-faculty). Zijn afstudeerwerk won de Design Platform Limburg prijs en werd door kunsthuis Z33 geselecteerd voor deelname aan de tentoonstelling Toegepast 15. Na een half jaar durende cradle-to-cradle stage bij Cesana SpA in Milaan en een jaar werkervaring als point-of-sales ontwerper, werkt Andries mee als onderzoeker/ontwerper aan projecten rond elektrische mobiliteit en aan Artisanato in de onderzoeksgroep Art Object & Design. Daarnaast is hij docent Productdesign aan de Stedelijke Academie voor Schone Kunsten te Hasselt.

13 4Ambachten Visie op ambacht In onze huidige samenleving heerst een tendens tot overwaardering voor intellectuele en onderwaardering voor fysieke arbeid en bijbehorend vakmanschap. Om iedereen in onze diverse samenleving kansen te bieden, moet die balans terug in evenwicht komen. Henk Oosterling beschrijft in zijn boek Rotterdam Vakmanstad de waarde van vakmanschap als een combinatie van elementen als leergierigheid, kwaliteitsbesef, beroepstrots, integriteit en verantwoordelijkheid (Oosterling, 2010:30). Hij refereert hierbij niet aan het nostalgische 19e-eeuwse begrip van ambachtelijk vakmanschap, maar wel aan een herwaardering van vaktechnische vaardigheden en bekwaamheid. Vertaald naar competentiegericht leren betekent dat een combinatie van vaardigheden, houdingen en vakkennis. Het gaat om een soort handelen en denken dat zich niet vertaalt in begrippen of woorden, maar wel in skills, tools en materie. Richard Florida beschrijft in zijn boek The rise of the creative class (2002) het belang van de creatieve industrie voor de ontwikkeling van gemeenschappen en steden. De meeste invloed kent hij in eerste instantie toe aan de nieuwe creatieve klasse die bestaat uit onder andere modeontwerpers, architecten, designers, kunstenaars, maar hij onderschrijft ook het belang van een bottom up benadering van het omzetten van sociaal en creatief kapitaal: Creativiteit in de wereld beperkt zich niet tot de Creatieve Klassen (...). Ik ben er heilig van overtuigd dat de sleutel tot het verbeteren van het overgrote deel van onderbetaalde, deels werkloze en misdeelde mensen niet in sociale dienst programma s op part time baantjes zit (...) maar in het aftappen van de creativiteit van deze mensen (Florida in Oosterling, 2010:32) Ambachten en doen. Elke vaardigheid veronderstelt volgens hem zowel lichamelijke oefening als verbeeldingskracht. Sennett benadrukt hierbij dat het idee niet losstaat van de uitvoering, maar dat het handgemaakte object zelf reflecteert en de maker uitdaagt gedurende het vervaardigingsproces. Het vakmanschap is met andere woorden een continue afwisseling tussen denken en doen, en hierbij denken de handen en vingertoppen. Er wordt dus een uitgesproken onderscheid gemaakt tussen ambachtelijk werk en repetitief productiewerk (Sennett, 2008). Een dergelijke herwaardering van handwerk zoals door Oosterling, Florida en Sennett beschreven, als tegenhanger van intellectuele arbeid, biedt kansen voor laag- of ongeschoolde mensen. Het is daarom dat er bij de focus op ambachtelijke technieken en vervaardiging veel kansen liggen voor de sociale tewerkstelling in WEB. WEB richt zich tot werkzoekenden en doelgroepwerknemers uit de Kempen die intensieve begeleiding nodig hebben in hun traject naar duurzame tewerkstelling. Rekening houdend met de bredere maatschappelijke context en/of de vraag van het individu vult WEB deze begeleidingstrajecten in met vorming, opleiding, werkervaring of tewerkstelling. Deze werkzoekenden hebben geen directe toegang tot de reguliere arbeidsmarkt en hebben nood aan tewerkstelling waarin de focus ligt op talentontwikkeling onder intensieve begeleiding. Deze visie op ambachten, met de focus op handwerk en de mogelijkheid tot het aanleren van vakmanschap, staat daarom centraal binnen dit onderzoek. In de literatuur zien we dat er geen eenduidige definitie bestaat van wat verstaan kan worden onder een ambacht. Het begrip vertegenwoordigt immers ook beroepen met een enorme variatie, van glazenier, kapper, chocolatier, dakwerker, beenhouwer, verpleger tot webdesigner. We hanteren daarom in ons onderzoek de volgende definitie over ambachten; Onder ambachten verstaan we vakkundig handwerk, dat vooral in de praktijk wordt geleerd. Het gaat om een soort handelen en denken dat zich manifesteert in vaardigheden, instrumenten, technieken en materie. Bovendien gaat het om bedrijfsmatige uitoefening van het vak (Oosterling, 2010; Hoofdagentschap Ambachten, online). Tot slot spreekt Richard Sennett in zijn boek De ambachtsman. De mens als maker (2008) over het verband tussen hoofd en handen, tussen denken

14 26 27 Ambachten Ambachten Het belang van ambachten voor design Het ambachtelijk design is de laatste jaren terug populair. Het aantal verschillende activiteiten, zoals bijvoorbeeld het seminar Me Craft/ You Industry, in januari 2012 georganiseerd door Premsela (Nederlands instituut voor design en mode) onderzoekt de verschillende relaties tussen industrie en ambacht en de betekenis van industriële en ambachtelijke processen van vroeger en nu. Het vertrekt vanuit de visie van ontwerpers Makkink en Bey dat ambachten ingezet kunnen worden om het huidige industriële landschap opnieuw vorm te geven en kleinschalige, lokale innovatie en industrie met elkaar te verbinden (Premsela, 2012). Quartier Bricolé labo voor design met wortels- een initiatief van Tapis Plein vzw uit Brugge vormt tussen een platform voor zelf producerende ontwerpers, waarin zij een podium bieden voor handmatig vervaardigde producten en objecten. Het labo is een verkenningsruimte om kruisbestuiving en uitwisseling tussen ambachten en hedendaags design te stimuleren. De inspanningen worden verder gezet onder de noemer Handmade in Brugge vanaf 2013 (Quartier Bricolé, 2012). Ook de opkomst van tal van designmarkten zoals De Invasie, De markt van Morgen, Handmade in Belgium en tentoonstellingen zoals Power of Making in Londen en The Machine in Genk tonen dit bijvoorbeeld aan. Veel ontwerpers zijn geïnteresseerd in de creatie van handgemaakt design geïnspireerd op ambachten. De designcriticus Steven Skov Holt geeft aan dat er een verschuiving plaatsvindt waarbij niet het ambacht centraal staat, maar het inzetten van ambachtelijke technieken vanuit een ontwerp(ers) visie. Hij noemt dit Manufracturen : het fabriceren met opzettelijke productiefouten waardoor toegepaste ontwerpen transformeren tot onverwacht nieuwe vormen (Holt in Reinewald, 2009). Gastcurator van de tentoonstelling Power of Making (2011), waarin het Victoria & Albert museum een beeld van maken in onze tijd schetst, stelt dat het maakproces een actieve manier van denken is, iets dat uitgevoerd kan worden zonder een exact doel voor ogen, maar door het maken zelf een omgeving creëert waarin innovatie kan ontstaan (Charny, 2011). Juist dit aspect maakt het ambachtelijke vervaardigen voor ontwerpers zo aantrekkelijk. Bijvoorbeeld de in Londen gevestigde Studio Glithero geeft aan dat ze met hun designs willen reageren op het snelle consumentisme. Ze benadrukken in hun werk, dat vaak geïnspireerd is op traditionele technieken en ambachten, de schoonheid van het moment van creatie. In het werk The Long Drop uit 2009 creëren ze een tafel van beton waarbij het gietkanaal als spiraal in de lucht steekt en zo onderdeel uitmaakt van het ontwerp. Ze creeëren vaak performance-achtige settings om hun werk te tonen, zodoende wil Studio Glithero benadrukken dat het deel uitmaken van de creatie een vorm van consumptie is die het meeste voldoening geeft (Studio Glithero in Brondi & Rainò, 2010:84). Ze stellen dus bewust het handmatige, ambachtelijke proces centraal in hun werk. Het Italiaanse ontwerpersduo Formafantasma staat bekend om het gebruik van ongebruikelijke materialen zoals vissenhuiden, lava en brooddeeg die zij verwerken tot producten die de ambachtelijke vervaardiging benadrukken. Door een onderzoekend ontwerpproces laten zij de relatie tussen lokale traditionele ambachtelijke technieken en design zien en bieden een kritische blik op duurzaamheid en het belang van culturele artefacten in onze huidige maatschappij (Sellers, 2013). De werkwijze van Formafantasme laat een nieuw licht schijnen op de relatie tussen historie, materiaalgebruik, herkomst en context die in ambachten vaak samen komen, door dit op kritische wijze te verbinden. Ze laten zo een nieuw licht schijnen op hoe productdesign historische, politieke of sociale vraagstukken kan voeden, en verkennen tegelijkertijd de kwaliteiten van materialen op een wijze die vaak was weggelegd voor ambachten. Formafantasma ziet materialen niet alleen als functioneel, maar ook als drager van emoties, als getuigenis van historische feiten, en laten deze kenmerken deel laten uitmaken van hun design. Naast zeer esthetisch is hun werk dus ook sociaal en politiek getint, wat een frisse benadering van het ambachtelijke is (Roke, 2012). Uit diverse onderzoeken blijkt dat consumenten zich meer hechten aan producten/objecten waarbij ze zelf betrokken waren in de realisatie (Kohtala, 2012). Mensen doen bijvoorbeeld minder snel afstand van een maatpak, een gepersonaliseerde beker of een in opdracht vervaardigd object. De duurzaamheid van producten kan verlengd worden door te zorgen dat mensen meer gehecht raken aan de creatie. Chapman gaat zelfs verder en bepleit een emotionally durable design, waarin de consument een emotionele relatie aan kan gaan met een product/object om zo de duurzaamheid te verhogen (Chapman, 2009:35). Producten met een verhaal maken meer kans om zo n relatie met een consument te veroorzaken. Juist de handgemaakte producten, van bijvoorbeeld opgewaardeerde of hergebruikte materialen, dragen al verhalen en herinneringen met zich mee. Dit biedt dus kansen voor het creëren van producten/objecten die een langere levensduur hebben. Het lokaal produceren van design, met behulp van eerder lokale (am-

15 28 29 Ambachten Ambachten bachtelijke) technieken, geeft het ontwerp dus een verhaal en reflecteert geschiedenis en dit aspect zorgt ervoor dat mensen zich meer verbonden kunnen voelen met hun lokale cultuur. Designobjecten fungeren dan als cultuurdragers en vormen mee de identiteit (Formafantasma in Brondi & Rainò, 2010:107). Dit is een interessante benadering van meer handmatig vervaardigde designs, waarbij door de specifieke productievorm het handschrift van de maker en het feit dat iets handgemaakt is, worden benadrukt. Juist dit aspect zorgt ervoor dat gebruikers van de designproducten zich hier ook bewust van kunnen worden, en dus inzicht in de productie kunnen verkrijgen. In het kader van duurzaam design kan dit consumenten sensibiliseren voor duurzaamheid en zijn ecologische aspecten. Door de vormgeving kan bijvoorbeeld worden benadrukt dat materiaal vervaardigd is uit hergebruikte stoffen om zo mensen bewust te maken van de mogelijkheden van innovatief en esthetisch hergebruik. De betrokkenheid en interesse in het ontwerp kunnen hierdoor bovendien geprikkeld worden. Ook biedt dit perspectief een argument om consumenten zelf sterker te betrekken bij de creatie van producten, in de vorm van een gepersonaliseerde productie of zelfs co-design. Een ontwerp kan dienen als een medium voor kritische verkenning en analyse van politieke, ecologische en sociale vraagstukken, en dus als een visuele vorm van communicatie hieromtrent (Weiss in Brondi & Rainò, 2010:84). Zo kan design dus inderdaad worden ingezet voor het sensibiliseren over duurzaamheid. Dat designproducten deze kwaliteiten kunnen hebben, is inspirerend voor het onderzoeksproject Artisanato. alle materialen en technieken kunnen bezitten. Het experimenteren met meer traditionele technieken is interessant om hedendaagse interpretaties te realiseren en zo het dynamische aspect van ambachten te benadrukken. Het belang van verschillende gespecialiseerde werkplaatsen die de vakkennis rond textiel, keramiek of glasblazen in huis hebben en waar designers gebruik van kunnen maken, is daarom groot voor de ontwikkelingen van zowel design als de betrokken ambachten. Ontwerpers gaan ook vaak eerder traditionele technieken verbinden aan hedendaagse materialen en tools, en vice versa. L Artisan Électronique, de digitale 3D keramiek printer van Unfold, is daar een interessant voorbeeld van. Unfold creëerde een 3D printer die porselein kan printen. De vormen die geprint worden kunnen mensen via de digitale interface zelf bepalen, door met de hand het virtuele pottenbakkerswiel aan te sturen en de digitale homp klei te handvormen (Unfold, 2010). Ook in het werk van Jo Meesters zie je zijn zoektocht naar het bewaren van de kennis van ambachten, maar hij streeft naar een nieuwe (beeld)taal door ambachtelijke productie te versmelten met industriële processen (Meesters, 2012). Hedendaags design kan zo veranderingen in technologie, wetenschap en sociale waarden weerspiegelen, door middel van zowel ambachtelijke als industriële productiemethoden, en fungeren als triggers van reflectie en bewustzijn (Weiss in Brondi & Rainò, 2010:109). Handmatig vervaardigd design heeft een zekere meerwaarde voor designers omdat het de gelegenheid geeft om experimenteel en onafhankelijk van de industrie dingen uit te proberen. Ambachtelijk design biedt dus een belangrijke experimenteerruimte voor ontwerpers (Vandenbulcke, 2010). Door de kleinschaligheid en de handmatige productie is het mogelijk om te experimenteren met verschillende technieken, materialen en op zoek te gaan naar meer onconventionele bewerkingen. Het zelf produceren en vervaardigen van ontwerpen geeft vaak meer vrijheid en onafhankelijkheid en levert tegelijkertijd inzicht en designkennis op. De samenwerking met vakmensen en technici is voor veel designers van belang, omdat designers vaak breed zijn opgeleid en daardoor niet de finesses van

16 30 31 Methodologie in de paragraaf interviews, in het hoofdstuk Selectie van ambachten. Vertrekkende vanuit de desktopresearch, de seminars en de gesprekken zijn de proeftuinen vormgegeven. 5 Deze proeftuinen vormen de kern van dit onderzoek. De proeftuinen in dit onderzoek zijn een werkwijze waarin men ruimte wil creëren om materialen, producten, technieken en vaardigheden uit te testen die nieuw zijn voor het Recyclage Atelier, met een focus op ontwikkelings- en leermogelijkheden voor de betrokken medewerkers en de organisatie. Het geeft ruimte aan innovatie en verandering in een van te voren afgebakende periode, zonder hierbij als doel te hebben om direct de dagdagelijkse werking te beïnvloeden. Het monitoren van dit innovatie- en veranderingsproces kan de onderzoekers leren hoe de innovatie tot stand zou kunnen komen, wat de innovatie mogelijk maakt en wat ze belemmert. Op basis van de analyse van de proeftuinen kunnen mogelijke strategieën voor productinnovatie en de integratie van verschillende andere ambachten in de huidige werking van het Recyclage Atelier voorgesteld worden. Methodologie Via desktopresearch is in eerste instantie een algemeen en duidelijk beeld verkregen van de recente ontwikkelingen op gebied van ambachten, design, sociale werkplaatsen en allerlei kruisbestuivingen tussen deze gebieden. De informatie is opgezocht op het internet, blogs, in publicaties, boeken en documentaires. De verwijzingen naar deze informatie is terug te vinden in de literatuurlijst en vormen de voedingsbodem voor de opzet van de proeftuinen. Uiteraard is in de context van ambachten ook een praktische verkenning van het veld onmisbaar. De onderzoekers bezoeken daarom diverse relevante evenementen en samenkomsten die inhoudelijk inspelen op deze praktijk. Daarnaast gaat men op zoek naar interessante mensen die aan de hand van interviews een steentje kunnen bijdragen aan dit onderzoek. De meest interessante gesprekspunten zijn samengevat en opgenomen Verwevenheid theorie en praktijk In het onderzoeksproject Artisanato verweven de theoretische concepten zich met de praktijk van de sociale economie. Designonderzoek kenmerkt zich door een wisselwerking tussen theorie en praktijk, om zo ervaringsrijke ontwerpen, creativiteit en innovatie te stimuleren. Dit is belangrijk voor de ontwikkeling van waardevol en authentiek designonderzoek. In designonderzoek zijn reflectie en maken continue verweven. Dit is ook zo binnen het onderzoeksproject Artisanato. De resultaten en de reflectie van de proeftuinen geven telkens mee vorm aan de volgende stap van het onderzoeksproces. De onderzoekers hanteren onder andere de methode van participatieve observatie. Door de werknemers van WEB op langdurige basis te observeren, gesprekken met hen aan te gaan en ook op andere manieren in interactie te treden, zoals bijvoorbeeld samenwerken, wordt inzicht verworven in de manier waarop de medewerkers werken en de wijze waarop deze zich verhoudt tot de onderzoeksvraag. Er wordt gezocht naar aanwezige interesses en kwaliteiten van de werknemers om de proeftuinen zo goed mogelijk af te stemmen op de specifieke doelgroep en de proeftuinen zo doelgericht mogelijk in te richten. Zo bleek bijvoorbeeld dat enkele medewerkers in hun vrije tijd zelf regelmatig kringloopcentra en markten bezoeken om hun

17 32 33 Methodologie Methodologie eigen collectie oude kloostermeubels uit te breiden. Door deze personen ook zelf een meubel uit te laten kiezen in de proeftuin om naderhand te bewerken, creëert men een duidelijk waarneembare intrinsieke motivatie die het leerproces aanzienlijk bevordert. Door langs de andere kant de juiste bewerkingstechnieken te koppelen aan de juiste personen, kan men het verbreden en verdiepen van reeds gekende technieken in de hand werken en stimuleert men talentontwikkeling. Zo geven de werknemers dus zelf mee vorm aan het onderzoeksproces. John Thackara beschrijft in zijn boek In the bubble dat ontwerpers moeten leren te respecteren wat er al aanwezig is in een gegeven context. Het is echter waardevol als ontwerpers hun ontwerpersblik gebruiken om verborgen kwaliteiten en bronnen te ontdekken in die context en vervolgens ook zorgen om die kwaliteiten te mobiliseren (Thackara, 2010:184). Omdat deze visie inspirerend is voor dit onderzoek, kiest men bewust om te vertrekken van deze reeds aanwezige resources van WEB, als basis voor het verdere onderzoek. Als resources worden hierbij gezien: de huidige werknemers van het Recyclage Atelier van WEB; de materialen die reeds aanwezig zijn vanuit de inzameling en waarvan geweten is dat ze op regelmatige basis terug binnen zullen komen; de expertise en kennis over talentontwikkeling en opleiding- en coachingsmogelijkheden in de Sociale Economie in WEB; de expertise van het omkaderend personeel en het bestaande netwerk van WEB. De doelstelling is om als ontwerpers deze context op een vernieuwende wijze te benutten en met elkaar te combineren, om zo tot een verdere ontwikkeling van de werking van het Recyclage Atelier te komen. Participatieve aanpak Een maatschappelijke vraagstuk zoals de talentontwikkeling en maatschappelijke participatie van werknemers in de Sociale Economie is complex. In de literatuur beschrijft men dat deze complexiteit vraagt om een ontwerpproces waarbij de ontwerper samenwerkt met verschillende betrokken partijen (stakeholders) in plaats van top-down oplossingen te verzinnen voor de betrokkenen (Thackara, 2010:9, Leadbeater, 2006:2). In dit project zijn daarom de werknemers richtinggevend in het innovatieproces, op basis van hun (latente) behoeften en wensen worden nieuwe ideeën gegenereerd en geïntegreerd in de ontwerpresultaten (Van der Lugt, Bakkeren, De Lille, 2009:10). Een gedeeld ontwerpproces dat ontwerpers, stakeholders en werknemers gezamenlijk doorlopen zorgt voor inleving, empathie en begrip voor de problematiek van de werknemers bij de ontwerpers en andere stakeholders. De onderzoekers zorgen daarom voor een sterke betrokkenheid tijdens het onderzoek van werknemers en stakeholders. Dit traject zorgt voor een ontwerp van een samenwerkingsmodel dat beter afgestemd is op zowel de capaciteiten als de noden van de werknemers. Bovendien fungeert dit proces als katalysator om mensen samen te brengen (Maase en Dorst, 2007). Zo een proces van ontmoetingen en proeftuinen kan sociale en culturele meerwaarde, zoals kwaliteitsbesef, beroepstrots, integriteit en verantwoordelijkheid creëren. In het onderzoeksproject Artisanato is dit gegeven vertaald door inside-out aan de slag te gaan, dus te vertrekken van de interne werking, in nauwe samenwerking met de betrokkenen. Men verstaat onder deze interne werking de aanwezige resources van WEB zoals hierboven beschreven. De focus ligt op de validatie op de werkvloer, tijdens de proeftuinen. Daar zullen de concepten van het onderzoek (literatuur, gesprekken met ontwerpers, vakmensen, bezoek tentoonstellingen en conferenties) getoetst worden aan de dagdagelijkse realiteit van WEB. Er is gekozen voor een participatieve ontwerppraktijk, waarbij de designer zich onderdompelt in de onderzochte gemeenschap. Dit gaat uit van een andere visie op design, het gaat niet langer om universeel design, maar uniek design afgestemd op een specifieke sociaal/economische context. Designers en werknemers zijn hierin co-auteurs en onderzoekers van een gemeenschappelijk proces. Kenmerkend voor dit proces is dat men als designer creatieve interventies faciliteert, maar geen volledige controle heeft over de resultaten, omdat er een proces wordt opgestart van wederzijdse inspiratie en het voortbouwen op elkaars expertise, vaardigheden en ideeën. Het participatieve aspect in het onderzoeksproject zou nog verder kunnen worden doorgevoerd, maar in Artisanato ligt de hoofdfocus op het aanleren van specifieke vaardigheden en technieken gekoppeld aan ambachten. Doordat de focus ligt op het aftoetsen van de leermogelijkheden en de overdracht van vaktechnische kennis aan de werknemers, is er van te voren, in samenwerking met de gastdocenten, een leertraject per proeftuin bepaald. De werknemers hebben dus bijvoorbeeld geen invloed gehad op de keuzes van de te onderzoeken ambachten, materialen of technieken. Wel werd telkens ingespeeld op hun reacties en geobserveerd hoe de proeftuinen verliepen om waar nodig bij te sturen. De ervaringen en bevindingen van zowel onderzoekers als werknemers zijn gedurende de proeftuinen telkens besproken en vervolgens gereflecteerd in de stuurgroep. Door aan de hand van die kritische reflectie de

18 34 35 Methodologie 6. daaropvolgende proeftuin vorm te geven en te organiseren, verhoogt de kwaliteit en de output van de proeftuinen. Door de nauwe samenwerking met de werknemers tijdens de proeftuinen, kunnen zij meedenken over de implementatie binnen WEB. Dit zorgt enerzijds voor een draagvlak binnen de organisatie en op de werkvloer, en anderzijds creëert men zo ruimte voor talentontwikkeling bij de werknemers. Gedurende het onderzoeksproject hebben de twee onderzoekers telkens de aanpak, hun bevindingen en de voortgang voorgesteld aan de stuurgroep. Op basis van de feedback zijn de plannen waar nodig bijgestuurd en afgestemd op de context van de Sociale Economie. Deze stuurgroepsmeetings zijn belangrijk in het onderzoeksproces en heeft het mogelijk gemaakt om de verschillende visies en expertises van de stuurgroepleden op het vlak van ambachten, design en Sociale Economie te benutten. (De stuurgroep wordt voorgesteld in Hoofdstuk 3). Als methode om inzichten en kennis van experts (designers, ontwerpers, onderzoekers) te verwerken in het onderzoek hebben de onderzoekers ook gebruik gemaakt van een mapping. Mapping is een methode waarbij het mogelijk is om op participatieve wijze verzamelde gegevens te analyseren en bepaalde patronen te ontdekken. Het is tegelijkertijd een analyserende en creërende activiteit. Op deze wijze zorgt een mapping voor nieuwe en verdiepende inzichten in een bepaalde thematiek (Huybrechts, Schoffelen & Jansen, 2010). De mapping, aan de hand van de MAP-it 4 methoden en de workshop Textile Hacking hebben een belangrijke bijdrage geleverd in de externe validatie van het onderzoek. Het betrekken van de 15 ontwerpers tijdens de workshop Textile Hacking en de begeleiding van de Nederlandse ontwerper Jo Meesters, zorgt voor een frisse en kritische validatie van diverse stappen in het onderzoeksproces. 4 MAP-it is een mapping methode ontwikkeld door de onderzoeksgroep Social Spaces van de MAD faculty. Zie voor een uitgebreide toelichting op deze specifieke tool. 6 Selectie van ambachten Om een zo volledig mogelijk onderzoek naar ambachten te voeren, wordt er in eerste instantie een verzameling samengesteld van zo veel mogelijk ambachten die in de laatste decennia in België uitgeoefend werden. Door middel van een top-down selectiemethode wordt onderzocht of deze ambachten interessant zijn voor WEB. Er worden parameters opgesteld als selectiecriteria en aangegeven waarom bepaalde ambachten minder interessant zijn in de context van WEB, het Recyclage Atelier en bijgevolg voor het onderzoeksproject Artisanato. Vanzelfsprekend is dit selectieproces bediscussieerbaar. Zo is de koppeling van ambachten aan parameters niet geheel objectief. Er is discussie mogelijk over waarom die specifieke ambacht bij die parameter staat en een andere niet of waarom de ene ambacht niet door de selectiecriteria is geraakt en de andere wel. Deze beslissingen zijn in eerste instantie genomen door

19 36 37 de projectonderzoekers en naderhand afgetoetst bij de stuurgroepleden van Artisanato tijdens de stuurgroepbijeenkomsten en de mappingsessie. De selectie is bijgevolg bepaald door de onderzoekscontext en kan niet zomaar getransfereerd worden naar andere organisaties in de sociale economie, maar wel ter inspiratie dienen. De aanpak van het onderzoek is echter zo dat bij externe validatie van de onderzoeksresultaten een vertaalslag nodig is. De gehanteerde parameters; relevantie, concurrentiële positie, specialisatiegraad, creatieve mogelijkheden, materiaalhergebruik, cognitieve vaardigheden, opstartkosten, verband met kernactiviteiten WEB, worden in de volgende paragrafen met uitleg en voorbeelden toegelicht. - De relevantie van de uitoefening van bepaalde ambachten in een economisch systeem kan men in vraag stellen. De relevantie binnen de economie is een tijdsgebonden fenomeen en zorgt ervoor dat bijvoorbeeld het maken van klompen een museale ambacht is geworden in plaats van een economisch rendabele ambacht, zoals dit vroeger was. Technologische innovatie maakte het mogelijk om schoenen te ontwikkelen die op vele vlakken voordeliger zijn voor de drager dan houten klompen, waardoor de drager een voorkeur kreeg voor modern schoeisel en er geen vraag meer is naar klompen. Op deze manier verdwenen ook touwslagers, bezembinders, ganzenvangers, uit ons huidig economisch systeem en vindt men ze enkel terug in museale of folkloristische contexten. - Indien bepaalde ambachten veelvuldig worden uitgevoerd in de hedendaagse economie, wil dat zeggen dat ze momenteel relevant en rendabel zijn. Indien men zo een ambacht zou integreren in het Recyclage Atelier op vergelijkbare wijze als bij andere bedrijven, neemt WEB een concurrentiële positie in op de markt, op basis van subsidies die andere bedrijven niet krijgen. Dit is iets wat WEB en het Vlaams Subsidieagentschap voor Werk en Sociale Economie absoluut willen vermijden. De ambachten die aan deze parameter voldoen zijn vaak bouw gerelateerde ambachten, zoals bijvoorbeeld verven, dakwerken of metsen. - Indien er een te lange of complexe opleiding nodig is om het personeel een bepaalde ambacht aan te leren, kan men de ambacht als specialistisch omschrijven. Buiten het nadeel dat men eerst veel tijd en geld moet investeren alvorens professioneel aan de slag te kunnen, heeft de meerderheid van de doelgroepmedewerkers van WEB niet het juiste profiel om langdurige complexe opleidingen te vervolledigen en hier naderhand een beroep van te maken. Ambachten die onder deze noemer vallen zijn bijvoorbeeld gezondheidstechnieken zoals Opticien-optometrie of tandtechniek, productieambachten zoals maatschoenmaker of hoedenmaker (haute couture), muziektechnieken zoals viool bouwen of piano herstellen en restauratietechnieken zoals het geschiedkundig herstellen van meubels of kunstwerken. - Indien er minder creatieve mogelijkheden verbonden zijn aan een ambacht ten opzichte van andere ambachten, wil dat zeggen dat het moeilijker is voor WEB om creatief interessante resultaten te behalen via deze ambacht dan via andere ambachten. Hoewel creativiteit een moeilijk vatbaar begrip is en vaak niet objectief beoordeeld kan worden, wordt er minder potentieel gezien in reparatietechnieken zoals fietsherstelling of schoenherstelling en technieken zoals elektrotechnisch monteren of textiel reinigen. - Indien materiaalhergebruik niet het startpunt van een ambacht kan vormen, omdat het nodige basismateriaal niet, in onvoldoende kwantiteit of in onvoldoende kwaliteit aanwezig is in WEB, is de ambacht niet interessant voor het Recyclage Atelier. Hieronder vallen bijvoorbeeld de ambachten die gebruik maken van edelstenen en edelmetalen zoals juweel ontwerpen maar ook ambachten zoals leder bewerken of vulkaniseren. - Door participatieve observatie van de doelgroepmedewerkers op de werkvloer en door interviews met doelgroepmedewerkers en kaderpersoneel, werd duidelijk dat de sterktes van de doelgroepmedewerkers zich manifesteren in motorische vaardigheden, eerder dan in cognitieve vaardigheden... Hoewel voor het uitoefenen van alle ambachten hoofd en hand samen moeten werken, en hun onderlinge relatie tot elkaar belangrijk zijn op de werkvloer, leunen bepaalde ambachten dichter aan bij het verkrijgen van handvaardigheden (motorische aspect) en anderen dichter bij kennis (cognitieve aspect). Daarom is het verstandig om ambachten te selecteren die goed aansluiten op de doelgroep en op deze manier talentontwikkeling maximaal te stimuleren (R. Vanheste en J. Willems, 2007). De eerder op cognitie gerichte ambachten vallen hierdoor af in deze selectie. Hieronder kan men bijvoorbeeld de nieuwe digitale ambachten thuis brengen, zoals web design, game ontwikkelaar, programmeren voor digitale productie of geluidstechnieken, maar ook zorgambachten zoals thuisverzorging of verpleegkundigen. - Indien er een te grote financiële opstartkost nodig is om de ambacht te kunnen exploiteren, wordt het business model riskanter en zal de focus

20 38 39 in het business model, die momenteel sterk op medewerkers ligt, meer moeten verschuiven naar machines, wat tegenstrijdig is met het doel van WEB. Hieronder vallen ambachten zoals glasblazen met behulp van een glasoven of drukken met behulp van digitale of offsetpersen af. - Sommige ambachten hebben te weinig verband met de huidige kernactiviteiten van het Recyclage Atelier, waardoor WEB geen interesse heeft in het opstarten van bijvoorbeeld uiterlijke verzorgingsambachten zoals haartooi of nagelstylen en voedingsambachten zoals beenhouwerij of bier brouwen. Aan de hand van bovenstaande criteria werden de volgende dertien ambachten/ambachtelijke technieken geselecteerd om nader te onderzoeken: Keramiek gieten decoratief schilderen kunstenaar/ontwerper en docent productdesign aan de MAD-faculty (30 januari 2012) dat elke techniek op zich interessant is en dat elke ambacht potentiële mogelijkheden heeft in de markt van de kunsten en het design. Van sommige technieken zijn er weinig of geen vakmannen meer te bespeuren waardoor de techniek niet relevant meer lijkt te zijn, maar toch nog steeds gewild is door een beperkt publiek van kunstenaars en ontwerpers. Een ander aspect benoemde Willy Ketelbuters, zelfstandig leerbewerker (30 januari 2012), namelijk dat werknemers in de Sociale Economie ook inzetbaar zijn in de reguliere economie en dat zij zelfs interessant kunnen zijn voor sommige reguliere bedrijven dankzij hun verminderde loonlast. Hij benadrukt wel dat men zeer bewust moet zoeken naar een profiel dat past in het bedrijf. De conclusie is dat als men het profiel van een specifieke doelgroepmedewerker niet kan koppelen aan het juiste type werk, het vaak rendabeler is om een reguliere werknemer aan te stellen en de volledige loonlast te dragen. textielbewerking lederbewerken decorbouw / standenbouw papier (zand)stralen & oppervlaktebehandeling Interviews Tijdens de verkenningsfase van het onderzoek naar ambachten worden diverse mensen uit de kunstenaars/ambachtenwereld geïnterviewd. De meest interessante gesprekspunten zijn samengevat en hier weergegeven. Vanuit de interviews zijn een aantal interessante aandachtspunten voor het onderzoek naar voren gekomen. Zo besprak Luk Vanderhallen, zelfstandig GLAS IN LOOD MAKEN restauratie stofferen mozaïek maken en bezetten Imkeren Een derde conclusie is dat de rendabiliteit van een ambacht een complex gegeven is dat vaak schippert tussen de uitvoering ervan in een professionele of een hobbymatige context. Sommige ambachten worden zo veelvuldig uitgevoerd als hobby dat ze bedreigd zijn of uitsterven als beroep. Modeontwerpers die handbreisels willen of naaldkant, zullen al snel hun weg naar hobbyisten vinden aangezien de kostprijs van een professional hier zeer hoog zal liggen. Wat men ook ziet in sommige businessmodellen is dat er een samenwerking tussen professionals en hobbyisten ontstaat, bijvoorbeeld in de vorm van een vzw-structuur, om de uitvoeringsprijs te drukken. Dit gegeven kwam onder meer aan bod in gesprek met Claire Cauwels, verantwoordelijke sociaal textielatelier Made By Oya (februari 2012). Bij het onderzoeken naar de rendabiliteit van een ambacht dient men dus niet enkel naar concurrentiële bedrijven te kijken maar ook naar hobbyisten. Verder was de reactie van Sarah Indeherberge en Ludo Thijs, verantwoordelijke en medewerker FLACC, (19 januari 2012) dat men moet oppassen voor de duurzaamheid van ambachten in de toekomst. Handwerk is momenteel weer een hype en zie je dus terug verschijnen, maar niemand kan voorspellen hoe het begrip na 5 of 10 jaar ervaren wordt door onze maatschappij. Hiervan moet men zich steeds bewust zijn bij het opstellen van businessmodellen, aangezien een goed businessmodel gericht is op een lange bestaanstermijn. En hoewel handwerk weer in de lift zit, wordt er in Vlaanderen vandaag de dag veel meer op een machinale manier geproduceerd dan op een ambachtelijke manier in vergelijking met bijvoorbeeld 30 jaar geleden.