De impact van de Open Brief op de relatie tussen vrijgemaakten en christelijkgereformeerden, geïllustreerd aan de hand van de casus Eindhoven

Transcriptie

1 De impact van de Open Brief op de relatie tussen vrijgemaakten en christelijkgereformeerden, geïllustreerd aan de hand van de casus Eindhoven Door dr. Daniël Timmerman Graag vraag ik uw aandacht voor de impact van de Open Brief van 1966 in de context van een lokale samenwerkingsgemeente. De kerk in kwestie is de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt) te Eindhoven, die in 1966 al twintig jaar contact oefende met de lokale Christelijke Gereformeerde kerk. Deze geschiedenis ligt mij, als predikant van de huidige Nederlands Gereformeerde kerk in de Lichtstad, na aan het hart. Ik ontmoet in mijn werk zowel de pijn van de kerkelijke breuk, als de blijdschap over nieuwe vormen van samenwerking tussen de drie gereformeerde kerken. In het beperkte kader van deze lezing zal ik niet herhalen wat elders is geschreven over de kerkelijk breuk die zich anno 1967 in Eindhoven voltrok. 1 Deze breuk is niet los te zien van de spanningen die in de classis Brabant-Limburg vanaf 1961 ontstonden rond de opvattingen van ds. Telder 2 en de kerkelijke positie van de gemeentes in Breda en Rijsbergen. Hierdoor liep er al vanaf februari 1966, dus ruim een half jaar voor verschijning van de Open Brief, een breuklijn door de kerken in het Zuiden. Aanvankelijk probeerde de nog ongedeelde kerk van Eindhoven met beide partijen in contact te blijven, maar kort voor kerst 1967 kwam het ook in deze gemeente tot een breuk. In mijn lezing wil ik wel ingaan op twee bijzonderheden van de breuk in Eindhoven. De eerste houdt direct verband met het thema van dit symposium de Open Brief. In zijn terugblik op 1967 heeft de toenmalige predikant van de GKv Eindhoven, ds. Gert van den Brink, benadrukt dat de kerk van Eindhoven scheurde als gevolg van het handelen van de classis in de kwestie Telder. 3 Dit wekt de indruk dat de Open Brief in Eindhoven geen rol van betekenis speelde. In mijn lezing wil ik nagaan of dit inderdaad het geval was. Een tweede bijzonderheid houdt verband met de al genoemde contacten tussen vrijgemaakten en christelijke gereformeerden in Eindhoven. Al sinds 1946 waren beide gemeentes met elkaar in gesprek. In de jaren 60 had dit geleid tot diverse vormen van interkerkelijke samenwerking 4. Landelijk stonden deze Eindhovense gereformeerden bekend als pioniers en koplopers van de kleine oecumene. 5 In mijn lezing wil ik onderzoeken welke impact de spanningen binnen de GKv Eindhoven hadden op de samenwerking met de christelijke-gereformeerde zusterkerk. 1 Van den Brink en Van der Kwast, Een kerk ging stuk, Van den Brink en Van der Kwast, Een kerk ging stuk, Een kerk ging stuk, Vgl. Kerkenraad CGK Eindhoven, De HERE bouwt Jeruzalem. 5 Vgl. Rapport van de CG-classis Utrecht, d.d , 3. 1

2 Voor mijn lezing heb ik gebruik kunnen maken van de archieven van de drie betrokken gemeentes, de huidige CGK, GKv en NGK. Ik begin mijn verkenning in 1963, het jaar waarin de contacten tussen CGK en GKv in Eindhoven een voorlopig hoogtepunt bereiken. Beide kerkenraden zijn ervan doordrongen dat gescheiden kerkelijk voortleven niet langer verantwoord is. Daarom laten zij voor de tweede maal een Getuigenis uitgaan naar de zusterkerken van beide kerkgenootschappen, waarin ze uitspreken elkander te aanvaarden als Kerk van Jezus Christus en wederzijdse Woord- en Sacramentsbediening voor elkander open te stellen. Praktisch zou dit moeten leiden tot spoedige kanselruil van beide predikanten, ook in avondmaalsdiensten. Dit besluit draagt volgens het Getuigenis een interimkarakter, omdat de verwachting wordt uitgesproken dat er ook landelijk spoedig samenwerking zal ontstaan. 6 De hoopvolle intenties van het Getuigenis van 1963 strandden echter al snel, vooral door zwaarwegende bezwaren vanuit het CG-kerkverband, die ook onrust teweeg brengen in de Eindhovense gemeente. 7 In oktober van hetzelfde jaar wordt daarom besloten tot voorlopige opschorting van de kanselruil. Met een mooi staaltje van creatieve kerkpolitiek wordt de samenwerking echter wel voortgezet. In plaats van maandelijkse kanselruil, organiseren beide kerkenraden een vorm van ledenruil, waarbij de gemeenteleden beurtelings de diensten bezoeken in de zusterkerk. Ook wordt intensief overleg gevoerd over de optie van een gezamenlijke derde kerklocatie in de nieuwbouwwijk Woensel. Na het plotselinge overlijden van de CG-predikant, ds. Simon van Zwoll 8 in januari 1964, verricht de vrijgemaakte predikant ds. Gert van den Brink pastorale hulpdiensten in de zustergemeente. Toch stagneert de samenwerking vanaf midden De christelijke gereformeerden richten hun pijlen op de komende synode van De vrijgemaakten worden steeds meer in beslag genomen door de classicale discussies over de kwestie Telder. Uit het notulenboek blijkt dat de gecombineerde kerkenraadsvergaderingen, die de motor vormen achter het samenwerkingsproces, steeds minder frequent worden gehouden. 9 Wanneer beide kerkenraden elkaar wel ontmoeten, wordt een andere en kritische ondertoon gehoord. Van vrijgemaakte zijde is er zorg over de oecumenische koers van de CGK. Landelijk hadden de christelijke gereformeerden voorzichtig de deur geopend voor samenwerking met andere gereformeerden, zoals binnen de International Council of Christian Churches. Dit riep bij de vrijgemaakten vragen op 6 Kerkenraad CGK Eindhoven, De HERE bouwt Jeruzalem, Kerkenraad CGK Eindhoven, De HERE bouwt Jeruzalem, In 1966 spreekt de vrijgemaakte predikant Van den Brink binnen zijn kerkenraad zelfs over een mogelijke scheuring in de CGK (notulen GKv, d.d ). 8 Overleden Aanvankelijk was sprake van 5 à 6 vergaderingen per jaar [check]. Het lijkt erop dat er in 1965 echter maar één keer gezamenlijk werd vergaderd, nl. op 16 november. (In het notulenboek van 1966 wordt het verslag van opgenomen direct na het verslag van ). 2

3 over de kerkvisie en de plek van de confessie binnen de CGK. 10 Deze discussie wordt nu ook in Eindhoven gehoord. Zo spreekt een vrijgemaakte ouderling zijn moeite uit met de deelname van de christelijke gereformeerden aan de oecumenische kerkbouwactie Antwoord Van groter gewicht is de kwestie van de interkerkelijke avondmaalsviering in het lokale protestantse ziekenhuis, waarover van 1966 tot 1969 gesproken wordt. 12 Van vrijgemaakte zijde klinkt bezorgdheid over de bereidheid van de christelijke gereformeerde kerkenraad om hun nieuwe predikant, ds. Wiendelt Steenbergen, te laten voorgaan in deze diensten. Omgekeerd getuigen de notulen van toenemende moeite van de christelijke gereformeerde broeders met wat de vrijgemaakte geborneerdheid wordt genoemd. 13 Zij worden huiverig door wat zij buiten Eindhoven aan vrijgemaakte prediking horen. En ook uiten zij bezwaren over de inhoud van een preek die door een vrijgemaakte ouderling in Eindhoven werd voorgelezen, waarin de vrijmaking bijna wordt gezien als een heilsdaad van God. 14 Deze voorbeelden illustreren een belangrijke wending in de interkerkelijke contacten te Eindhoven. In de jaren vóór 1964 draaiden de gesprekken bijna uitsluitend over de zgn. toe-eigening des heils. Daarbij ging het om de vraag hoe de leden van de verbondsgemeente deelachtig zijn of worden aan Gods genade, en hoe dit in prediking en pastoraat aan de orde moet komen. Vanaf 1964 wordt hier een tweede thema aan toegevoegd: de visie op de kerk. Hoewel de gesprekken hartelijk blijven, komt er een verschil van inzicht aan de oppervlakte tussen de meer oecumenisch ingestelde christelijke gereformeerden en een meer kerkelijk belijnd denkend deel van de vrijgemaakte kerkenraad. Deze twee thema s toe-eigening des heils en kerkvisie worden begin 1966 expliciet geagendeerd door de christelijke gereformeerde classis. De synode van Zwolle-Apeldoorn had namelijk groen licht gegeven voor nieuwe gesprekken met de GKv. Wanneer de Eindhovense CGK daarop opnieuw toestemming vraagt voor kanselruil, adviseert de classis om plaatselijk door te spreken over de toe-eigening én over de hantering van het gereformeerd belijden aangaande de kerk. 15 Binnen de CGK leeft namelijk grote moeite met de manier waarop de vrijgemaakten spreken over de ware kerk, zoals deze wordt aangeduid in art. 29 van de NGB. 16 Ook in Eindhoven wordt deze spanning rond de kerkvisie gevoeld. Terwijl in 1963 ronduit gesproken werd over confessionele eenheid, blijken er in 1966 bij de christelijke gereformeerden bezwaren over leer en belijdenis van de vrijgemaakte zusterkerk te leven. 17 De houding van vrijgemaakten elders in het land door hen karakteristiek 10 Bos, Nederlandse Kerkgeschiedenis na 1945, Notulen CGK-GKv, d.d Notulen GKv, d.d ; notulen CGK-GKv, d.d ; notulen GKv, d.d ; etc. 13 Notulen CGK-GKv, d.d Notulen CGK-GKv, d.d Notulen CGK-GKv Bos, Nederlandse Kerkgeschiedenis na 1945, ; Velema, Wie zijn wij?, Notulen CGK-GKv, d.d

4 samengevat: als het formeel maar in orde is, is het geestelijk ook wel goed. 18 Op hun beurt geven de vrijgemaakten aan vanwege de problemen in de classis nog niet te kunnen spreken over de kerkvisie. 19 Een dieptepunt wordt bereikt in april 1967 wanneer de christelijke-gereformeerde classis negatief besluit over het herhaalde verzoek om kanselruil in Eindhoven. De commissie ad hoc is namelijk van oordeel dat er te weinig eenheid is in belijden en beleven met de Eindhovense vrijgemaakten. Bovendien is er onvoldoende eenparigheid van gevoelen binnen de lokale CGK. 20 Ondertussen hebben de vrijgemaakten hun handen meer dan vol aan het conflict in eigen kerkverband. Het notulenboek suggereert dat de moeite vóór 1967 vooral ligt in de relatie van de Eindhovense kerk tot de zusterkerken in de classis. Zou het mogelijk zijn om, zonder de leer van ds. Telder goed te keuren, toch de band te behouden met alle zusterkerken in de classis? En zou er ruimte zijn voor tolerantie van een afwijkende ideeën, zonder de gereformeerde belijdenis ontrouw te worden? De Open Brief wordt in de notulen voor het eerst genoemd in april Een bezwaard kerkenraadslid spreekt zijn zorg uit over predikanten die met eigen ideetjes komen, zoals bijv. in de Open Brief. Ook bij de eigen predikant, ds. Van den Brink, signaleert hij eenzijdigheid. Een andere ambtsdrager vindt diens spreken over de kerk zelfs gevaarlijk. 21 De Open Brief keert terug wanneer Van den Brink eind augustus in de kerkenraad verklaart in geest en hoofdzaak het met de Open Brief eens te zijn. 22 Ook stelt hij dat hij de brief mogelijk zelf had ondertekend, hoewel hij achteraf blij is dit niet gedaan te hebben. 23 Deze uitspraak is bedoeld als een steunbetuiging voor de kerk van Maastricht, die in zwaar weer was geraakt door de ondertekening van de Open Brief door haar predikant, ds. Bakker. Binnen de kerk van Eindhoven doet hij echter veel stof opwaaien. Reeds de volgende dag wordt een extra kerkenraadsvergadering ingelast. 24 En ook in de weken erna blijft het rommelen rond ds. Van den Brink, uitmondend in een gemeentevergadering op 21 september. 25 Op deze avond mag hij zich verdedigen tegenover de klacht dat hij, vanwege zijn standpunt t.a.v. de Open Brief en de kwestie Telder, geen predikant meer kan zijn. 26 Hoewel de kerkenraad hem in dit proces unaniem blijft steunen, blijft hij voor een deel van de gemeente een heimelijke sympathisant van de Open Brief. 27 Hieruit blijkt dat de Open Brief ook in Eindhoven een rol heeft gespeeld bij de kerkelijke breuk van 18 Notulen CGK-GKv, d.d Notulen CGK-GKv, d.d Rapport van de CG-classis Utrecht, d.d , Notulen GKv, d.d Notulen GKv, d.d Notulen GKv, d.d Notulen GKv, d.d Notulen GKv, d.d ; idem, d.d ; Verslag Gemeentevergadering GKv, d.d Verslag Gemeentevergadering GKv, d.d , Notulen GKV, d.d , waarin de klacht wordt besproken van een gemeentelid over een preek van ds. Van den Brink. Het gemeentelid vond dat de preek doorspekt was met citaten uit de Open brief en droop van Oecumeniciteit. Zie ook notulen CGK- GKv binnenverband, d.d , waar gesproken wordt over verborgen adhesie aan de Open brief. 4

5 eind Dat was ook de opvatting van de welingelichte predikant van de CGK, ds. Steenbergen. Wanneer hij in januari 1968 zijn kerkenraad uitleg geeft over de breuk in de zusterkerk, noemt hij als eerste reden dat de vrijgemaakte kerkenraad de Open Brief niet krachtig afwees. 28 Wanneer de breuk een feit is, blijkt dat de Eindhovense christelijke-gereformeerden het contact voortzetten met de vrijgemaakten rond de preekstoel van ds. Van den Brink. Meteen in januari van 1968 wordt weer een gezamenlijke vergadering gehouden. In dit overleg wordt door de christelijke-gereformeerde broeders nog wel doorgevraagd naar de achtergronden van het vrijgemaakte conflict. Dat neemt niet weg dat zij de buitenverbandse kerkenraad nadrukkelijk de hand reiken. Tegen het einde van de avond spreekt een christelijke-gereformeerde ouderling de hoop uit dat we elkaar nu weer beter [leren] kennen na de moeilijkheden die u hebt gehad. De verschillen in kerkvisie, die vanaf 1964 aan het daglicht kwamen, komen slechts terloops aan bod. 29 Wat overblijft is het thema van de toe-eigening des heils, waarover al meer dan twintig jaar werd gesproken. Dit onderwerp wordt in 1968 meteen krachtig ter hand genomen. Na vier vergaderingen blijkt een opmerkelijke overeenstemming bereikt te zijn. 30 Zelfs de bevindelijke CGK-predikant ds. Reinier Kok, die vanuit de classis het proces in Eindhoven kritisch volgt, is content met de manier waarop de vrijgemaakte ds. Van den Brink spreekt over de onderscheidenlijke prediking. Met instemming van de classis kan in maart 1969 dan eindelijk besloten worden tot het invoeren van kanselruil. Bij dit besluit speelt vanuit de CGK nadrukkelijk de overweging mee, dat de Eindhovense zustergemeente in grote nood verkeert. Ook leeft de verwachting dat de buitenverbanders landelijk aansluiting zullen gaan zoeken bij de CGK. 31 Ondertussen is de christelijke-gereformeerde kerkenraad ook in gesprek met de andere vrijgemaakte gemeente in Eindhoven. Deze broeders en zusters worden in april 1968 door het kerkverband erkend als de rechtmatige GKv in Eindhoven. Vanaf dat moment zoekt de kerkenraad van deze gemeente ook weer contact met de christelijkegereformeerde zusterkerk. Na het uitwisselen van enkele brieven, 32 komt het in november 1968 en januari 1969 tot een tweetal gezamenlijke bijeenkomsten. 33 Van vrijgemaakte zijde is daarbij ook de consulent, dr. Jochem Douma van Brunssum- Treebeek, aanwezig. Een opvallend verschil met de parallelle contacten tussen CGK en de buitenverbandse gemeente is, dat met de binnenverbanders niet wordt gesproken over de toe-eigening, maar over vragen rond kerkvisie en confessie. In de brieven en 28 Notulen CGK, d.d Notulen CGK-GKv, d.d Onderwerp van gesprek is de notitie Gemeentebeschouwing en predikant van de hand van ds. W. Steenbergen. Vergaderd wordt op 30.1, 26.2, 2.4 en 21.5 (zie Rapport van de CG-classis Utrecht, d.d , 2). 31 Rapport van de CG-classis Utrecht, d.d , Brief GKv binnen aan CGK, d.d ; Brief CGK aan GKv binnen, d.d Notulen CGK-GKv binnen, d.d ; idem, d.d

6 gespreksverslagen, klinkt bovendien een verwijtende ondertoon. 34 Aanvankelijk zijn het vooral de christelijke gereformeerden die hun moeite uitspreken met de scheuring in de zusterkerk, waarvoor zij de binnenverbanders verantwoordelijk houden. U hebt de Gemeenschap verbroken. Is dit juist? zijn Uw redenen zo zwaar? Mag de scheuring in Breda oorzaak zijn van de scheuring in Eindhoven? Verder spreken ze hun moeite uit met het georganiseerde optreden van de vrijgemaakten. Ze vragen zich af of er geen sprake is van verabsolutering van de Vrijmaking. De houding van de vrijgemaakten is ambivalent. Enerzijds spreken zij nadrukkelijk uit blij te zijn met het contact en overtuigd te zijn van de eenheid in belijden. Anderzijds bestoken zij de christelijke gereformeerde gesprekspartners met vragen over hun relatie met de buitenverbanders en hun deelname aan interkerkelijke vieringen. Zij roepen hen op om hun gevoelsargumenten en interkerkelijk idealisme los te laten en langs het pad van Gods geboden werk te maken van kerkelijk eenheid. Ondanks deze kritische noten, wordt in januari 1969 afgesproken de gesprekken voort te zetten. De volgende vergadering wordt echter afgezegd, omdat dr. Douma en de Eindhovense binnenverbanders de handen vol hebben aan de landelijke synode. 35 Begin 1970 constateert de CG-kerkenraad intern dat verder praten weinig zin heeft, omdat beide partijen te verschillend denken over de breuk binnen de vrijgemaakte kerk. 36 In de zomer van dat jaar wordt het contact ook formeel beëindigd. 37 Ik concludeer op grond hiervan dat er in Eindhoven in de jaren sprake was een dubbele breuk. De eerste breuk vond eind 1967 plaats binnen de vrijgemaakte kerk, de tweede in de daaropvolgende jaren tussen de CGK en het binnenverbands gedeelte van de GKv. Het dominante breekpunt is in beide gevallen de visie op de kerk, de handhaving van de belijdenis en de reikwijdte van de oecumene centrale thema s in de Open Brief van Het is opvallend dat de verwijten die elders worden gemaakt aan sympathisanten van de Open Brief, zoals confessionele onbetrouwbaarheid en streven naar onbijbelse oecumene, in Eindhoven ook doorklinken in de gesprekken met de christelijke gereformeerden. Het resultaat hiervan is dan wel geen kerkelijke scheiding, maar wel een verbroken verloving van de christelijke gereformeerden met een deel van de vrijgemaakte kerkleden. Naast de dubbele breuk leidde het conflict van 1967 echter ook tot een serieuze poging om te komen tot kerkelijke eenheid. Het invoeren van kanselruil en het beleggen van gezamenlijke diensten werd door de CGK en de buitenverbanders gezien als een bekroning van ruim twintig jaar zoeken naar kerkelijke eenheid. Het is hier niet de plaats om verder in te gaan op het vervolg van de samenwerking tussen de 34 Er zijn geen gezamenlijk vastgestelde notulen beschikbaar, alleen verslagen door de vrijgemaakte scriba. Mogelijk is dit ook een aanwijzing voor de gespannen sfeer. 35 Notulen GKV binnen, d.d Jaarverslag CGK Notulen CGK, d.d In augustus 1970 zoeken de binnenverbanders nogmaals schriftelijk contact met de CGK. In de ogen van de ontvangers komt deze brief neer op een weigering tot verder gesprek, tenzij de christelijke gereformeerden hun contacten met de buitenverbanders en met oecumenische organisaties verbreken. De christelijke gereformeerde kerkenraad besluit daarop te antwoorden dat hij op deze voorwaarden geen behoefte heeft aan verder contact. 6

7 christelijke gereformeerden en de latere Nederlands gereformeerden. Wel wil ik afsluiten met de wens dat we anno 2016 opnieuw gehoor geven aan de roeping die de Eindhovense vrijgemaakten al in 1946 zagen, namelijk het zoeken van eenheid met de broeders en zusters in de CGK. De geschiedenis laat zien dat dit nooit een gemakkelijke zoektocht was zoals het ook vandaag niet is. Toch hoop ik dat we, juist nu wij als kinderen van de vrijmaking weer naar elkaar toegroeien, de band met de CGK mogen vasthouden en versterken. Daniël Timmerman is predikant van de NGK Eindhoven 7