Overeenkomsten en verschillen tussen kinderen met ADHD en kinderen met ASS, zoals gerapporteerd door ouders en leerkrachten

Transcriptie

1 Overeenkomsten en verschillen tussen kinderen met ADHD en kinderen met ASS, zoals gerapporteerd door ouders en leerkrachten Masterscriptie Forensische Orthopedagogiek Pedagogische en Onderwijskundige Wetenschappen Universiteit van Amsterdam T.F.P Widdershoven BSc Amsterdam, december 2011 Begeleiding: Mw. drs. E. Kornelis / Mw. dr. I.L. Bongers

2 Dankwoord Een speciaal dankwoord gaat uit naar Mw. prof. dr. Ch. van Nieuwenhuizen, Mw. dr. I.L. Bongers en Mw. drs. E. Kornelis, voor de begeleiding tijdens dit onderzoek en aan Mw. K. Geerts voor de ondersteuning bij de dataverzameling. Hun kritische blik en waardevolle suggesties ter verbetering van dit onderzoek hebben bijgedragen aan de verwezenlijking van deze masterscriptie. 2

3 Inhoudsopgave Abstract Inleiding Methode Participanten Procedure Instrumenten Analyse Resultaten Cross-informant correlaties ANOVA en T-toetsen informanten T-toetsen groepen Discriminant analyse informanten Discriminant analyse significante probleemschalen n Discussie Literatuur Bijlagen

4 Similarities and differences in problem behavior among children with ADHD and children with ASS, as reported by parents and teachers. T.F.P Widdershoven BSc Abstract Objective: Examine which similarities and differences in problem behavior parents and teachers report between children with ADHD and children with ASS who are referred to a centre for child and youth psychiatry (GGZ) and how well they are able to make a correct prediction of the diagnosis. Method: Parents and teachers from the children (n = 58) filled in CBCL and TRF questionnaires. Scores were compared by t-tests between the ADHD and ASS groups. Discriminant analyses were performed to examine the contribution of each problem scale to the distinction between the ADHD and ASS group. Results: Differences were found on attention problems, withdrawn/depressed, aggressive- and rule breaking behavior. Discriminant analyses showed that parents and teachers are able to predict an ADHD or ASS diagnosis. Conclusions: According to parents and teachers, attention problems and aggressive behavior are the most important predictors for an ADHD or ASS diagnosis. Key words: ADHD, ASS, parents, CBCL, teachers, TRF 1. Inleiding ADHD en Autisme Spectrum Stoornissen (ASS) komen veelvuldig voor bij kinderen. Er is reeds veel bekend over deze stoornissen maar er is ook nog veel onduidelijkheid. Veel kinderen die gediagnosticeerd zijn met de ene stoornis laten ook kenmerken van de andere zien met soms een misdiagnose als gevolg (Fein, Dixon, Paul & Levin, 2005; Perry, 1998). Dit onderzoek richt zich op de kenmerken die deze twee stoornissen het beste onderscheiden. Binnen een populatie van naar de GGZ verwezen kinderen is voor elk kind een vragenlijst over gedrags- en emotionele problematiek ingevuld door ouders en leerkrachten (de CBCL en TRF). De scores op de vragenlijsten van kinderen met een ADHD diagnose en de kinderen met een ASS diagnose worden vergeleken. De aandachtstekort/hyperactiviteitstoornis (Attention Deficit-Hyperactivity Disorder, ADHD) is een van meest voorkomende neuropsychiatrische stoornissen in de kindertijd (Pondé, Novaes & Losapio, 2010). Deze stoornis wordt omschreven als een persistent patroon van aandachtstekort en/of hyperactiviteit-impulsiviteit dat frequenter en/of ernstiger is dan normaal gesproken waarneembaar bij individuen met een vergelijkbaar ontwikkelingsniveau (American Psychiatric Association, 1994; Clark, Feehan, Tinline & Vostanis, 1999). Schoolgaande kinderen met ADHD hebben moeite met op hun beurt wachten en onderbreken anderen vaak bij spelletjes, gesprekken en discussies in de klas. Ze praten 4

5 buitensporig veel en lijken regelmatig niet te luisteren wanneer er tegen hun gepraat wordt (APA, 1994; Wicks-Nelson & Israël, 2006). Kinderen en adolescenten met ADHD hebben daardoor een significant grotere mate van sociaal disfunctioneren dan kinderen zonder ADHD (Greene et al., 1996). Volgens Barkley (1990) heeft 50-80% van de mensen met ADHD ook problemen in relaties met leeftijdsgenoten tijdens de adolescentie. Kinderen met ADHD blijken vaak over autistische trekken te beschikken. Zo hebben veel kinderen met aandachtsproblemen tevens problemen in de communicatie met andere mensen (Erhardt & Hinshaw, 1994; Greene et al., 1996; Luteijn et al., 2000) en hun communicatieniveau blijkt vaak gelijk te zijn aan dat van kinderen met een pervasieve ontwikkelingsstoornis (Stein, Szumowski, Blondis & Roizen, 1995). In een studie van Clark en collega s (1999) rapporteert 65-80% van de ouders van kinderen met ADHD diverse symptomen van ASS bij hun kinderen. In een andere grote studie naar autistische symptomen bij ADHD blijkt dat 7% van de kinderen een grote mate van subklinische autistische symptomen had en nog eens 59% beperkte aan autisme gerelateerde problemen vertoonde (Mulligan et al., 2009). Binnen de stoornis ADHD zijn drie subtypen te onderscheiden: het onoplettend type (ook wel aandachtstekort stoornis, ADD), het impulsieve type en het gecombineerde type. De prevalentie van ADHD wordt geschat op 5-10% van de schoolgaande kinderen (Faraone, Sergeant, Gillberg & Biederman, 2003) en 5-8% op de totale bevolking (Kopp, Kelly & Gillberg, 2010). Er is sprake van veel comorbiditeit met een andere stoornis; naar schatting is dit bij % van de mensen met ADHD het geval, waarvan 31-51% een comorbide internaliserende stoornis zoals angst of depressie heeft (Gillberg et al., 2004; Rommelse et al., 2009). ADHD vertoont ook een sterke samenhang met de oppositioneel opstandige gedragsstoornis en de antisociale gedragsstoornis (Gillberg et al., 2004), wat zich kan uiten in agressief gedrag en het overtreden van regels (Wicks-Nelson & Israel, 2006). De mate van deze comorbiditeit lijkt samen te hangen met de ernst van de stoornis (Rommelse et al., 2009). ADHD blijkt zodoende een heterogene stoornis te zijn, niet alleen in uiting van symptomen maar ook in de mate van disfunctioneren, psychiatrische comorbiditeit en de prevalentie van gedrags- en emotionele problemen (Kopp, Kelly & Gillberg, 2010; Wilens, Biederman & Spencer, 2002). Autisme Spectrum Stoornissen worden in de DSM-IV-TR omschreven als pervasieve ontwikkelingsstoornissen (PDD). Het concept PDD omvat de autistische stoornis, Rett s syndroom, des-integratiestoornis van de kinderleeftijd, het syndroom van Asperger, en de pervasieve ontwikkelingsstoornis, niet anders omschreven (PDD-NOS) (Holtmann, Bolte & 5

6 Poustka, 2007). Pervasieve ontwikkelingsstoornissen 1 worden gekenmerkt door ernstige beperkingen in diverse gebieden van de ontwikkeling. Zo zijn er beperkingen in vaardigheden die nodig zijn voor wederkerige sociale interactie (zowel verbaal als nonverbaal) en in de communicatie. Daarnaast is er vaak sprake van repetitieve en stereotype gedragingen en interesses (APA, 1994). Veel mensen met ASS hebben naast de problemen in de interactie, problemen met de planning van activiteiten (Geurts, Verte, Oosterlaan, Roeyers & Sergeant, 2004). Daarnaast blijken kinderen met ASS ook diverse kenmerken van ADHD te vertonen zoals onoplettendheid, hyperactiviteit en impulsiviteit (Goldstein & Swebach, 2004; Sturm, Fernell & Gillberg, 2004; Yoshida & Uchiyama, 2004). Veel kinderen met PDD-NOS lijken bijvoorbeeld problemen met hun aandacht, hyperactiviteit en acting out gedrag te hebben (Holtmann et al., 2007; Luteijn et al., 2000) en beschikken vaak ook over een slechte zelfbeheersing of zelfcontrole (Jensen, Larrieu & Mack, 1997). Hoewel deze symptomen geen vereiste zijn voor een ASS diagnose, leiden ze er echter wel toe dat er soms sneller aan een ADHD diagnose wordt gedacht dan aan ASS (Frazier et al., 2001). De totale prevalentie van ASS wordt op minimaal 0.6% van de totale bevolking geschat (Kopp, Kelly & Gillberg, 2010). Wanneer er echter gekeken wordt naar de prevalentie van ASS bij jeugd die wordt doorverwezen voor psychiatrische zorg, dan blijkt deze een stuk hoger te liggen, variërend van 2% tot 14%. Hieruit kan geconcludeerd worden dat jongeren met ASS een substantiële subgroep vormen binnen de psychiatrische zorg (Joshi et al., 2010). De prevalentie van psychiatrische comorbiditeit binnen het autistisch spectrum kan variëren van 41% tot 81% (De Bruin, Ferdinand, Meesters, De Nijs & Verheij, 2007; Morgan, Roy & Chance, 2003). Veel voorkomende comorbide stoornissen zijn sociale angst, fobieën, depressie en obsessieve-compulsieve stoornissen (Gillot, Furniss & Walter, 2001; Hess, Matson & Dixon, 2010; Joshi et al., 2010). Al vanaf de jaren zeventig en tachtig wordt er gesproken van een mate van coexistentie tussen symptomen van ADHD en ASS (Sinzig, Walter & Doepfner, 2009). Beiden worden gediagnosticeerd op basis van gedragsmatige symptomen (Yerys et al., 2009). In de klinische praktijk blijkt het dan ook voor te komen dat kinderen met PDD-NOS in eerste instantie een diagnose ADHD krijgen (Perry, 1998). Daarnaast zijn er ook enkele gevallen 1 In de literatuur worden de termen Autism Spectrum Disorder (Nederlandse vertaling: Autisme Spectrum Stoornissen) en PDD door elkaar gebruikt, voor de helderheid zal er in dit artikel gesproken worden van Autisme Spectrum Stoornissen (ASS), temeer deze terminologie ook gehanteerd wordt binnen de instelling waarbinnen het onderzoek plaatsvindt. 6

7 bekend waarbij kinderen eerst met ASS gediagnosticeerd worden, terwijl ze later een ADHDdiagnose krijgen (Fein et al., 2005). Er zijn echter geen harde cijfers bekend over comorbiditeit tussen stoornissen binnen ADHD en ASS. Dit is gedeeltelijk te wijten aan de regels van de DSM-IV, die alleen een ADHD classificatie toestaat wanneer de symptomen niet voorkomen tijdens de ontwikkeling van een pervasieve ontwikkelingsstoornis (de Bruijn et al., 2007; Goldstein & Swebach, 2004; Pondé et al., 2010). De diagnose ADHD is een exclusiecriterium voor ASS, hoewel hiervoor geen ondersteunend wetenschappelijk bewijs is (Frazier et al., 2001). Er is wel in toenemende mate onderzoek beschikbaar naar de frequentie van (symptomen van) ADHD bij ASS. Cijfers hierover variëren echter sterk en lopen uiteen van 31% tot 82% (Frazier et al., 2001; Goldstein & Schwebach, 2004; Leyfer et al., 2006; Pondé et al., 2010; Sinzig et al., 2009; Wozniak et al., 1997; Yoshida & Uchiyama, 2004). Het is vooralsnog onduidelijk wat precies de overlap tussen deze twee stoornissen is. Op een aantal punten lijkt er echter wel overeenstemming te zijn. Zo vertonen kinderen met ASS vaak ook aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit. Andersom hebben kinderen met ADHD ook problemen in de sociale interactie en communicatie. Hoewel bij beide stoornissen ook internaliserende problematiek voor kan komen (Gillberg et al., 2004; Gillot et al., 2001; Joshi et al., 2010; Rommelse et al., 2009), richten de eerder besproken onderzoeken naar comorbiditeit zich voornamelijk op externaliserend gedrag zoals hyperactiviteit, impulsiviteit en communicatieproblemen. Hierdoor is het beeld van de overlap tussen de kenmerken van ADHD en ASS vrij eenzijdig gericht op externaliserende problematiek. Door ook internaliserende problemen mee te nemen in onderzoek kan er inzicht worden verkregen in de totale problematiek bij beide stoornissen en kunnen er uiteindelijke eerdere en betere diagnoses gesteld worden. Het is breed geaccepteerd dat verzamelde en vergelijkende data van meerdere informanten essentieel is voor een accurate en effectieve beoordeling en behandeling van kinderen en adolescenten (Achenbach, 2006; Jensen et al., 1999). Bij jonge kinderen wordt er voornamelijk informatie van ouders en leerkrachten verzameld. Wanneer er gekeken wordt naar hoe verschillende informanten (probleem)gedrag rapporteren valt het op dat leerkrachten de neiging hebben om minder problemen te rapporteren dan ouders (Zimmerman, Khoury, Vega, Gil, & Warheit, 1995). De overeenkomsten tussen ouders en leerkrachten zijn hoger bij externaliserend probleemgedrag dan bij internaliserend probleemgedrag en probleemgedrag in zijn totaliteit (Salbach-Andrae, Lenz & Lehmkuhl, 2008). In een onderzoek van Achenbach, McConaughy en Howell (1987) naar de cross informant correlaties is een gemiddelde 7

8 correlatie van.60 tussen dezelfde informanten (zoals tussen een stel ouders), gevonden en een gemiddelde correlatie van.28 tussen verschillende typen (zoals tussen ouders en leerkrachten). Overeenkomsten tussen moeders en vaders zijn niet zo vaak onderzocht als tussen ouders en leerkrachten, maar een aantal onderzoeken die dit wel onderzocht hebben laten zien dat dit relatief hoog is (Grigorenko, Geiser, Slobodskaya & Francis, 2010). Ouders komen onderling meer overeen dan ouders en leerkrachten (McAuley & Trew, 2000). Onderzoek van Seiffke-Krenke en Kollmar (1998) laat overigens wel zien dat, hoewel de relatief hogere overeenkomsten, moeders meer problemen rapporteren dan vaders. Vaders zijn het echter wat betreft het type probleemgedrag wel eens met de moeders waardoor er geconcludeerd wordt dat vaders hun informatie mogelijk gebaseerd hebben op wat zij uit communicatie met hun vrouw verkregen hebben. De informatie van de vaders is zodoende mogelijk beïnvloed door de moeders. De eerste vraag die in dit onderzoek onderzocht wordt is of ouders en leerkrachten in staat zijn kinderen met ADHD te onderscheiden van kinderen met ASS op basis van vragenlijsten over gedragsproblematiek en emotionele problemen. De volgende vraag is wat de belangrijkste onderscheidende kenmerken tussen de twee groepen zijn. Het doel is om uiteindelijk tot een zo duidelijk mogelijk onderscheid tussen deze twee stoornissen te komen. Voor de ADHD groep is de verwachting dat er vooral aandachtsproblemen, agressief gedrag, normafwijkend gedrag en sociale problemen gerapporteerd worden. De verwachting voor de ASS groep is dat er met name sociale problemen, aandachtsproblemen, angstig gedrag en depressief gedrag gerapporteerd worden. Samengenomen is de hypothese dat er vooral op agressief, normafwijkend, angstig en depressief gedrag een onderscheid tussen de ADHD- en ASS groep gevonden zal worden. 2. Methode 2.1 Participanten Het onderzoek is uitgevoerd bij het centrum kinder- en jeugdpsychiatrie van de GGzE (GGZ Eindhoven), afdeling ambulante zorg voor kinderen van 0-12 jaar. Binnen deze afdeling zijn diverse zorgpaden waarbinnen kinderen met specifieke problematiek gediagnosticeerd en behandeld kunnen worden. De instelling krijgt met name aanmeldingen van kinderen met complexere problematiek die niet bij eerstelijns praktijken kunnen worden gediagnosticeerd dan wel behandeld. Hierdoor zijn kinderen bij deze instelling zeer geschikt 8

9 voor dit onderzoek. Het biedt namelijk een goede kans om juist bij de complexere problematiek een patroon te vinden en kinderen met verschillende stoornissen beter te kunnen onderscheiden. De groep participanten in dit onderzoek bestaat uit kinderen die bij de genoemde afdeling van de GGzE zijn aangemeld in de periode van 1 juli 2010 tot 1 juni 2011 voor de zorgpaden ADHD of ASS. Per dossier is er gecontroleerd op ouderlijke toestemming voor het gebruik van het dossier voor onderzoeksdoeleinden. Ouders kunnen dit in het aanmeldingsformulier aangeven. De dossiers waarbij geen toestemming is gegeven zijn geëxcludeerd. Daarnaast is geselecteerd op de diagnose volgens de DSM-IV. Kinderen die geen ADHD of ASS stoornis bleken te hebben of waarvan deze nog niet definitief vastgesteld kon worden zijn ook van het onderzoek uitgesloten. In totaal zijn van de 172 dossiers binnen dit onderzoek 13 dossiers uitgesloten vanwege het ontbreken van toestemming, 77 vanwege het ontbreken of nog niet duidelijk kunnen vaststellen van een diagnose, een andere diagnose dan ADHD of ASS óf een dubbeldiagnose (ADHD en ASS) en 13 om overige redenen. Van de overgebleven 69 participanten in het onderzoek bleken in de dataset slechts 11 ten tijde van aanmelding in de leeftijdscategorie tot 6 jaar te vallen, waardoor de groep waarbij de CBCL/1,5-5 en TRF/1,5-5 is ingevuld te klein is gebleken. Als gevolg hiervan is besloten om ook deze groep niet te gebruiken voor het onderzoek, waardoor uiteindelijk 58 participanten zijn over gebleven. De kinderen zijn verdeeld in twee groepen op basis van hun (meest recente) DSM-IV diagnose: Een groep kinderen met een ADHD diagnose (n = 26) en een groep kinderen met een ASS diagnose (n = 32). Alle kinderen zijn in de leeftijd van 6.3 tot 11.8 jaar, met een gemiddelde leeftijd van 8.5 (s.d. = 1.5 jaar). De gemiddelde leeftijd van de ADHD groep (m = 8.3 jaar, s.d. = 1.7 jaar) en van de ASS groep (m = 8.6 jaar, s.d. = 1.3 jaar) verschilt niet significant van elkaar. Binnen de ADHD groep hebben er 10 een diagnose van het overwegend onoplettend type, 15 van het gecombineerde type en 1 van het type niet anders omschreven. Binnen de ASS groep hebben er 22 de diagnose PDD-NOS, 7 de stoornis van Asperger en 3 een autistische stoornis. 2.2 Procedure Na aanmelding bij een van de zorgpaden zijn aan beide ouders en de leerkracht vragenlijsten verstrekt. Na het invullen en retourneren van de vragenlijsten zijn deze vervolgens door het secretariaat van het centrum kinder- en jeugdpsychiatrie van de GGzE 9

10 ingevoerd in ADM, een computerprogramma waarin automatisch de profielen berekend worden. Deze profielen zijn tezamen met de ingevulde vragenlijsten aan het dossier van de cliënt toegevoegd. 2.3 Instrumenten Voor het meten van de problematiek is er gebruik gemaakt van de probleemschalen van de Child Behavior Checklist (CBCL) en de Teacher s Report Form (TRF). Deze zijn ontwikkeld door Achenbach en collega s (2001) en in het Nederlands vertaald door Verhulst, Van der Ende en Koot van de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie van het Sophia Kinderziekenhuis/Erasmus MC (NJI, 2011a; NJI, 2011b). De CBCL en TRF zijn niet ontworpen om diagnostische interpretaties te verschaffen maar om vast te stellen op welke gebieden het kind problemen heeft. Wel kunnen de gegevens in combinatie met andere gegevens bijdragen aan het eventueel stellen van een diagnose Child Behavior Checklist In dit onderzoek is gebruik gemaakt van de CBCL voor de leeftijd van 6 tot 18 jaar. De CBCL bevat 118 vragen over emotionele problemen en gedragsproblemen. Ouders moeten invullen hoe vaak het gedrag dat in een item beschreven wordt de afgelopen zes maanden is voorgekomen bij hun kind. Per item kunnen zij kiezen uit de antwoordmogelijkheden: helemaal niet (0), een beetje (1) en duidelijk of vaak (2). De CBCL kent 8 schalen: teruggetrokken/depressief, angstig/depressief, lichamelijke klachten, sociale problemen, denkproblemen, aandachtsproblemen, normafwijkend gedrag en agressief gedrag. Hierbij wordt de schaal internaliseren gevormd door de probleemschalen teruggetrokken/depressief, angstig/depressief, lichamelijke klachten en de schaal externaliseren door normafwijkend gedrag en agressief gedrag. Alle items samen vormen de schaal totale problemen. De 2003-versie van de CBCL is nog niet beoordeeld in de COTAN. De vorige versie is in 1999 door de COTAN als vrij goed beoordeeld. De normering is beoordeeld als goed, de betrouwbaarheid als voldoende, de begripsvaliditeit als goed en de criteriumvaliditeit als voldoende (NJI, 2011a). De interne consistentie blijkt internationaal goed te zijn (Rescorla et al., 2007). De gemiddelde Cronbach's alpha van de CBCL, TRF en de Youth Self Report (YSR) is 0.94 voor Totale problemen, 0.87 voor Internaliseren en Externaliseren en 0.76 voor de Probleemschalen (Achenbach et al., 2008). 10

11 2.3.2 Teacher s Report Form Naast de vragenlijsten voor de ouders zijn ook leerkrachten gevraagd om een vragenlijst over de kinderen in te vullen. Dit is de Gedragsvragenlijst voor Leerkrachten voor kinderen van 6 tot 18 jaar (Teacher s Report Form, TRF). Deze vragenlijst kent dezelfde structuur als de CBCL. De oude versie van de TRF is in 1999 door de COTAN als voldoende tot goed beoordeeld. De versie uit 2001 is nog niet door de COTAN beoordeeld (NJI, 2011b) Psychiatrische diagnose De diagnoses zijn gesteld door GZ-psychologen, klinisch psychologen of psychiaters. Wanneer er sprake was van een duidelijk beeld, is de diagnose in een bilateraal overleg met twee hulpverleners gesteld. Bij een ingewikkelder beeld, is het besproken in een Multidisciplinair Overleg (MDO), waar ook altijd een psychiater bij aanwezig was. Alle diagnoses van de kinderen zijn gesteld met behulp van de Diagnostic and Statistical Manual (DSM), 4 e editie. In dit onderzoek is slechts gebruik gemaakt van de eerste van de vijf assen die de DSM-IV kent. De verschillende typen ADHD (onoplettend type, impulsieve type en het gecombineerde type) zijn samengevoegd tot een groep ADHD en de verschillende stoornissen binnen het Autistisch Spectrum (in de DSM-IV wordt gesproken van pervasieve ontwikkelingsstoornissen) tot een groep ASS (bevat kinderen met PPD-NOS, stoornis van Asperger of de autistische stoornis). 2.4 Analyse De analyse van dit onderzoek bestaat uit meerdere delen. Eerst zijn de correlaties tussen de verschillende informanten onderzocht door middel van een Pearson correlatie. Dit is nodig omdat er meerdere vragenlijsten over dezelfde kinderen zijn ingevuld (door moeder, vader en leerkracht) en deze zodoende in principe hetzelfde gedrag zouden moeten meten. Wanneer correlaties tussen informanten op de probleemschalen te groot zijn, heeft dit gevolgen voor de verdere analyses. Vervolgens zijn ANOVA s uitgevoerd waarbij door middel van de Hotelling s Trace wordt getoetst of de gemiddelden tussen groepen verschillen. Met paired samples t-toetsen is per probleemschaal het verschil onderzocht tussen wat moeders en vaders rapporteren, moeders en leerkrachten rapporteren en wat vaders en leerkrachten rapporteren. Hierna is er door middel van t-toetsen onderzocht of de ADHD- en ASS groep significant van elkaar verschillen op de acht probleemschalen van zowel de CBCL als de TRF. Deze zijn voor elke informant afzonderlijk uitgevoerd. 11

12 Na deze analyses is er voor de probleemschalen door middel van een discriminant analyse onderzocht welke probleemschalen de grootste voorspellende waarde hebben voor een van de twee (geclusterde) stoornissen. De discriminant analyse is een statistische procedure die gebruikt kan worden om lidmaatschap van een bepaalde categorie te voorspellen op basis van een aantal voorspellende variabelen (Brace, Kemp & Snelgar, 2009). Door het gebruiken van een discriminant analyse is het mogelijk om te bepalen of op basis van de informanten (de beide ouders en leerkrachten) een significant onderscheid gemaakt kan worden tussen de ADHD- en ASS groep (de discriminant functie). Deze discriminant functie bestaat uit een lineaire vergelijking die lijkt op een regressievergelijking. Door middel van functie kan gekeken worden welke probleemschalen de grootste bijdrage leveren aan het onderscheid tussen de groepen. Met behulp van de discriminant functie kunnen de kinderen vervolgens geclassificeerd worden in de ADHD- of ASS groep en kan berekend worden hoe goed de discriminant functie in staat is de kinderen te classificeren. De diagnose (ADHD of ASS) zal hierbij gelden als de afhankelijke variabele en de 8 probleemschalen als voorspellende variabelen. Er is gecontroleerd voor multicollineariteit tussen de voorspellende variabelen. Dit is onderzocht door middel van een Variance Inflation Factor, deze factor meet in hoeverre de varianties van de geschatte regressiecoëfficiënten zijn vergroot in vergelijking met wanneer de onafhankelijke variabelen geen lineair verband hebben. Wanneer deze factor kleiner is dan 10 kan aangenomen worden dat er geen sprake is van multicollineariteit die de schatting van het model beïnvloedt (Neter, Kutner, Nachtsheim & Wasserman, 1996). Er is gekozen voor de standaard (enter) methode omdat deze methode inzicht geeft in de voorspellende waarde van de verschillende probleemschalen. De Wilk s Lambda geeft aan of de discriminant functie significant is en de canonical correlation kan bij één discriminant functie geïnterpreteerd worden als het percentage verklaarde variantie (R²). Wanneer er naar de correlatie van de probleemschalen gekeken wordt kan inzicht verkregen worden welke variabelen de belangrijkste bijdrage leveren aan de discriminant functie. Hierbij kan.30 als een cut-off gezien worden tussen belangrijke en minder belangrijke variabelen (Burns & Burns, 2008). Na het uitvoeren van de discriminant analyses voor de informanten afzonderlijk is er als laatste ook een discriminant analyse uitgevoerd waarin alleen de probleemschalen worden meegenomen die op de t-toets een significant verschil tussen de ADHD- en ASS groep laten zien. Zodoende is er getracht te onderzoeken welke combinatie van verschillende probleemschalen en informanten de beste voorspelling geeft of een kind tot de ADHD- of ASS groep behoort. 12

13 3. Resultaten 3.1 Cross-informant correlaties Voor elke participant zijn drie vragenlijsten ingevuld (door moeders, vaders en leerkrachten). Zodoende meten de drie vragenlijsten (CBCL moeder, CBCL vader en TRF leerkracht) het gedrag van dezelfde kinderen. In dit onderzoek is gebleken dat de correlaties tussen de ouders gemiddeld.70 zijn. Tussen ouders en leerkrachten is een gemiddelde correlatie van.33 gevonden. De grootste correlatie is gevonden tussen moeders en vaders op de schaal agressief gedrag (.82). 3.2 ANOVA en T-toetsen informanten Voor elke probleemschaal is er een ANOVA uitgevoerd, hiermee is vast te stellen of er verschillen zijn tussen wat verschillende informanten op dezelfde probleemschaal rapporteren. Zoals uit Tabel 1 blijkt zijn er op alle probleemschalen, behalve teruggetrokken/depressief, significante verschillen gevonden tussen informanten. Tabel 1. ANOVA s probleemschalen Hotellings Probleemschaal Trace F df Sig. angstig/depressief 0,21 5,43 (2,53) 0,01 teruggetrokken/depressief 0,04 1,01 (2,53) 0,37 lichamelijke klachten 0,80 21,07 (2,53) 0,00 sociale problemen 0,12 3,27 (2,53) 0,05 denkproblemen 0,25 6,48 (2,53) 0,03 aandachtsproblemen 1,29 34,11 (2,53) 0,00 normafwijkend gedrag 0,17 4,51 (2,53) 0,02 agressief gedrag 0,19 5,03 (2,53) 0,01 Vervolgens zijn er paired samples t-toetsen uitgevoerd om de gevonden verschillen op de probleemschalen tussen informanten nader te onderzoeken. De gemiddelde scores met de standaardafwijking per probleemschaal staan beschreven in Tabel 2. Op alle probleemschalen behalve teruggetrokken/depressief zijn significante verschillen tussen minimaal twee informanten gevonden. De belangrijkste bevindingen zijn dat er op de probleemschaal aandachtsproblemen tussen alle informanten een significant verschil is gevonden. Moeders verschillen significant van vaders (t(54) = 2.62; p =.01), vaders verschillen significant van leerkrachten (t(54) = -8.15; p =.00) en moeders verschillen ook significant van leerkrachten (t(57) = 7.73; p =.00). Op de probleemschaal normafwijkend gedrag is een significant 13

14 verschil gevonden tussen moeders en leerkrachten (t(57) = -3.03; p =.00) en op de probleemschaal agressief gedrag tussen moeders en vaders (t(54) = 3.06; p =.00). Tabel 2. Scores probleemschalen CBCL en TRF. moeder vader leerkracht Probleemschaal Diagnose N M SD N M SD N M SD angstig/depressief ADHD ASS Totaal teruggetrokken/depressief ADHD * ASS Totaal * lichamelijke klachten ADHD ASS Totaal sociale problemen ADHD ASS Totaal denkproblemen ADHD ASS Totaal aandachtsproblemen ADHD * * * ASS Totaal normafwijkend gedrag ADHD * * * 3.89 ASS Totaal agressief gedrag ADHD * * * ASS Totaal Noot: * gemiddelde ADHD groep verschilt significant van ASS groep binnen dezelfde informant (p<0.05) gemiddelde op de probleemschaal verschilt tussen informanten (p<0.05) 3.3 T-toetsen groepen Voor elke informant is vervolgens met behulp van t-toetsen onderzocht of de ADHD groep verschilt van de ASS groep (zie bijlage 1). Op de probleemschalen teruggetrokken/depressief, aandachtsproblemen, normafwijkend gedrag en agressief gedrag zijn significante verschillen gevonden. Op de overige probleemschalen (angstig/depressief, lichamelijke klachten, sociale problemen en denkproblemen) zijn geen significante verschillen voor alle informanten gevonden tussen de twee groepen. Bij de probleemschaal teruggetrokken/depressief blijkt de gemiddelde score van de ADHD groep (m = 2.85, s.d. = 1.78) bij de CBCL van de moeders significant lager dan van de ASS groep (m = 4.66, s.d. = 2.82) (t(53) = -2.97; p =.00). Ook volgens de leerkracht blijkt de ADHD groep lager te scoren dan de ASS groep (zie Tabel 2) en is het verschil significant (t(53.32) = -3.17; p =.00). Voor de vaders is op deze schaal geen significant verschil gevonden. Bij de probleemschaal aandachtsproblemen worden zowel door de moeder (t(56) = 4.13; p =.00), vader (t(53) = 14

15 4.36; p =.00) als door de leerkracht (t(60) = 3.16; p =.00) significante verschillen tussen de groepen gerapporteerd. De gemiddelde scores van de ADHD groep liggen significant hoger dan die van de ASS groep. Op de schaal normafwijkend gedrag zijn volgens zowel de moeder (t(56) = 2.00; p =.05) als de vader (t(53) = 2.01; p =.05) significante verschillen tussen de twee groepen. Ook leerkrachten rapporteren op deze schaal een significant verschil (t(39.33) = 2.12; p =.04) waarbij het gemiddelde van de ADHD groep hoger ligt. Er worden op de schaal agressief gedrag zowel door de moeder (t(56) = 2.52; p =.01), vader (t(53) = 3.09; p =.00) als de leerkracht (t(60) = 3.17; p =.00) significante verschillen tussen de groepen gerapporteerd. De gemiddelde scores van de ADHD groep liggen significant hoger dan die van de ASS groep. 3.4 Discriminant analyse informanten De eerder uitgevoerde t-toetsen hebben laten zien dat er zowel verschillen zijn tussen informanten als tussen de ADHD- en ASS groep op een aantal probleemschalen. De discriminant analyse is gebruikt om te onderzoeken welke probleemschalen het meeste bijdragen aan het onderscheid tussen de twee groepen. Tabel 3. Discriminant analyse Canonical Wilk's Lambda % Verklaarde correlation P-waarde Chi-Square variantie CBCL moeder CBCL vader TRF leerkracht Gecombineerd Noot: * combinatie van alle significante probleemschalen van meerdere informanten op basis t-toetsen Bij de discriminant analyse van de moeders zijn er in totaal 58 CBCL lijsten geanalyseerd. De waarde van deze discriminant functie is significant verschillend voor de ADHD- en ASS groep (chi-square = 29.99, df = 8, p <.00) (zie Tabel 3). Dit houdt in dat er op basis van de CBCL lijsten die door de moeders zijn ingevuld een significant onderscheid tussen de ADHD- en ASS groep gemaakt kan worden. De discriminant functie verklaart 43.6% van het verschil tussen de ADHD- en ASS groep (canonical correlation is.66, zie Tabel 3). De correlaties tussen de voorspellende variabelen (de probleemschalen) en de discriminant functie (zie Tabel 4) suggereren dat de probleemschalen aandachtsproblemen met een correlatie van.63 de beste voorspeller is voor een ADHD- of ASS diagnose, daarna zijn de probleemschalen teruggetrokken/depressief (correlatie -.43), agressief gedrag 15

16 (correlatie.38) en normafwijkend gedrag (correlatie.30) de beste voorspellers. Een hoge score op de probleemschalen die positief gecorreleerd zijn (aandachtsproblemen, agressief gedrag en normafwijkend gedrag) houdt een grotere kans op een ADHD diagnose in. Een hoge score op de negatief gecorreleerde schalen houdt in dat er een kleinere kans is op een ADHD diagnose. In totaal voorspelt de discriminant functie in 77.6% succesvol de uitkomst van de gevallen (de diagnose), met accurate voorspellingen in 80.8% van de ADHD groep en 75.0% van de ASS groep. Tabel 4. Correlaties tussen de discriminant functie en de probleemschalen Probleemschaal CBCL moeder CBCL vader TRF leerkracht Correlatie Positie Correlatie Positie Correlatie Positie aandachtsproblemen teruggetrokken/depressief agressief gedrag normafwijkend gedrag angstig/depressief denkproblemen lichamelijke klachten sociale problemen Bij de discriminant analyse van de vaders zijn er in totaal 55 lijsten geanalyseerd. De waarde van de discriminant functie is significant verschillend voor de ADHD- en ASS groep (chi-square = 30.58, df = 8, p <.00) (zie Tabel 3). Op basis van de CBCL lijsten die door de vaders zijn ingevuld kan er een significante onderscheiding tussen de ADHD- en ASS groep gemaakt worden. De discriminant functie verklaart 46.2% van het verschil tussen de ADHDen ASS groep (canonical correlation is.68). De correlaties tussen de probleemschalen en de discriminant functie suggereren dat de probleemschalen aandachtsproblemen (.64), agressief gedrag (.46) en normafwijkend gedrag (.30) de beste voorspellers zijn voor een ADHD diagnose (zie Tabel 4). De discriminant functie voorspelt in totaal in 81.8% van de gevallen de juiste diagnose. Voor de ADHD groep maakt de discriminant functie in 88% van de gevallen een juiste voorspelling en voor de ASS groep in 76.7% van de gevallen. Er zijn in totaal 62 TRF lijsten geanalyseerd bij de discriminant analyse van de leerkrachten. De discriminant functie blijkt ook hier voor de ADHD- en ASS groep significant verschillend te zijn (chi-square = 29.24, df= 8, p <.00). De discriminant functie verklaart 41% van het verschil tussen de ADHD- en ASS groep (canonical correlation is.64). De grootste voorspeller bij de leerkrachten blijkt agressief gedrag te zijn met een correlatie van.49. Daarna volgen de schalen aandachtsproblemen (.49), teruggetrokken/depressief (-.46) 16

17 en normafwijkend gedrag (.35). In totaal wordt er door de discriminant functie in 80.6% van de gevallen een juiste voorspelling gemaakt. De discriminant functie maakt voor de ADHD groep in 77.8% van de gevallen een juiste voorspelling en voor de ASS groep in 82.4% van de gevallen. 3.5 Discriminant analyse significante probleemschalen Uit de t-toetsen is gebleken dat er op een aantal probleemschalen significante verschillen zijn tussen de ADHD- en ASS groep. Het gaat hier om de probleemschalen teruggetrokken/depressief, aandachtsproblemen, normafwijkend gedrag en agressief gedrag van de moeders, aandachtsproblemen, normafwijkend gedrag en agressief gedrag van de vaders en teruggetrokken/depressief, aandachtsproblemen, normafwijkend gedrag en agressief gedrag van de leerkrachten. Er is een discriminant analyse uitgevoerd waarbij alleen deze probleemschalen zijn meegenomen om zodoende vast te kunnen stellen welke schalen van welke informanten het beste een onderscheid kunnen maken tussen de twee groepen. Tabel 5. Correlaties tussen de discriminant functie en de gecombineerde probleemschalen Probleemschaal Informant Correlatie Positie aandachtsproblemen moeder.60 1 aandachtsproblemen vader.60 2 agressief gedrag vader.42 3 agressief gedrag leerkracht.39 4 teruggetrokken/depressief gedrag leerkracht aandachtsproblemen leerkracht.36 6 agressief gedrag moeder.35 7 teruggetrokken/depressief gedrag moeder normafwijkend gedrag leerkracht.30 9 normafwijkend gedrag moeder normafwijkend gedrag vader In totaal zijn er 55 lijsten geanalyseerd bij deze discriminant analyse. De waarde van de discriminant functie blijkt ook hier weer significant verschillend te zijn voor de ADHD- en ASS groep (chi-square: 33.08, df: 10, p <.00). De discriminant functie op basis van de gecombineerde schalen verklaart in totaal 50.4% van het verschil tussen de twee groepen (canonical correlation is.71) (Tabel 3). Zoals te zien is in Tabel 5 heeft de probleemschaal aandachtsproblemen (moeder) de hoogste correlatie (.60), gevolgd door dezelfde schaal van de vader (.60). Agressief gedrag (vader en leerkracht) blijkt de volgende belangrijkste voorspeller te zijn, gevolgd door teruggetrokken/depressief gedrag en aandachtsproblemen 17

18 van de leerkracht. De volgende voorspeller blijkt agressief gedrag van de moeder te zijn. Wanneer het criterium van.30 als cut-off gebruikt wordt blijken de normafwijkende schalen geen belangrijke voorspeller te zijn. In totaal wordt in 84% van de gevallen de ADHD groep juist voorspeld en de ASS groep in 86.7%. Dit geeft een totale juiste voorspelling van 85.5%. In 14.5% geeft de discriminant functie echter nog steeds geen goede voorspelling. 4. Discussie In de huidige studie is er bij 58 naar de afdeling kinder- en jeugdpsychiatrie van de GGZ verwezen kinderen onderzocht welke verschillen ouders en leerkrachten rapporteren in het gedrag van kinderen met ADHD en ASS. Er is gebleken dat de ADHD- en ASS groep op een aantal probleemschalen van de CBCL en TRF significant van elkaar verschillen. Bij de ADHD groep worden meer aandachtsproblemen, agressief gedrag en normafwijkend gedrag gerapporteerd. Voor de ASS groep wordt meer teruggetrokken/depressief gedrag gerapporteerd. Voorts is gebleken dat ouders en leerkrachten in staat zijn om een onderscheid te maken tussen kinderen met ADHD en ASS en dat de eerder genoemde probleemschalen hierbij belangrijke voorspellers blijken te zijn. Beide ouders en leerkrachten rapporteren, zoals verwacht op basis van eerder onderzoek (Gillberg et al., 2004), een grotere mate van agressief gedrag en normafwijkend gedrag bij de ADHD groep. Hoewel aandachtsproblemen bij beide groepen voorkomen is gebleken dat, wanneer ouders en leerkrachten dit rapporteren, het een belangrijke voorspeller is voor een ADHD diagnose en niet voor een ASS diagnose. Dit is in tegenspraak met bevindingen van Luteijn en collega s (2000) die bij een groep kinderen met PDD-NOS op de schaal aandachtsproblemen van de CBCL geen verschillen vonden in vergelijking met kinderen met ADHD. Hoewel het grootste deel (tweederde) van de ASS groep in dit onderzoek uit kinderen met PDD-NOS bestaat, is er ook nog een grote groep kinderen met het syndroom van Asperger (ongeveer een derde van de ASS groep). Deze zijn niet meegenomen in het onderzoek van Luteijn en collega s (2000), maar onderzoek van Klin, Pauls, Schultz en Volkmar (2005) laat zien dat kenmerken van ADHD bij kinderen met PDD-NOS groter zijn dan bij kinderen met het syndroom van Asperger. Het is zodoende mogelijk dat de kinderen met het syndroom van Asperger het gemiddelde van de aandachtsproblemen voor de ASS groep als geheel omlaag haalt, waardoor het verschil met de ADHD groep verklaard kan worden. 18

19 Bij de ASS groep wordt door moeders en leerkrachten meer teruggetrokken/ depressief gedrag gerapporteerd, wat in overeenstemming lijkt met bevindingen van Hess en collega s (2010) die in een groep kinderen met een vergelijkbare gemiddelde leeftijd significant meer depressief gedrag vonden bij een groep kinderen met ASS dan bij de controle groep. Hoewel veel onderzoeken ook melding maken van angstproblematiek bij kinderen met ASS (de Bruijn et al., 2007; Gillot et al., 2001) is er in het huidige onderzoek bij de schaal angstig/depressief gedrag geen verschil tussen de twee groepen gevonden. Hiervoor zijn een aantal mogelijke verklaringen. De eerste mogelijkheid is dat ouders en leerkrachten minder goed zijn in het observeren van dergelijk gedrag en dat er zodoende sprake is van onderrapportage. Volgens Salbach-Andrae en collega s (2008) blijkt internaliserende problematiek namelijk minder goed te observeren. Het feit dat er bij teruggetrokken/depressief gedrag wel een verschil is gevonden, zou dan verklaard kunnen worden doordat teruggetrokken gedrag relatief beter te observeren is. Deze schaal zou in dat geval niet zozeer een uitspraak doen over de frequentie van depressief gedrag maar vooral van teruggetrokken gedrag. Een andere mogelijkheid is dat de ADHD groep dezelfde mate van internaliserende problematiek laat zien. Gezien de samenstelling van de ADHD groep zou dit ook een goede verklaring kunnen zijn. De groep bestaat namelijk voor het grootste gedeelde uit kinderen met een diagnose van het gecombineerde type. Wanneer gekeken wordt naar de verschillende subtypes van ADHD lijkt het zo te zijn het dat er bij het gecombineerde type meer symptomen van ASS zijn dan bij het onoplettende type (Gadow, DeVincent & Pomeroy, 2006; Lee & Ousley, 2006). Samenvattend blijken hogere scores op de probleemschalen aandachtsproblemen, agressief gedrag en normafwijkend gedrag de beste voorspellers te zijn voor een ADHD diagnose. Omgekeerd blijkt een hogere score op de probleemschaal teruggetrokken/depressief gedrag een belangrijke voorspeller te zijn voor een ASS diagnose. Verder is gebleken dat het op basis van de vragenlijsten van alle informanten afzonderlijk mogelijk is om een significant onderscheid te maken tussen de ADHD- en de ASS groep. Bij de gecombineerde schalen blijkt er in 85.5% van de gevallen een juiste voorspelling gemaakt te worden. De informanten blijken het vaak, maar niet altijd met elkaar eens te zijn wat betreft de prevalentie van de problematiek op de verschillende probleemschalen. Ouders hebben onderling een vrij hoge correlatie van.70 terwijl de gemiddelde correlatie tussen ouders en leerkrachten.33 is. Dit komt grotendeels overeen met een eerdere studie bij een vergelijkbare populatie waarbij de cross informant correlatie tussen leerkrachten en ouders.28 was en tussen ouders onderling een correlatie van.60 is gevonden (Achenbach et al., 1987). Op diverse probleemschalen blijken de informanten ook significant van elkaar te verschillen. 19

20 Daarom is het niet verwonderlijk dat de rangorde van de belangrijkste voorspellende waarde per informant verschilt. Indien van alle informanten gezamenlijk alleen de probleemschalen worden meegenomen waar een verschil tussen de ADHD- en ASS groep is gevonden, blijkt er wel een zekere mate van overeenstemming te zijn. Zo is de probleemschaal aandachtsproblemen (ingevuld door de moeders en vaders) de belangrijkste voorspellers, gevolgd door agressief gedrag (wanneer ingevuld door vader en leerkrachten). Ouders blijken beter in staat te zijn om de ADHD groep juist te voorspellen terwijl leerkrachten juist de ASS groep beter voorspellen. Het huidige onderzoek bevestigt de eerdere bevindingen dat ouders onderling meer overeenkomen dan ouders en leerkrachten (Achenbach et al., 1987; McAuley & Trew, 2000). Opvallend is wel dat binnen dit onderzoek moeders minder goede voorspellers lijken te zijn dan vaders en leerkrachten. Dit duidt erop dat de conclusie van Seiffke-Krenke en Kollmar (1998) dat vaders hun informatie mogelijk baseren op wat zij uit de communicatie met de moeders verkregen hebben, niet geheel klopt aangezien in dat geval moeders betere voorspellers zouden moeten zijn. De conclusie dat moeders meer problemen rapporteren dan vaders lijkt, gezien de gemiddelde scores op de probleemschalen, wel bevestigd te worden. De hypothese dat er weinig verschillen gevonden zullen worden en dat de verschillen zich met name zullen uiten in de mate van agressief, normafwijkend, angstig en depressief gedrag wordt hiermee ten dele bevestigd. Inderdaad blijken de groepen op dit gedrag van elkaar te verschillen maar daarnaast is nog een ander onverwacht verschil gevonden, namelijk aandachtsproblemen. Dit blijkt zelfs de grootste voorspeller voor een ADHD diagnose te zijn. Op depressief gedrag zijn de verschillen echter minder groot dan verwacht; er is slechts voor teruggetrokken/depressief gedrag een verschil gevonden en niet voor angstig/depressief gedrag. Kinderen met ADHD blijken zich in dit onderzoek toch duidelijker te onderscheiden van kinderen met ASS op het gebied van aandachtsproblemen dan op basis van eerder onderzoek tot nu toe is aangenomen. De resultaten van dit onderzoek laten daarnaast zien dat de CBCL en TRF vragenlijsten van waarde kunnen zijn voor het uitvoeren van diagnostiek bij kinderen met ADHD- of ASS problematiek. Hoewel de vragenlijsten niet ontworpen zijn om diagnostische interpretaties te verschaffen, is uit dit onderzoek gebleken dat dit wel degelijk mogelijk is. Het huidige onderzoek kent wel enkele beperkingen. Zo is het onderzoek relatief kleinschalig door het beperkte aantal participanten. Het betreft hier echter een onderzoek in een ambulante setting waarbinnen het minder eenvoudig is om grootschalig onderzoek te 20

21 doen. Gevolg van deze setting is wel dat de resultaten niet direct naar de gehele populatie kinderen met ADHD of ASS gegeneraliseerd kan worden. Er kunnen immers ook kinderen met eenzelfde diagnose of problematiek zijn die minder problemen ondervinden en zodoende geen tweedelijns zorg nodig hebben. Binnen de verwezen groep zijn de resultaten echter wel generaliseerbaar. Een andere beperking is de leeftijdscategorie. Het onderzoek is uitgevoerd bij kinderen tussen de 6 en 12 jaar, waardoor er geen uitspraken gemaakt kunnen worden over oudere kinderen omdat die problemen kunnen ervaren die binnen de huidige onderzoekspopulatie nog niet spelen. Wel is het zo dat in deze leeftijdscategorie ouders nog relatief veel contact met hun kinderen hebben en zodoende betrouwbaarder kunnen zijn in hun observaties. Daarnaast is er nog het probleem van de misdiagnoses op jonge leeftijd (Fein et al., 2005; Perry, 1998) waarbij niet uit te sluiten valt dat dit probleem ook speelt bij deze instelling. Het is ook mogelijk dat juist bij deze, vaak nog jonge, kinderen er alleen een diagnose is gesteld wanneer de symptomen zo evident zijn dat er weinig twijfel bestaat over de diagnose. Eventueel vervolgonderzoek zou dan ook gebruik kunnen maken van een grotere steekproef met een groter leeftijdsbereik waarbij ook kinderen die reeds de puberteit bereikt hebben in meegenomen zouden kunnen worden. Daarnaast zou er gebruik gemaakt kunnen worden van een grotere steekproef waardoor er binnen de ADHD- en ASS groep gekeken kan worden naar de verschillen op basis van de specifieke diagnoses, zodat de verschillen op de aandachtsproblemen en het niet vinden van een verschil bij angstig/depressief gedrag beter verklaard kan worden. Concluderend kan er gesteld worden dat ouders en leerkrachten door middel van CBCL en TRF vragenlijsten een wezenlijke bijdrage kunnen leveren aan het diagnostische proces. Ze blijken in staat te zijn om een onderscheid te maken tussen ADHD- of ASS problematiek bij kinderen. Het is duidelijk geworden dat kinderen met ADHD en ASS op een aantal probleemgebieden sterk van elkaar verschillen maar op andere gebieden ook veel overeenkomsten vertonen. 21

22 Literatuur Achenbach, T. M. (2006). As others see us: Clinical and research implications of cross-informant correlations for psychopathology. Current Directions in Psychological Science, 15, Achenbach, T. M., McConaughy, S. H., & Howel, C. T. (1987). Child/adolescent behavioral and emotional problems: Implications of cross-informant correlations for situational specificity. Psychological Bulletin, 101(2), Achenbach, T. M., & Rescorla, L. A. (2001). Manual for the ASEBA School-Age Forms & Profiles. Burlington, VT: University of Vermont, Research Center for Children, Youth, & Families. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition. Washington DC: American Psychiatric Association. Barkley, R. A. (1990). Attention deficit hyperactivity disorder: A handbook for diagnosis and treatment. New York: The Guilford Press. Brace, N., Kemp, R., Snelgar, R. (2009). SPSS for psychologists, fourth edition. London: Palgrave Macmillan. Burns, R. P., & Burns, R. (2008). Business Research Methods and Statistics Using SPSS. London: SAGE Publications Ltd. Clark, T., Feehan, C., Tinline, C., & Vostanis, P. (1999). Autistic symptoms in children with attention deficithyperactivity disorder. European Child & Adolescent Psychiatry, 8(1), De Bruin, E. I., Ferdinand, R. F., Meester, S., De Nijs, P. F. A., & Verheij, F. (2007). High rates of psychiatric co-morbidity in PDD-NOS. Journal of Autism and Developmental Disorders, 37, Erhardt, D., & Hinshaw, S. P. (1994). Initial sociometric impressions of Attention-Deficit Hyperactivity Disorder and comparison boys: predictions from social behaviors and from nonbehavioral variables. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64(4), Faraone, S. V., Sergeant, J., Gillberg, C., & Biederman, J. (2003). The worldwide prevalence of ADHD: is it an American condition? World Psychiatry, 2, Fein, D., Dixon, P., Paul, J., & Levin, H. (2005). Brief report: Pervasive Developmental Disorder can evolve into ADHD: case illustrations. Journal of Autism and Developmental Disorders, 35(4), Frazier, J. A., Biederman, J., Bellordre, C. A., Garfield, S. B., Geller, D. A., Coffey, B. J., et al. (2001). Should the diagnosis of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder be considered in children with Pervasive Developmental Disorder? Journal of Attention Disorders, 4(4), Gadow, K. D., DeVincent, C. J., & Pomeroy, J. (2006). ADHD symptom subtypes in children with Pervasive Developmental Disorder. Journal of Autism & Developmental Disorders, 36(2), Geurts, H. M., Verte, S., Oosterlaan, J., Roeyers, H., & Sergeant, J. A. (2004). How specific are executive functioning deficits in Attention Deficit Hyperactivity Disorder and autism? Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45(4), Gillberg, C., Gillberg, I. C., Rasmussen, P., Kadesjö, B., Söderström, H., Råstam, M., et al. (2004). Co-existing disorders in ADHD - implications for diagnosis and intervention. European Journal of Child and Adolescent Psychiatry, 13, Gillott, A., Furniss, F., & Walter, A. (2001). Anxiety in high functioning children with autism. Autism, 5(3),