Thuiszorg en GGZ-preventie

Transcriptie

1 Marjan Groefsema en Judith Blekman Thuiszorg en GGZ-preventie s en samenwerkingsmogelijkheden

2 Marjan Groefsema en Judith Blekman Thuiszorg en GGZ-preventie s en samenwerkingsmogelijkheden Trimbos-instituut Utrecht, 2010

3 Colofon Financiering ZonMw Programma Publieke Geestelijke Gezondheid Trimbos-instituut Projectleiding Judith Blekman Auteur Marjan Groefsema Eindredactie en opmaak binnenwerk Gerdie Kienhorst, TextAbility Omslagontwerp Ladenius Communicatie Productie Nuance Print Beeld De publicatie is gemaakt in het kader van het project Landelijk Steunpunt Preventie Thuiszorg ISBN: Artikelnummer: AF0986 Deze uitgave is te bestellen via met artikelnummer AF0986 Trimbos-instituut Da Costakade 45 Postbus AS Utrecht T: F: , Trimbos-instituut, Utrecht. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van het Trimbosinstituut. 2

4 INHOUDSOPGAVE Inhoud Voorwoord Preventie in de thuiszorg Nieuwe visie op de rol van de thuiszorg in GGZ-preventie Mogelijkheden voor uitvoering en samenwerking GGZ-preventie Psychische problematiek Psychische problemen voorkomen Soorten (vormen) van preventie Bereik van GGZ-preventie Onderbouwing van effectiviteit Regionale verschillen in aanbod Overige vormen van GGZ-preventie op de geselecteerde interventies Overzicht beschikbare interventies Indeling overzicht Specifieke rol voor de thuiszorg Signaleren en motiveren Signaleringsinstrumenten Gespreksvoering Referenties Bijlage 1 Overzicht interventies A. s gericht op jeugd Moeder-baby interventie Psycho-educatieve gezinsinterventie KOPP/KVO-groepen voor kinderen en jongeren 8-16 jaar KOPP/KVO-groepen voor jongeren tussen de 16 en 22 jaar Piep zei de Muis Kopstoring Kop op ouders Let op de Kleintjes voor kinderen tussen de 8-16 jaar Plezier op school Vrienden Head Up Grip op je dip: zelf je somberheid overwinnen Grip op je dip online Homeparty

5 INHOUDSOPGAVE 15. Gezin aan bod Drankjewel.nl Triple P B. s gericht op volwassenen In de put, uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen Kleur je leven.nl Bibliotherapie met minimale begeleiding Leven met een chronische ziekte Lichte dagen, donkere dagen Liever bewegen dan moe online Geen paniek Met lef! Zelfverzekerd in contact met anderen Angst de baas Gespannen of angstig? Zelf aan de slag! Training werkstress Psychische problemen in de familie DementiedeBaas.nl Voorlichting aan mantelzorgers/familieleden van mensen met psychische problemen MinderDrinken.nl C. s gericht op ouderen In de put, uit de put Op zoek naar zin Het verhaal van je leven Verlies en dan verder Angst de baas Zicht op evenwicht Bezoekdienst weduwen en weduwnaars Informatieve huiskamerbijeenkomsten voor Turkse en Marokkaanse vrouwen Bijlage 2 - Signaleringsinstrumenten Depressie (psychosociale problematiek) bij ouderen Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers (POM): voorkomen van overbelasting Signalering alcoholgebruik van jongeren (en volwassenen) Bijlage 3 Gespreksvoering A. Gespreksvoering met kinderen en ouders over KOPP/KVO Wat kunt u doen?

6 VOORWOORD Voorwoord Dit boekje is speciaal geschreven voor medewerkers van de thuiszorg, als kennismaking met preventieve interventies in de geestelijke gezondheidszorg: de GGZ-preventie. Was vroeger het voorkomen van psychische problemen in het algemeen specifiek voorbehouden aan de geestelijke gezondheidszorg, de laatste jaren is het inzicht gerijpt dat iedere partij in de gezondheidszorg, dus ook u in de thuiszorg, er een belangrijke bijdrage aan kan leveren. Zo zijn initiatieven zoals de integrale aanpak van de depressie van preventie tot stand gekomen die werken met een samenwerkingsmodel tussen de lijnen van de eerstelijnszorg en de gespecialiseerde gezondheidszorg. Samen voorkomen is beter dan genezen, en het bespaart ook kosten. Er wordt daarom van overheidswege in geïnvesteerd en ook op lokaal niveau is er ruimte voor preventieprojecten en nieuwe samenwerkingsvormen tussen GGZ en GGD, vaak namens de gemeenten die een specifieke taak in het lokale gezondheidsbeleid en de WMO hebben. Directe aanleiding voor dit boekje is het platform Thuiszorgpreventie dat in 2008 en 2009 heeft gefunctioneerd. Tijdens deze bijeenkomsten bleek dat de onbekendheid met de preventiefunctie van onder andere de GGZ groot was. De preventie binnen de thuiszorg is van oorsprong en in de uitvoering vooral medisch georiënteerd. Daarnaast lopen als vervolg op het ZonMw-programma PreventieKracht Thuiszorg ( ), nu de programma s Zichtbare schakel, wijkverpleegkundige voor een gezonde buurt ( ) en PreventieKracht dicht bij huis ( ) waarin behalve thuiszorgorganisaties ook andere organisaties en samenwerkingsverbanden subsidie hebben gekregen. De gemiddelde thuiszorgmedewerker heeft een goede kans om bij deze projecten betrokken te raken of een rol te krijgen bij vroege signalering van geestelijke problematiek. Thuiszorg en GGZ-preventie: natuurlijke partners Thuiszorg en de GGZ-preventie kunnen samen in de eerste lijn veel meer bieden en meer aan elkaar hebben, dan tot dusver het geval is. En samenwerking begint bij goed geïnformeerd zijn over wat de ander precies doet. De GGZ-preventie heeft zich de laatste 10 jaar sterk ontwikkeld. Anno 2010 staat een scala aan interventies ter beschikking. Zij worden in de meeste GGZ-regio's in Nederland uitgevoerd. De interventies zijn in toenemende mate wetenschappelijk onderbouwd. Dit boekje geeft een overzicht van deze mogelijkheden van de GGZ-preventie voor de cliënten van de thuiszorg. We willen concreet aan thuiszorgprofessionals laten zien wat de GGZ en de verslavingszorg voor hun cliënten te bieden hebben. Zo hopen wij zo veel mogelijk thuiszorgorganisaties te interesseren voor dit aanbod. We lichten een aantal gangbare interventies toe en vertellen waar mogelijkheden tot samenwerking met de GGZ-preventie liggen. Hopelijk gaat u als thuiszorgorganisatie kansen zien om een grotere rol te gaan spelen bij het voorkomen van psychische problematiek. We geven daarvoor een aantal suggesties. 5

7 VOORWOORD De thuiszorg als sector, de medewerker die bij de mensen over de vloer komt, is bij uitstek in de positie om de mogelijkheden die preventie biedt te benutten in het belang van de psychische gezondheid van uw cliënten. Psychische problemen veroorzaken behalve een aanzienlijke ziektelast voor het individu, maatschappelijk en economisch hoge lasten. Preventie is dé manier om deze last te beperken. 6

8 1 PREVENTIE IN DE THUISZORG 1 Preventie in de thuiszorg Thuiszorg biedt hulp en diensten aan, thuis en in de wijk, dichtbij de mensen. Thuiszorg vormt zo een natuurlijke schakel tussen zorg en preventie, met uitstekende kansen voor effectieve preventie. Thuiszorgmedewerkers hebben een groot bereik in alle lagen van de bevolking. Mensen melden zich niet snel uit zichzelf aan voor preventief aanbod, en als vertrouwde zorgverlener met kennis van zaken kunt u vanuit die positie mensen juist de stimulans geven om die stap te zetten. Uit het oogpunt van preventie is dat van onschatbare waarde. 1.1 Nieuwe visie op de rol van de thuiszorg in GGZ-preventie In 2008 en 2009 heeft uw sector zich gebogen over de vraag hoe zij haar eigen preventiefunctie kan uitbouwen. Dat heeft onder meer geleid tot een strategienotitie over preventie in de VVT, uitgebracht door de branche-organisatie ActiZ 1. Het blijkt dat de thuiszorg preventie vooral vorm geeft op het gebied van de somatische gezondheid. Valpreventie, preventie van overgewicht en van diabetes zijn de belangrijkste thema s. Op het gebied van psychische gezondheid voert de thuiszorg zelf weinig interventies uit. Toch is er een grote rol op dit terrein weggelegd voor de thuiszorg. GGZ-preventie richt zich met name op mensen uit risicogroepen voor psychische problematiek of met beginnende problemen. Hun psychische gezondheid er sterk bij gebaat wanneer u hen vanuit uw positie achter de voordeur attendeert op de manieren waarop zij daar iets aan kunnen doen. Zelf of met hulp van anderen. Wanneer u hen de route naar de GGZ-preventie wijst wordt de kans veel groter dat ze die stap ook echt zetten. De thuiszorg zou via deze verwijsfunctie haar bijdrage aan de preventie van psychische problematiek sterk kunnen vergroten. En dat begint met kennis hebben van het preventieaanbod van de GGZ. Dit boekje biedt een up-to-date overzicht met waar nodig doorverwijzing. Die kennis kunt u meteen inzetten voor mensen bij wie een reële kans bestaat dat zij een psychisch probleem gaan ontwikkelen. Dat vraagt van u kennis en vaardigheden om te signaleren en toe te leiden naar een passende interventie, maar vooral en misschien meer dan u gewend bent - een specifieke houding gericht op het motiveren tot gezondheidsbevordering. Uw focus die eerder met name lag op het bijstaan bij ziekten en beperkingen, wordt breder. Signaleren en specifiek toeleiden in een situatie waarin iemand glashelder de kans loopt psychische problematiek te ontwikkelen is niet de enige rol die u in de thuiszorg kunt spelen. In veel gevallen is niet direct duidelijk dat iemand de kans loopt op een psychisch 1 ActiZ (2009). Zorg en preventie, een onlosmakelijke verbinding! Strategienotitie Preventie Verpleging, Verzorging en Thuiszorg. ActiZ, Utrecht. 7

9 1 PREVENTIE IN DE THUISZORG probleem. Vaak wordt dat in uw contact met cliënten pas gaandeweg duidelijk. Dan kunnen extra instrumenten om bij cliënten problemen te signaleren zinvol zijn. Mensen uit de zogenoemde lage SES-groepen hebben het vaak niet over psychische problemen, maar uiten bijvoorbeeld in een veelheid van wat vagere klachten als het niet meer zien zitten, slaapproblemen, er luistert toch niemand naar me. In die gevallen kun je met een signaleringsvragenlijst soms in korte tijd meer duidelijkheid te krijgen over de risico's die iemand loopt. Als thuiszorgmedewerker kunt u dit in een aantal gevallen zelf gebruiken bij uw cliënten. U helpt mensen dan om meer zicht te krijgen op hun eigen situatie. En gezien vanuit de samenhangende keten die preventie en zorg idealiter zijn (zie blz. 10), bouwt u in de thuiszorg de signaleringsfunctie uit in het belangrijke grensgebied tussen risico op klachten en beginnende klachten. Daarmee wil dit boekje u helpen. 1.2 Mogelijkheden voor uitvoering en samenwerking De instelling kan ook overwegen om zelf preventie-interventies voor psychische problemen uit te voeren. Uiteraard wanneer daar de nodige middelen voor beschikbaar komen. Veel interventies die we bespreken in dit boekje zijn in de GGZ met wetenschappelijke ondersteuning ontwikkeld en succesvol (effectief) bevonden. Maar de uitvoering ervan hoeft niet per se binnen deze sector te blijven plaatsvinden. Preventieprofessionals uit de VVT-sector kunnen heel wel bepaalde preventieinterventies op het gebied van psychische gezondheid zelfstandig uitvoeren. Soms kan dat geheel zelfstandig, soms zal ondersteuning of supervisie vanuit de GGZ wenselijk zijn. Het advies is om te overleggen met de GGZ-instelling(en) in uw regio. Ook de GGZ zoekt naar samenwerkingsmogelijkheden. Actief de samenwerking zoeken met andere sectoren is een missie voor alle gezondheidszorgsectoren, en dat geldt zeker op het terrein van de preventie van psychische problemen. Samenwerking tussen lokale en regionale zorgaanbieders, in overleg met GGD en gemeenten, is wenselijk en steeds meer gebruikelijk voor een integrale aanpak van preventie en gezondheidsbevordering. Preventieve activiteiten en interventies sorteren meer effect als er sprake is van afstemming. Bij zo'n integrale aanpak gaat het verder niet alleen om samenwerking met partners in de zorg, zoals de huisarts, de GGZ en de GGD, maar ook om bijvoorbeeld de sportconsulent, het Steunpunt Mantelzorg of de woningbouwcorporatie. Daarnaast is mede-uitvoering van GGZ-preventie een mogelijkheid voor u of uw instelling. Dit maakt de drempel voor uw cliënten om deel te nemen een stuk lager. Veel GGZ-preventie wordt uitgevoerd in de vorm van een cursus of ander groepsaanbod geleid door twee begeleiders. De GGZ heeft al ervaring met het inzetten van mede-begeleiders uit andere instellingen, zoals het maatschappelijk werk, de steunpunten mantelzorg, verslavingszorg, het sociaal-cultureel werk of de vrouwenopvang. Andersom kunt u vanuit de thuiszorg een preventieprofessional beschikbaar stellen als mede-uitvoerder. Samen met een GGZ-preventiewerker kunt u dan onderdelen van de GGZ-preventie uitvoeren. 8

10 2 GGZ-PREVENTIE 2 GGZ-preventie 2.1 Psychische problematiek Psychische problemen veroorzaken, behalve groot individueel lijden, in Nederland een hoge sociale en economische last. Veel mensen lopen risico een psychische aandoening te ontwikkelen. Van deze grote groep krijgt jaarlijks bijna één op de vier mensen ook echt een psychisch probleem. De helft van deze mensen lost de problemen zelf op, al dan niet met behulp van familie en vrienden. De andere helft doet een beroep op de hulpverlening en meldt zich aan voor behandeling. Angststoornissen, depressie en alcoholafhankelijkheid zijn in Nederland de drie psychische aandoeningen die de grootste bijdrage leveren aan de ziektelast onder de bevolking. Psychische problematiek wordt traditioneel vaak aangepakt via behandeling. Uit divers recent wetenschappelijk onderzoek blijkt echter dat met behandeling de ziektelast van de belangrijkste psychische stoornissen onder de bevolking met niet meer dan de helft verminderd kan worden. Daarbij komt dat bijna de helft van de mensen met psychische problemen helemaal niet behandeld wordt (Cuijpers et al., 2003). Deze stand van zaken vereist dat we de hoge prevalentie van psychische problematiek in onze maatschappij behalve met behandeling ook op een andere manier aanpakken, namelijk door de inzet van GGZ-preventie. Een andere aanpak die wij in Nederland nog niet ruim toepassen, is de nadruk leggen op bevorderen van psychische gezondheid, in plaats van op preventie van ziekte. Ook daarin veranderen de accenten op grond van het meest recente wetenschappelijke onderzoek. 2.2 Psychische problemen voorkomen De GGZ heeft succesvolle preventieprogramma s ontwikkeld waarmee we kunnen voorkomen dat psychische problemen ontstaan of verergeren. Preventieve interventies zijn erop gericht om ernstige psychische problemen te voorkomen, of tijdig op te sporen en te behandelen. Daarbij is het doel dat de eerste klachten geen kans krijgen uit te groeien tot volledige psychische stoornissen. De preventieprogramma s zijn gericht op twee doelgroepen: mensen die een verhoogd risico lopen een psychische aandoening te ontwikkelen (risicogroepen) en mensen die al een (onbehandeld) psychisch probleem hebben. De programma s zijn ontwikkeld op basis van de wetenschappelijke kennis over risicofactoren en beschermende factoren voor geestelijke gezondheid. De kennis over het ontstaan van psychische problematiek wordt steeds meer vertaald in effectieve preventieve interventies. Psychische problematiek ontstaat uit een wisselwerking tussen lichamelijke, psychische en sociale factoren. De problematiek krijgt vooral een kans wanneer er een groot aantal risicofactoren bij iemand tegelijkertijd een rol speelt terwijl er een tekort aan beschermende factoren is. Denk bijvoorbeeld aan de combinatie van een genetische aanleg voor psychische problematiek, gecombineerd met traumatische 9

11 2 GGZ-PREVENTIE ervaringen en werkstress zonder compenserende beschermende factoren. Zoals zelfvertrouwen, sociale contacten, voldoende inkomen en een hoge intelligentie. Voor de terreinen van depressie, suïcide en kinderen van ouders met psychische of verslavingsproblemen (KOPP/KVO) is deze kennis door het Trimbos-instituut uitgewerkt in Preventie-factsheets. Deze kunt u downloaden van de website of of aanvragen bij het Trimbos-instituut. GGZ-preventie stelt zich concrete doelen. Bijvoorbeeld op het gebied van preventie van verslaving. Het doel is om de gevolgen van middelengebruik te voorkomen, het eerste gebruik van genotmiddelen uit te stellen, de consumptie van genotmiddelen te verminderen en problematisch gebruik te voorkomen. 2.3 Soorten (vormen) van preventie Preventieve interventies in de GGZ worden in vijf soorten ingedeeld en daarmee op vijf verschillende doelgroepen gericht. De preventievormen moeten worden gezien in het licht van de preventie-curatie-keten: een spectrum of continuüm van maatregelen en interventies dat loopt van preventieve maatregelen voor alle mensen via speciale interventies voor risicogroepen tot behandeling van ziekte en zorg als ziekte of handicap chronisch is (zie figuur 1). Figuur 1 De preventie-curatieketen Gezond Risico Risico Vroeg Ziek Chronisch/ Maatregele Voorlichting Signaleren en symptoom handicap n omgeving en adviseren Preventie- Zorg bewustwordi interventies ng Universele Selectieve Geïndiceerd Behandelin Zorggerelateerd preventie preventie e preventie g e preventie Selectieve Cure preventie Een andere manier om ernaar te kijken is om mensen te zien als verkerend in een bepaalde gezondheidstoestand, die dan een overgang (transitie) kunnen maken naar een andere gezondheidstoestand die mogelijk beter, maar misschien slechter is. Met behandeling willen we bewerkstelligen dat iemand naar een betere gezondheidsconditie overgaat. Met preventie willen we voorkomen dat iemand een transitie maakt naar een ongunstige conditie. Zo bezien kunnen we de verschillende vormen van preventie als volgt beschrijven. 10

12 2 GGZ-PREVENTIE 1. Universele preventie Richt zich op de algemene bevolking, ongeacht risico en eventuele aanwezigheid van symptomen, dus los van een stoornis, als onderdeel van de algemene bevordering van de (geestelijke) gezondheid. Voorbeelden: algemene publieksvoorlichting over gezond leven, programma s voor alle scholieren gericht op gezondheidsbevordering of voorkomen van psychische problemen ( De gezonde school en genotmiddelen ) ongeacht hun risico, of het versterken van opvoedingsvaardigheden van ouders. Vier belangrijke elementen worden bij deze geestelijke gezondheidsbevordering onderscheiden: competenties (kennis en kunde), veerkracht, ondersteunende omgeving en empowerment (voor jezelf zorgen en opkomen). 2. Selectieve preventie Richt zich op mensen bij wie het risico op het ontwikkelen van een probleem aanzienlijk groter is dan gemiddeld. Het gaat om groepen die gekenmerkt worden door kwetsbaarheidsfactoren (zoals een lage opleiding, wonen in een achterstandswijk, een lage zelfwaardering) en blootstelling aan risicofactoren (zoals een recente ingrijpende levensgebeurtenis of een chronische stressor zoals zorg voor een ziek familielid, werkloosheid of het hebben van een ouder die verslaafd of psychisch ziek is). Zulke factoren vergroten de kans op het ontstaan van psychische problemen, o.a. depressie. 3. Geïndiceerde preventie Richt zich op mensen die wel klachten of symptomen hebben, maar die niet voldoen aan diagnostische criteria voor een psychische stoornis. Deze vorm van preventie bestaat uit vroegherkenning en het vroegtijdig handelen met als doel de gang van kwaad naar erger tegen te gaan. Het kan ook gaan om mensen die biologische kenmerken hebben die duiden op een aanleg (predispositie) voor een psychiatrische aandoening. In de verslavingspreventie kunnen dat bijvoorbeeld groepsinterventies zijn gericht op verslaafde ouders en hun kinderen. 4. Behandeling Bij voorkeur sluit preventie aan op de behandeling van mensen die aan de diagnostische criteria van een depressieve stoornis beantwoorden. Met behandeling wordt beoogd de ziekteduur te verkorten en herstel te bevorderen. 5. Zorggerelateerde preventie Deze is gericht op mensen die een chronische psychische of somatische aandoening hebben. Het omvat voor de psychische stoornissen ook terugvalpreventie (voorkomen van terugval of voorkomen dat mensen nogmaals een stoornis ontwikkelen, van recidief). Terugvalpreventie kan beschouwd worden als een regulier onderdeel van een behandeling, maar kan ook apart worden aangeboden. Daarnaast omvat deze vorm het voorkomen van verschillende aandoeningen naast elkaar (comorbiditeit) en het verminderen van de consequenties van de aandoening voor mensen in de directe omgeving. Een ander doel is te bevorderen dat mensen met chronische aandoeningen beter in staat zijn zich in de samenleving te handhaven. 11

13 2 GGZ-PREVENTIE Hiervan zijn vriendendiensten of psycho-educatie van familieleden goede voorbeelden. Ketenbenadering Al met al is een ketenbenadering van preventie, behandeling en terugvalpreventie wenselijk. In figuur 2 ziet u die benadering weergegeven. Figuur 2 Preventie in een ketenbenadering (bron: Romijn et al., 2007) 2.4 Bereik van GGZ-preventie Lange tijd werden met de interventies van de GGZ-preventie te weinig mensen uit de doelgroepen bereikt. De GGZ-preventie in Nederland is echter de afgelopen jaren sterk geprofessionaliseerd. Inhoudelijk werkt het Trimbos-instituut hier al jaren aan, en sinds 2005 krijgt preventie in de koepelorganisatie van de geestelijke gezondheidszorg, GGZ Nederland, meer prioriteit in het beleid. Geleidelijk aan nemen steeds meer mensen deel aan de preventieve interventies. Sinds 2005 brengt het Trimbos-instituut het onderzoek Aard en omvang van GGZen verslavingszorgpreventie uit. In deze rapporten worden in opdracht van het ministerie van VWS de ontwikkelingen in de organisatie, omvang en inhoud van de GGZ- en verslavingszorgpreventie beschreven. Kijken we terug vanuit het onderzoek over het jaar 2007 (na vier keer rapportage) dan zien we een ontwikkelingslijn. In 2007 werden mensen bereikt met GGZ-preventieactiviteiten. In 2006 was dat De stijging van 30% is voor een groot deel toe te schrijven aan de inzet van internetinterventies. Voor de thema's depressie, angst, Kinderen van Ouders met psychische problemen (KOPP) en arbeidsgerelateerde problemen zijn de gerapporteerde bereikcijfers ten opzichte van 2006 verdubbeld en voor het thema mantelzorg met de helft gestegen. 2.5 Onderbouwing van effectiviteit Ook de preventiewetenschap heeft zich de afgelopen decennia ontwikkeld tot een volwaardige wetenschappelijke discipline binnen de GGZ. Zij levert steeds meer inzicht op in de effectiviteit van preventieve interventies. 12

14 2 GGZ-PREVENTIE Bij het Centrum Gezond Leven van het RIVM is inmiddels een database opgericht die een overzicht geeft van goed onderbouwde preventie-interventies. In deze i-database worden veelbelovende of (kosten)effectief gebleken interventies opgenomen op het brede terrein van preventie en gezondheidsbevordering. Hieronder bevinden zich verscheidene op het terrein van psychische gezondheid. De interventies opgenomen in het overzicht in dit boekje zijn gebaseerd op deze database. U kunt haar overigens zelf benaderen via internet en aan de hand van zoekcriteria onderzoeken. Zo kunt u erachter komen welke interventies in welke regio s worden aangeboden. Zie voor meer informatie Regionale verschillen in aanbod Het preventieaanbod van GGZ-instellingen verschilt overigens per regio, mede als gevolg van de structuur van de financiering. Deze is momenteel in alle preventiesectoren aan verandering onderhevig en deels regionaal ingevuld. Ook de financiering van de thuiszorg verschilt per regio en wij realiseren ons dat dat gevolgen heeft voor wat wel en niet gedaan kan worden. De regionale verschillen in aanbod hebben behalve met de financiering ook te maken met verschillen in samenstelling van de bevolking, de samenwerkingsverbanden die er zijn, de actieve GGZ-instelling of de invloed van zelf ontwikkeld aanbod van de zorgaanbieders. 2.7 Overige vormen van GGZ-preventie Naast de uitvoering van de rechtstreekse interventies gericht op preventiedoelgroepen zijn er landelijk en regionaal initiatieven waarop dit boekje niet ingaat, zoals de preventie die zich richt op intermediaire doelgroepen, op samenwerkingsprojecten, het bevorderen van een integrale aanpak van psychische problematiek, de massamediale campagnes en de veelbelovende e-health interventies. Voor de volledigheid volgt hier een kort overzicht dat geen aanspraak maakt op volledigheid. Campagnes Het Trimbos-instituut verzorgt een aantal landelijke massamediale campagnes. De campagne Voorkom alcoholschade bij uw opgroeiende kind wordt jaarlijks uitgevoerd en is gericht op bewustwording van ouders. In de campagne staat het feit dat zij zelf een belangrijke rol hebben in het uitstellen van alcoholgebruik van hun kinderen centraal. Daarnaast richt de campagne Drank maakt meer kapot dan je lief is zich (met o.a. een interactieve drinktest) op (binge) drinkende jongeren zelf en op de directe omgeving van (binge) drinkende jongeren. Intermediairen Er bestaan ook programma s gericht op intermediairen voor de doelgroepen die met andere interventies rechtstreeks worden benaderd. De gezonde school en genotmiddelen en Uitgaan en Drugs (gericht op uitgaansgelegenheden en jongerenwerkers) zijn daar goede voorbeelden van. U kunt ook denken aan preventieprojecten gericht op medewerkers van verzorgingshuizen. 13

15 2 GGZ-PREVENTIE E-health interventies O.a. bij het Trimbos-instituut wordt een groot scala aan nieuwe e-health interventies ontwikkeld. Hun bereik is hoog, en eenmaal ontwikkeld, zijn de kosten relatief laag. De meeste daarvan zijn in dit overzicht nog niet opgenomen. In het najaar van 2010 wordt veel nieuw digitaal aanbod gelanceerd vanuit het project Mentaal Vitaal. Vanuit een grote portal zullen lichte interventies en zelftestjes aangeboden worden die het mentaal vermogen of de mentale weerbaarheid moeten versterken, maar ook interventies die gericht zijn op lichte tot subklinische depressieve klachten. Samenwerking en afstemming Op bevolkingsniveau heeft preventie het meeste effect als zij per regio afgestemd door een aantal instellingen gezamenlijk uitgevoerd wordt. In diverse regio's is dit al het geval en het Trimbos-instituut stimuleert zo n integrale aanpak. De projecten Mentaal Vitaal, Partnership Vroegsignalering Alcohol en Partnership Depressiepreventie zijn hiervan voorbeelden. De uitdaging voor preventie in de komende jaren is het verder doorvoeren van deze integrale aanpak, ook in samenwerking met niet-zorgpartners die kunnen bijdragen aan het bevorderen van mentale vitaliteit. In deze aanpak komen alle belanghebbende regionale partijen bijeen om beleid en uitvoering vast te stellen van preventie van psychische problemen en verslaving. De partners realiseren gezamenlijk een mix van effectieve interventies en bieden die gezamenlijk aan. Deze benadering blijkt een goed kader te bieden. De preventieve aanpak van psychische problemen en verslaving in de lokale context vaart er wel bij. En ook de thuiszorg is in deze aanpak een samenwerkingspartner van betekenis. 14

16 3 TOELICHTING OP SELECTIE EN PRESENTATIE INTERVENTIES 3 op de geselecteerde interventies 3.1 Overzicht beschikbare interventies In bijlage 1 vindt u een concreet overzicht van preventieve interventies in de GGZ. Ze behoren in 2010 tot het meest gangbare preventie-aanbod van de GGZ en het zijn interventies die zich goed voor samenwerking met de thuiszorg lenen. Cliënten hebben er soms wel, soms niet een verwijzing van de huisarts voor nodig. Niet in iedere regio zijn alle interventies beschikbaar. Informeer in uw eigen regio of de GGZ de betreffende interventie aanbiedt. Vaak brengt de instelling overzichtsbrochures van preventie-activiteiten en/of cursussen uit en is de informatie op haar website te vinden. De interventies van de GGZ-preventie in dit overzicht richten zich rechtstreeks op leden van preventieve doelgroepen zelf. Ze worden vaak zelfstandig door de GGZ uitgevoerd, maar kunnen ook worden georganiseerd in samenwerking met andere organisaties, zoals GGD'en, scholen, Steunpunten Mantelzorg, het sociaal-cultureel werk, het AMW, verzorgingshuizen of instellingen voor verslavingszorg of thuiszorg. Soms ook voeren deze organisaties zonder participatie van de GGZ gestandaardiseerde interventies uit ter voorkoming van psychische problemen. Herkomst We hebben allereerst interventies opgenomen die landelijk gestandaardiseerd zijn, regelmatig in de praktijk worden uitgevoerd en opgenomen zijn in de i-databank van het Loket Gezond leven van het Centrum voor Gezond Leven (CGL) (en de evidence-based, waarschijnlijk bewezen effectief of theoretisch goed onderbouwd ) hebben. Andere interventies komen uit de voormalige databanken Effectieve jeugdinterventies van het NJI, de sites van het NIGZ en GGZ Nederland, websites van afzonderlijke interventies en databanken binnen het Trimbos-instituut. Via de i- databank is veel aanvullende informatie beschikbaar. Opbouw beschrijving Van iedere interventie in dit overzicht wordt een korte beschrijving gegeven, naast titel, doelgroep, doel, vorm, wetenschappelijke en verwijzing. Aan het eind van iedere beschrijving wordt ingegaan op de rol die de thuiszorg kan spelen. 3.2 Indeling overzicht De interventies zijn per leeftijdsgroep (jeugd, volwassenen en ouderen) geclusterd. Voor kinderen zijn overigens meestal pas interventies beschikbaar vanaf 7 jaar. Binnen de drie leeftijdsgroepen komen, voor zover beschikbaar, interventies aan bod op de volgende acht probleemgebieden (zie volgende pagina): 15

17 3 TOELICHTING OP SELECTIE EN PRESENTATIE INTERVENTIES Depressie Angst Kinderen van Ouders met psychische/verslavingsproblemen (KOPP/KVO) Huiselijk geweld Alcoholverslaving Mantelzorgers/familieleden van mensen met psychische/verslavingsproblemen Valangst Eenzaamheid Een overzicht als dit is uiteraard aan verandering onderhevig. Snel na voorjaar 2010 zullen weer nieuwe interventies ontwikkeld zijn. Het gaat hier om uw eerste kennismaking. Via de i-database van het Loket Gezond Leven kunt u zich gemakkelijk op de hoogte stellen van nieuwe interventies, ook van de nieuwe leefstijlinterventies die dit jaar worden ontwikkeld. 16

18 4 SPECIFIEKE ROL VOOR DE THUISZORG 4 Specifieke rol voor de thuiszorg Vaak wordt bij de besproken interventies in het overzicht in de bijlage hoe u vanuit de thuiszorg een belangrijke rol kunt spelen door signaleren, attenderen, motiveren en verwijzen, juist gezien uw bijzondere positie van vertrouwde zorg- of dienstverlener die over de vloer komt. Soms kunt u participeren in een netwerk rond de cliënt en soms is uitgebreider signaleren een optie. Incidenteel kan de mogelijkheid van mede-uitvoering of zelfstandige uitvoering van een preventieve interventie door de eigen organisatie overwogen worden. Dit korte hoofdstuk gaat in op waarom u dit zou doen en beschrijft enkele instrumenten die u daarbij kunnen ondersteunen. 4.1 Signaleren en motiveren Mensen melden zich uit eigen beweging niet snel aan voor preventieve activiteiten, hoewel zij er volgens onderzoek zelf veel aan kunnen doen om hun (mentale) gezondheid te bevorderen en psychische problemen en leed te voorkomen. Een steuntje in de rug en een vorm van stimulans bij dat aanmelden is dus meer dan welkom! Dit geldt zowel voor mensen die tot risicogroepen behoren voor psychische problemen als voor mensen die al last hebben van beginnende klachten. En juist als thuiszorg komt u bij belangrijke risicogroepen, c.q., individuen die risicofactoren stapelen, gepaard aan een tekort aan beschermende factoren (denk aan een net verweduwde vrouw, met een klein sociaal netwerk en een chronische ziekte) over de vloer. In een aantal gevallen is zonder meer duidelijk dat meedoen aan preventie zin heeft. Bij leden van een duidelijke risicogroep is een vorm van extra signalering niet nodig. Kinderen van ouders met psychische of verslavingsproblemen bijvoorbeeld of kinderen die huiselijk geweld meegemaakt hebben lopen in vrijwel alle gevallen zelf risico om psychische problematiek te ontwikkelen. Dat geldt ook voor ouderen die net hun partner verloren hebben en zich eenzaam voelen. Screenen of klachten meten is niet nodig, omdat meedoen aan preventie in alle gevallen zin heeft. De vraag is dan natuurlijk wel hoe je hen kunt motiveren (of bij kinderen, hun ouders) om zich aan te melden voor de activiteiten. U zou samen met uw cliënt in zo'n situatie kunnen nagaan of hij of zij baat kan hebben van een groepscursus of een andere preventie-activiteit. In andere gevallen is het lastiger om te merken dat mensen tot een risicogroep behoren of last hebben van beginnende klachten. Bij mantelzorgers is er vaak sprake van een glijdende schaal waarop de draaglijke last van het zorgen voor een zieke naaste in overbelasting verandert. Angst, depressie en alcoholmisbruik zijn psychische problemen die in ons land op grote schaal voorkomen en waarbij vaak schaamte een rol speelt. En een nog grotere groep mensen bevindt zich in de gevarenzone, waar beginnende klachten zich tot een stoornis kunnen gaan ontwikkelen. Juist in die situaties kan het zinvol zijn met behulp van een signaleringsinstrument samen de ernst van de situatie te onderzoeken. 17

19 4 SPECIFIEKE ROL VOOR DE THUISZORG 4.2 Signaleringsinstrumenten Na het overzicht van interventies in bijlage 1 vindt u in bijlage 2 een beschrijving van drie signaleringsinstrumenten die u in de thuiszorg kunt toepassen op het gebied van psychische problemen: Een signaleringsinstrument voor ouderen met depressieve klachten dat speciaal voor gebruik in de thuiszorg en bij huisartsen is ontwikkeld (blz. 69); Een methodiek om bij mantelzorgers overlast op het spoor te komen ( POM : Preventie op maat Mantelzorgers, blz. 72); Een beschrijving hoe jongeren zelf op een website kunnen onderzoeken of hun alcoholconsumptie in de gevarenzone komt: Hier vindt u ook kort informatie over de website waar volwassenen vragen over hun alcoholgebruik kunnen beantwoorden en vervolgens een advies krijgen (blz. 74). 4.3 Gespreksvoering Soms is het gemakkelijk om met mensen in gesprek te komen over het voorkomen van psychische problemen. Wanneer de mate van last die mensen ervaren hen motiveert om aan een cursus mee te doen bijvoorbeeld. U hoeft u hen dan soms alleen maar op het bestaan van de interventie te attenderen en hen de weg te wijzen. Dit kan bijvoorbeeld gelden bij ouderen met valangst en mensen die last hebben van andere angstklachten. In andere gevallen zal naast informeren ook motiveren van belang zijn, en stimuleren dat men zich aanmeldt. Dan is de techniek van gespreksvoering van belang. Bijlage 3 bevat handreikingen voor gespreksvoering, toegespitst op het specifieke gebied van kinderen van ouders met psychische of verslavingsproblemen (KOPP/KVO). U krijgt informatie over hoe u met ouders in gesprek kunt komen over preventie van psychische problematiek bij hun kinderen. 18

20 REFERENTIES Referenties ActiZ (2009). Zorg en preventie, een onlosmakelijke verbinding! Strategienotitie Preventie Verpleging, Verzorging en Thuiszorg. Utrecht: ActiZ. Dijkstra M, J Blekman (2009). Preventieonderzoek en preventieprojecten. Utrecht: Trimbos-instituut. Cuijpers P, G Willemse (2005). Preventie van depressie bij ouderen. Een overzicht van interventies. Utrecht: Trimbos-instituut. GGZ Nederland (2005). Preventie biedt perspectief. Preventie-projecten binnen de GGZ. Publicatienr L. Amersfoort: GGZ Nederland. Hosman CMH (2008). Naar een geestelijk gezonde samenleving via preventie en gezondheidsbevordering. In Broucke S van den, M de Herdt, R van Nuffel (eds.) (2008). Geestelijke gezondheid en preventie. Bouwstenen voor beleid en praktijk. Mechelen: Kluwer. Jonge M de, M Ruiter (2008). Aard en Omvang GGZ- en Verslavingspreventie 2008 (basisrapport). Ontwikkelingen in de inhoud, organisatie en omvang van de GGZ- en verslavingspreventie. Utrecht: Trimbos-instituut. Kipizivero (2003). Ouders van de kook. Informatie voor professionals in onderwijs, kinderopvang, jeugdhulpverlening, gezondheidszorg, verslavingszorg en welzijnswerk. Utrecht: Trimbos-instituut. Romijn G, M Ruiter, F Smit (2008). Meer effect met depressiepreventie? Strategieën voor publieksvoorlichting, vroegherkenning en terugvalpreventie. Utrecht: Trimbosinstituut. Stel JC van der (2004). Handboek preventie. Voorkomen van psychische problematiek en bevorderen van geestelijke gezondheid. Assen: Van Gorcum. TNO (2009). Observatielijst voor psychosociale problematiek bij ouderen. Leiden: TNO. Websites en databanken NIGZ: website thuiszorgpreventie NJI: Databank effectieve jeugdinterventies RIVM/Centrum voor Gezond Leven: I-database. RIVM/Nationaal Kompas Volksgezondheid Alle relevante informatie over de lichamelijke en geestelijke volksgezondheid bij elkaar. TNO vroegsignalering ouderen =121 Hier kunt u de Observatielijst voor psychosociale problematiek bij ouderen, de 19

21 REFERENTIES instructie en toelichting erbij, downloaden. Dit signaleringsinstrument wordt toegelicht vanaf blz. 69 van dit boekje. Trimbos-instituut: Algemene website van het Trimbos-instituut met informatie voor belangstellenden en professionals over geestelijke volksgezondheid, GGZ en verslavingszorg. Trimbos-instituut: Vernieuwde website waarin de vroegere site van het Landelijk Steunpunt Preventie is opgegaan. Factsheets Trimbos-instituut: Factsheet Kinderen van ouders met psychische en verslavingsproblemen (2001) Trimbos-instituut: Factsheet Preventie van depressie (2008) Trimbos-instituut: Factsheet Preventie van suïcidaliteit (2010) De gratis te downloaden Factsheets over preventie bij het Trimbos-instituut zijn te benaderen via Via de webwinkel van het Trimbos-instituut zijn de overige tegen kostprijs te bestellen: 20

22 REFERENTIES Bijlage 1 Overzicht interventies A. Jeugd 1. Moeder-baby interventie 2. Psycho-educatieve gezinsinterventie 3. Groep voor kinderen van ouders met psychische of verslavingsproblemen (KOPP/KVO) (8-12 of 13-16) 4. KOPP/KVO groep Piep zei de Muis 6. Kopstoring 7. Kop op ouders 8. Let op de Kleintjes 9. Plezier op School 10. Vrienden Angst en Depressie 11. Head-up (depressie 13-17) 12. Grip op je Dip en 13. Grip op je Dip online 14. Home-party 15. Gezin aan bod (Kinderen van verslaafde ouders) 16. Drankjewel.nl 17. Triple P (o.a. training Pubers en Alcohol) B. Volwassenen 1. In de Put, uit de Put 2. Kleur je leven 3. Bibliotherapie depressie 4. Leven met een chronische ziekte 5. Lichte dagen donkere dagen 6. Liever bewegen dan moe online 8. Geen Paniek 9. Met lef 10. Angst de Baas 11. Angstig? Zelf aan de Slag 12. Werkstress training 13. Psychiatrie in de familie (/Omgaan met borderline, schizofrenie etc.) 14. DementiedeBaas 15. Voorlichting mantelzorgersfamilieleden 16. Minder drinken (cursus internet) C. Ouderen 1. In de put, uit de put ouderen 2. Op zoek naar zin 3. Het verhaal van je leven 4. Verlies en dan verder 5. Angst de Baas Zicht op Evenwicht 7. Bezoekdienst weduwen en weduwnaars 8. Huiskamerbijeenkomsten allochtone vrouwen 21

23 BIJLAGE 1A INTERVENTIES GERICHT OP JEUGD A. s gericht op jeugd 1. Moeder-baby interventie groep Inhoud interventie Depressieve moeders met jonge baby's van de Moeder-baby interventie is het stapsgewijs verbeteren van de kwaliteit van de interactie tussen depressieve moeders en hun baby. Met name gaat het er om dat: 1. de moeder een verbeterde sensitieve responsiviteit krijgt; 2. de sociale en emotionele ontwikkeling van het kind verbetert; 3. de veilige gehechtheid bij het kind versterkt wordt. Uiteindelijk doel is het voorkomen dat het kind op latere leeftijd zelf psychosociale problemen ontwikkelt. In een aantal regio's in Nederland wordt deze interventie aangeboden. Meestal gebeurt de uitvoering door preventiewerkers/hulpverleners van de GGZ. Enkele regio s voeren momenteel een pilot uit waarbij deze interventie uitgevoerd wordt in de jeugdgezondheidszorg en wordt onderzocht. Het implementatieproces wordt daarbij geëvalueerd. Depressieve moeders met jonge baby s begeleiden aan huis Een preventiewerker/hulpverlener legt 8-10 wekelijkse huisbezoeken van 1,5 uur bij gezinnen thuis af. Na drie maanden is er een terugkombijeenkomst. In het gezin observeert hij/zij de moeder-kind-interactie, soms met behulp van video-opnamen. Op basis van de resultaten van deze observatie stelt de hulpverlener een individueel begeleidingsplan op, dat gebaseerd is op de hechtingstheorie en de leertheorie. Tijdens de huisbezoeken worden methodieken ingezet als video-hometraining, modeling, praktische pedagogische ondersteuning, cognitieve herstructurering en babymassage. Moeders met psychische problemen reageren vaak niet adequaat op de behoeften van hun jonge kind. Dat leidt tot problemen in de hechtingsrelatie en in de emotionele ontwikkeling van het kind, twee belangrijke risicofactoren bij het ontstaan van psychische problematiek. Van de kinderen van ouders met psychische problemen of een verslaving (KOPP/KVO) krijgt ongeveer één derde later zelf ernstige psychische problemen, zoals stemmingsstoornissen, angststoornissen en alcoholafhankelijkheid. De kans dat ze die problematiek ontwikkelen is anderhalf keer zo hoog als bij andere kinderen. Het gaat om een grote groep: 1,6 miljoen kinderen onder de 22 jaar hebben ouders waarbij een psychische stoornis is gediagnosticeerd en ongeveer kinderen hebben een vader en/of moeder met een alcoholverslaving (Bool et al., 2001). Van de kinderen van wie beide ouders een psychische stoornis hebben, krijgt 66% ooit zelf een psychische stoornis. In de kinderpsychiatrische klinieken heeft 77% van de kinderen met een ontwikkelingsstoornis en 55% van de kinderen met een gedragsstoornis één of twee ouders met een psychische stoornis. 22

24 BIJLAGE 1A INTERVENTIES GERICHT OP JEUGD De interventie is beoordeeld als waarschijnlijk bewezen effectief (Databank effectieve jeugdinterventies NJI). De makers hebben van 2000 tot 2004 een RCT-onderzoek uitgevoerd naar het effect van deze interventie bij depressieve moeders. Onderzocht is of de interventie effect heeft op de kwaliteit van de moeder-kind-interactie en de moeder-kind-gehechtheidsrelatie. Ook is nagegaan of kinderen in de interventiegroep (n=35) zich cognitief en emotioneel gunstiger ontwikkelen dan kinderen in de controlegroep (n=36). De resultaten wijzen op een significant positief effect op de moeder-kindinteractie, met name, zoals beoogd, op de sensitiviteit van de moeders. Ook het voorspelde positieve effect op de kwaliteit van de moeder-kind- gehechtheidsrelatie is gevonden (Van Doesum et al., 2008). Op dit moment loopt er een implementatieonderzoek om de interventie in te bedden in de jeugdgezondheidszorg. Resultaten zijn eind 2010 te verwachten. Verwijzen naar deze interventie is wenselijk wanneer een moeder met ernstige psychische problemen een baby verwacht of gekregen heeft. De moeder op het aanbod attenderen, motiveren, verwijzen, op achtergrond volgen. 23

25 BIJLAGE 1A INTERVENTIES GERICHT OP JEUGD 2. Psycho-educatieve gezinsinterventie groep Gezinnen met kinderen (8-14 jaar) waar bij de ouders psychische of verslavingsproblemen spelen. Verkleinen van de kans dat kinderen van ouders bij wie psychische of verslavingsproblematiek speelt zelf ook dergelijke problemen gaan ontwikkelen Deze interventie wordt in enkele GGZ-instellingen in Nederland uitgevoerd. Begeleiding voor gezinnen waarin de ouders een psychische probleem hebben Het gezin (alle gezinsleden) krijgt in 6-8 bijeenkomsten begeleiding van een preventiewerker. Deze stimuleert dat de leden van het gezin met elkaar communiceren. Eerst bespreekt hij met de ouders en de kinderen apart en later met het hele gezin de problemen in het gezin, vanuit ieders perspectief. Hij geeft informatie over de ziektebeelden van de ouders en brengt deze informatie in verband met de levenservaringen van de gezinsleden. Hij screent hen en verwijst hen zo nodig naar andere hulpverleningsinstanties. Verder ondersteunt hij gezinsleden als ze toekomstplannen maken. Van de kinderen van ouders met een psychiatrisch probleem of verslavingsproblematiek (KOPP- of KVO) krijgt ongeveer eenderde later zelf ernstige psychische problemen, zoals stemmingsstoornissen, angststoornissen en alcoholafhankelijkheid. De kans dat ze zo n stoornis ontwikkelen is anderhalf keer zo hoog als bij andere kinderen. Het gaat om een grote groep: 1,6 miljoen kinderen onder de 22 jaar hebben ouders waarbij een psychische stoornis is gediagnosticeerd en ongeveer kinderen hebben een vader en/of moeder met alcoholproblemen (Bool et al., 2001). Van de kinderen van wie beide ouders een psychische stoornis hebben, krijgt 66% ooit zelf een psychische stoornis. In de kinderpsychiatrische klinieken heeft 77% van de kinderen met een ontwikkelingsstoornis en 55% van de kinderen met een gedragsstoornis één of twee ouders met een psychische stoornis. Deze gestandaardiseerde interventie is bewezen effectief, met de volgende resultaten: Kinderen die dit programma volgen, krijgen meer begrip voor de psychische problemen van hun ouders. Ze functioneren in alle opzichten beter dan andere kinderen in een vergelijkbare situatie. De ouders die dit programma volgen, communiceren beter met hun kinderen en tonen meer begrip voor hun ervaringen. Ze vinden dat hun kinderen meer begrip hebben voor hun ziekte en er meer kennis van hebben (Beardslee, 1997). In de Databank effectieve jeugdinterventies (NJI) krijgt de interventie de beoordeling theoretisch goed onderbouwd. Gezinnen met kinderen (8-14 jaar) waar bij de ouders psychische of verslavingsproblemen spelen kunnen zich aanmelden bij de GGZ, wanneer deze in de regio de interventie uitvoert. Ouders op het aanbod attenderen, motiveren, verwijzen, op de achtergrond volgen en zo mogelijk zelf er een vervolg aan geven (na overleg met de uitvoerder). 24

26 BIJLAGE 1A INTERVENTIES GERICHT OP JEUGD 3. KOPP/KVO-groepen voor kinderen en jongeren 8-16 jaar groep Kinderen van ouders met een psychische of verslavingsproblemen (KOPP of KVO) 8-12 jaar, jaar. Voorkomen dat deze kinderen zelf ernstige psychische problemen ontwikkelen Deze cursus wordt door een groot aantal GGZ-instellingen in Nederland uitgevoerd, soms samen met andere organisaties zoals Bureau Jeugdzorg. In een enkele regio is er ook een dergelijk groep voor kinderen jonger dan 8 jaar. Zie verder ook "Piep zei de Muis". Cursus voor kinderen van ouders met psychische problemen of verslavingsproblemen De cursus kent 8 wekelijkse bijeenkomsten van anderhalf uur en een terugkombijeenkomst, plus 2 ouderbijeenkomsten. In een groep zitten 6 tot 8 deelnemers. Er zijn twee soorten KOPP-groepen: een praatgroep voor jongeren van jaar en een doe-praatgroep voor kinderen van 8-12 jaar. De groepen zijn bestemd voor kinderen die opgroeien in een gezin waarvan een of beide ouders psychiatrische problemen of verslavingsproblemen hebben. Op een ontspannen en speelse wijze wordt gerichte informatie gegeven over het ziektebeeld van de ouder(s) en oefenen de kinderen en jongeren met vaardigheden om specifieke situaties te kunnen hanteren, waarmee zij worden geconfronteerd. In de ouderbijeenkomsten staat de ouder-kindrelatie centraal. Van de kinderen van ouders met een psychiatrisch probleem of verslavingsproblematiek (KOPP- of KVO) krijgt ongeveer één derde later zelf ernstige psychische problemen, zoals stemmingsstoornissen, angststoornissen en alcoholafhankelijkheid. De kans dat ze zo n stoornis ontwikkelen is anderhalf keer zo hoog als bij andere kinderen. Het gaat om een grote groep: 1,6 miljoen kinderen onder de 22 jaar hebben ouders waarbij een psychische stoornis is gediagnosticeerd en ongeveer kinderen hebben een vader en/of moeder met alcoholproblemen (Bool et al., 2001). Van de kinderen van wie beide ouders een psychische stoornis hebben, krijgt 66% ooit zelf een psychische stoornis. In de kinderpsychiatrische klinieken heeft 77% van de kinderen met een ontwikkelingsstoornis en 55% van de kinderen met een gedragsstoornis één of twee ouders met een psychische stoornis. Gestandaardiseerde interventie, met het volgende resultaat: Deelnemers die de cursus hebben gevolgd kunnen beter met de thuissituatie omgaan. Ze voelen zich gelukkiger en hebben een minder negatief zelfbeeld dan voor de cursus (Beurskens & Siebes, 1998; Ince et al., 2004). In 2010 wordt in samenwerking tussen de Radbouduniversiteit en het Trimbos-instituut een Randomnized Trial Control uitgevoerd naar de effecten van de interventie. Ouders kunnen hun kind voor de cursus bij de instelling aanmelden. Ouders met psychische problemen of hun partner attenderen op het aanbod, motiveren en verwijzen. Uitreiken van een folder. 25

27 BIJLAGE 1A INTERVENTIES GERICHT OP JEUGD 4. KOPP/KVO-groepen voor jongeren tussen de 16 en 22 jaar groep Kinderen van ouders met een psychische of verslavingsproblemen (KOPP of KVO)16-22 jaar Voorkomen dat deze kinderen zelf ernstige psychische problemen ontwikkelen Deze interventie wordt door een groot aantal GGZ-instellingen in Nederland uitgevoerd, soms samen met andere organisaties zoals Bureau Jeugdzorg of een familieledenorganisatie als Labyrint-In Perspectief. Gespreksgroep voor jong-volwassen kinderen van ouders met psychische problemen of verslavingsproblemen De gespreksgroep kent 8 wekelijkse of tweewekelijkse bijeenkomsten van minimaal anderhalf uur en een terugkombijeenkomst. In een groep zitten 6 tot 10 deelnemers. De groepen zijn bestemd voor kinderen die opgegroeid zijn in een gezin waarvan een of beide ouders psychische problemen of verslavingsproblemen hebben. Op een ontspannen en speelse wijze wordt gerichte informatie gegeven over het ziektebeeld van de ouder(s) en oefenen de kinderen en jongeren met vaardigheden om specifieke situaties te kunnen hanteren, waarmee zij worden geconfronteerd. Van de kinderen van ouders met een psychiatrisch probleem of verslavingsproblematiek (KOPP- of KVO) krijgt ongeveer één derde later zelf ernstige psychische problemen, zoals stemmingsstoornissen, angststoornissen en alcoholafhankelijkheid. De kans dat ze zo n stoornis ontwikkelen is anderhalf keer zo hoog als bij andere kinderen. Het gaat om een grote groep: 1,6 miljoen kinderen onder de 22 jaar hebben ouders waarbij een psychische stoornis is gediagnosticeerd en ongeveer kinderen hebben een vader en/of moeder met alcoholproblemen (Bool et al., 2001). Van de kinderen van wie beide ouders een psychische stoornis hebben, krijgt 66% ooit zelf een psychische stoornis. In de kinderpsychiatrische klinieken heeft 77% van de kinderen met een ontwikkelingsstoornis en 55% van de kinderen met een gedragsstoornis één of twee ouders met een psychische stoornis. Gestandaardiseerde interventie. Uit gerandomiseerd onderzoek (Beardslee et al., 2003) blijkt dat de interventie wel effecten heeft op risico- en beschermende factoren, maar niet op depressieve klachten bij de kinderen. Jongeren kunnen zichzelf bij de GGZ aanmelden. Soms zonder verwijzing van de huisarts. Ouders met psychische problemen of hun partner attenderen op het aanbod, motiveren en verwijzen. Uitreiken van een folder. 26