1 Gewasbescherming op het bedrijf Inleiding Ziekten en plagen Onkruiden 24

Transcriptie

1 Inhoud Voorwoord 5 1 Gewasbescherming op het bedrijf Inleiding Ziekten en plagen Onkruiden 24 2 Gewasbescherming en beleid Het middel erger dan de plaag Wettelijke bepalingen Afsluiting 32 3 Gewasbescherming en gewas Maatregelen Geïntegreerde aanpak van de gewasbescherming Gewasbeschermingsmethoden Afsluiting 40 4 Gewasbeschermingsapparatuur Omgaan met mechanisch werkende machines Apparatuur voor chemische bestrijding Niet-chemische gewasbeschermingsapparatuur 50 5 Gewasbeschermingsmiddelen De samenstelling van gewasbeschermingsmiddelen De indeling en werking van gewasbeschermingsmiddelen De keuze van gewasbeschermingmiddelen De veiligheid 67 6 Berekeningen Adviseren en berekenen Oefenen met eenheden Het echte rekenwerk 81 7 Etiketten De informatie op een etiket 83 8 Afsluiting 86 Bijlage 1Plaagorganismen 89 Bijlage 2Registratieformulier 98 INHOUD 7

2 8 GEWASBESCHERMING

3 1 Gewasbescherming op het bedrijf Oriëntatie Bloemen houden van mensen, is nog steeds een reclamespreuk. En plaagorganismen houden van bloemen. Zieke bloemen zijn niet mooi. Ze zijn bruin en verwelkt. Als wij ziek zijn, nemen we een pilletje. Planten kunnen dat niet. We zullen ze moeten beschermen tegen ziekten. Dat kan op verschillende manieren. Als hovenier kun je er voor zorgen dat de planten in een gezonde leefomgeving kunnen groeien door middel van een goed beplantingsplan. En af en toe moet je maatregelen nemen om de planten te beschermen tegen belagers. Voor hoveniers is dat lastig omdat de klant vaak niet wil dat er gespoten wordt. Leerdoelen Na het bestuderen van dit hoofdstuk kun je: - de veroorzakers van schade herkennen; - vaststellen of er afwijkingen aan het gewas zijn; - maatregelen bedenken om het gewas gezond te houden; - onkruiden herkennen; - maatregelen bedenken om de grond gezond te houden. 1.1 Inleiding Er zijn erg veel verschillende plantenziekten. Het is dus eigenlijk wel bijzonder als een plant gezond blijft. Daarom is het belangrijk dat je weet welke ziekten en plagen er zijn, hoe ze kunnen ontstaan en hoe je ze kunt voorkomen. Praktijkopdracht 1.1 Ziekten en plagen op het bedrijf Planten maken gebruik van groeifactoren die er zijn. De hoeveelheid licht, water, voedsel en ruimte wordt zoveel mogelijk in beslag genomen. Als je niets doet, leidt dit tot wildgroei en dat wil je meestal niet. Met onder andere snoeien, steunen, verplanten, onkruid bestrijden en bemesten probeer je de groei te reguleren. Bij ziekteverwekkers zie je hetzelfde beeld. Als ze de kans krijgen, zullen ze ook ongeremd doorgroeien. Dit levert schade op aan je gewassen. In deze opdracht breng je de financiële schade in kaart die ontstaat als je lijdzaam toeziet en niets doet. a Maak een soort van top vijf van ziekten en plagen die je tegen komt op je stagebedrijf. b Probeer samen met je praktijkopleider aan te geven hoe groot de schade zou zijn als je niets aan bestrijding zou doen. INLEIDING 9

4 Symptomen symptomen Uit praktijkopdracht 1.1 blijkt dat de gewassen niet vanzelf goed groeien en gezond blijven. Voordat je met een beplantingsplan begint, moet je dus bedenken welke bedreigingen er voor het gewas zijn. Tijdens het groeiseizoen moet je het gewas goed in de gaten houden. Je let dan op planten die een afwijking hebben. Die afwijkingen noem je ook wel symptomen. Fig. 1.1 Een diagnose stellen ziekteverwekkende organismen of omstandigheden De verschillende symptomen aan de plant kun je goed herkennen. Dit kun je gebruiken bij het zoeken naar de oorzaak. Elke afwijking wordt namelijk veroorzaakt door een beperkt aantal ziekteverwekkende organismen of omstandigheden. In figuur 1.2 vind je de meest voorkomende afwijkingen. Fig. 1.2 Elke afwijking heeft één of meer oorzaken. Afwijking Achterblijven in groei Wegvallen van planten Verkleuringen Vormveranderingen Beschadigingen Verwelking Afsterving/verrotting Aanwezigheid van dierlijke belagers Schimmelpluis, sporen en sclerotiën Bacterieslijm Wortelvervorming Oorzaak slechte bodemstructuur, aaltjes, te lage temperatuur, N-gebrek, watergebrek bodemschimmels, bodeminsecten, vorst, woelratten virusziekten, schimmelziekten, gebreksziekten gebreksziekten, bladluizen, galmijten, virussen, aaltjes dierlijke organismen, schimmels, virussen, wind, hagel, mechanische beschadiging aantasting wortelstelsel, beschadiging of vreterij aan de stengelvoet, droogte, vaatziekte bacterieziekten, woekering van weefsel, schimmelziekten, zuurstofgebrek insecten, mijten, slakken, muizen, ratten, vogels schimmelziekten bacterieziekte wortelknobbelbacterie, parasitaire aaltjes 10 GEWASBESCHERMING

5 Veroorzakers Het is belangrijk dat je weet met welke veroorzaker je te maken hebt. Je kunt de bestrijding hierop aanpassen. Op grond van hun eigenschappen kun je de belangrijkste veroorzakers van ziekten, plagen en andere afwijkingen onderbrengen in twee hoofdgroepen: - oorzaken van niet-biologische aard; - oorzaken van biologische aard. In figuur 1.3 is deze indeling verder uitgewerkt. Fig. 1.3 Oorzaken van ziekten, plagen en andere afwijkingen van het normale gewas. Oorzaken van niet bodeminvloeden structuur, waterhuishouding, biologishe aard voedingstoestand, ph (combinaties van) gewas- persistente middelen, onjuist beschermingsmiddelen gebruik luchtverontreiniging ammoniak, fluorwaterstof, lood, zwaveldioxide, ozon weersinvloeden temperatuur, licht, neerslag, wind/storm, hagel, vorst, wintervorst, zonnebrand Oorzaken van dierlijke oorsprong insecten, mijten, aaltjes, slakken, biologische aard ratten, muizen, mollen, wild, vogels plantaardige oorsprong bactgeriën, schimmels, kruiden overige virussen, mycoplasma's, viroïden monoculturen micro-organismen Bij het inplanten van de tuin met gewassen kan er sprake zijn van monoculturen, bijvoorbeeld een tuin met veel buxus hagen. Bij een monocultuur staan veel planten die genetisch nauw verwant zijn, bij elkaar. Genetisch verwant wil zeggen, dat de planten veel overeenkomstige erfelijke eigenschappen hebben. Door zo n monocultuur raakt het natuurlijke evenwicht verstoord. Voor bepaalde soorten plaagorganismen is er namelijk voedsel in overvloed, zodat ze zich met grote snelheid kunnen vermeerderen. Aaltjes(wortelknobbelaaltje) en insecten(palmboomgalmug) bijvoorbeeld. Maar er zijn ook plaagorganismen, die we niet met het blote oog kunnen zien. Dat zijn de micro-organismen. De meeste micro-organismen zijn nuttig. Zij zorgen voor de afbraak van organisch materiaal, zoals bladresten, plantendelen en mest. Daarbij komen stoffen vrij, die planten nodig hebben. Een aantal micro-organismen leeft als parasieten. Deze tasten de gewassen aan. Bekende groepen van schadelijke micro-organismen zijn bacteriën, schimmels en virussen. Groeiomstandigheden pathogenen Als planten slecht groeien, komt dat meestal door een beschadiging of een gebrek. Hoe meer ziekteverwekkers er zijn, des te sterker de verschijnselen zichtbaar zijn. Ziekteverwekkers noem je ook wel pathogenen. Je moet er van uitgaan dat de INLEIDING 11

6 Fig. 1.4 Pathogenen zijn altijd in het gewas aanwezig. ziekteverwekkers altijd in het gewas aanwezig zijn. Als de omstandigheden voor de ziekteverwekkers gunstig zijn, zullen zij zich sterk vermeerderen. Door deze gunstige omstandigheden te voorkomen houd je het aantal ziekteverwekkers klein en verminder je de kans op schade. Soms zijn gunstige groeiomstandigheden voor het gewas ook gunstige groeiomstandigheden voor de ziekteverwekker. Je moet dan op een andere manier de ziekteverwekker bestrijden. eten, eten!! eten, eten!! aanvallen! aanvallen! 1.2 Ziekten en plagen Muggenbeten, griep, eczeem, jeugdpuistjes, lintwormen en pijn in de buik kennen we allemaal. Je hebt dan te maken met ziekten en kwalen die veroorzaakt worden door insecten, virussen, bacteriën en wormpjes. Planten kunnen ook door ziekteverwekkers uit deze groepen worden aangetast. Goed inzicht in de symptomen en de leefwijze van de veroorzakers helpt je bij het gezond houden van je gewas. Een aantal veroorzakers uit de belangrijkste groepen leer je in deze paragraaf wat beter kennen. De meeste veroorzakers kom je steeds weer tegen in de tuinen. Het gaat om de volgende veroorzakers. - Ongewervelde dieren: als vertegenwoordigers van deze groep worden de insecten, mijten, duizendpootachtigen, slakken en plantenaaltjes behandeld. - De schimmels en bacteriën - Overige veroorzakers: als vertegenwoordiger worden de virussen behandeld Ongewervelde dieren Dit zijn dieren die geen wervelkolom hebben. De vorm en stevigheid van het lichaam wordt niet door een geraamte gegeven, maar door een stevig uitwendig skelet (insecten) of stevige spieren (slakken). Insecten, mijten, duizendpootachtigen en slakken zijn de ongewervelde dieren die de meeste last bezorgen. Eerst komen de insecten aan bod. Daarna worden de mijten, wortelduizendpoten en miljoenpoten, en de slakken behandeld en als laatste de aaltjes. 12 GEWASBESCHERMING

7 Insecten Van de ongeveer negen miljoen diersoorten op aarde behoort ongeveer 75% tot de insecten. Ongeveer de helft hiervan leeft op planten. Slechts een klein deel hiervan is schadelijk.veel insecten zijn nuttig. Je kunt denken aan insecten die was, zijde, lak of honing leveren. Maar ook aan insecten die planten bestuiven, voedsel voor andere dieren zijn en bestrijders van ziekteverwekkers zijn. Je richt je in de praktijk vooral op insecten die schade aanrichten in je gewas. Koolplanten kunnen zo door rupsen van het koolwitje worden aangevreten, dat er weinig meer overblijft dan wat stronken en nerven. Trips in rozen is moeilijk onder de duim te houden. Zwarte bonenluizen kunnen soms hele strengeldelen bezetten. Je begrijpt dat er dan van gewasgroei weinig terecht komt! Symptomen - Insecten veroorzaken allerlei symptomen. Symptomen zijn ziektebeelden. Het symptoom is afhankelijk van het soort insect. Insecten kunnen op twee manieren schade aanrichten: direct - indirect. Vreterij Mineren Boren Zuigschade Skeletteren Virusoverdracht Honingdauw Directe schade - Vreterij: dit is bijvoorbeeld de schade die rupsen en kevers veroorzaken. De schade bestaat over het algemeen uit het wegvreten van de groene bladdelen van een plant. Ook zijn er insecten die onder de grond aan planten vreten, zoals ritnaalden en emelten. - Mineren: sommige insecten leggen eieren in of op het blad. De larven graven gangen in het blad, waardoor blazen kunnen ontstaan. Deze vorm van schade komt voor bij mineervliegen in verschillende gewassen.(b.v. de hulstvlieg) - Boren: deze vorm van schade ontstaat als boktorren en ritnaalden zich een weg vreten door harde plantendelen. - Zuigschade: bladluizen, wantsen en tripsen zijn zuigende insecten. Zij prikken de zeefvaten van de planten aan. Door deze vaatbundels worden onder andere suikers getransporteerd die in het blad worden gemaakt. Soms reageert een plant op het aanprikken door allerlei vergroeiingen of vervormingen. - Skeletteren: sommige insecten vreten een opperlaaghuid van het blad met het daaronder liggende bladmoes weg. Soms ontstaan gaten in het blad. De larve van het elzenhaantje is de veroorzaker van dit schadebeeld. Indirecte schade - Virusoverdracht: stekende en zuigende insecten zoals bladluizen en tripsen kunnen bij het aanprikken van planten virussen uit een plant opnemen en dit virus naar andere planten overbrengen. De groene perzikbladluis kan meer dan honderd verschillende virussen in allerlei gewassen overbrengen. - Honingdauw: insecten kunnen bladeren en vruchten vervuilen door velletjes en uitwerpselen. In deze uitwerpselen zitten veel suikers. Deze suikers vormen een kleverig laagje dat op het blad komt te liggen. Dit noem je honingdauw. De honingdauw trekt roetdauwschimmels aan, waardoor de plant of vrucht een zichtbare donkere schimmellaag krijgt. De plant ziet er hierdoor minder aantrekkelijk uit. (linde) ZIEKTEN EN PLAGEN 13

8 Bouw van insecten Insecten kun je herkennen aan de bouw van het lichaam. De lichaamsdelen zijn soms anders van vorm, maar alle insecten hebben dezelfde lichaamsdelen. - Een lichaam dat bestaat uit drie delen: kop, borststuk en achterlijf. Deze delen zijn opgebouwd uit ringen of geledingen. - Zes poten: deze poten bestaan uit geledingen en zitten aan het borststuk. - Een chitinepantser: dit pantser geeft het lichaam stevigheid. Bij insecten zit het geraamte dus aan de buitenkant van het lichaam. - Meestal twee paar vleugels. Deze zitten aan het borststuk. - Antennes, facetogen en monddelen. Deze bevinden zich in de kop. Het centrale zenuwstelsel ligt aan de buikzijde. Het bloed is kleurloos en stroom grotendeels vrij door het lichaam. Dit noemen we een open bloedsomloop. Het hart ligt aan de rugzijde. In de huid zitten ademsholten. De lucht wordt door het lichaam vervoerd door luchtbuizen. Dit gebeurt bij alle insecten op dezelfde manier. Soorten insecten hexapoda De naam insect vertelt je wat over het dier. Insect betekent letterlijk insnijding. Elk insect heeft twee insnijdingen waardoor het lichaam in drieën is verdeeld. Een andere naam voor insecten is hexapoda. Dit woord betekent zespotigen. Alle insecten hebben drie paar poten. In het dierenrijk worden insecten ingedeeld bij de hoofdafdeling van de geleedpotige dieren. Tot de geleedpotigen behoren ook de spinachtigen, de schaaldieren en de miljoenpootachtigen. Fig. 1.5 Indeling van het dierenrijk luis vlinder mier wants kever trips vlieg wesp insekten duizendpootachtigen kreeftachtigen spinnen gewervelde dieren geleedpotigen wormen dierenrijk weekdieren andere dieren De klasse van de insecten is verdeeld in onderklassen. Er zijn een aantal vertegenwoordigers uit deze onderklassen die veel voorkomen in de tuin. 14 GEWASBESCHERMING

9 Veenmollen Oorwormen Halfvleugeligen Vlinders Kevers Franjevleugeligen Tweevleugeligen Fig. 1.6 Insecten die je op je praktijkbedrijf tegenkomt - Veenmollen: deze tot vijf centimeter grote insecten hebben bijtende monddelen, waarmee ze aan de ondergrondse plantendelen vreten. Vooral op de zand- en veengronden vreten ze aan veel cultuurgewassen. - Oorwormen: dit zijn omnivoren ofwel alleseters. Ze eten schadelijke insecten, maar ook vaste planten en bloemknoppen kunnen ze met hun bijtende monddelen beschadigen. - Halfvleugeligen: dit is een belangrijke groep insecten met zuigende monddelen. Je kunt verschillende soorten schade verwachten, zuigschade, honingdauw en virusoverdracht. Vertegenwoordigers van deze onderklasse zijn blad-, schild-, dop- en wolluizen, witte vliegen, cicaden (zoals de spuugbeestjes) en wantsen. - Vlinders: bij veel vlinders zijn het de rupsen die de schade aanrichten. De rups is de larve van de vlinder. In Nederland komen meer dan tweeduizend soorten vlinders voor. Vlinders zelf vreten niet aan planten. - Kevers: bij kevers is de voorste vleugel sterk verhard. Ze kunnen vliegen door deze weg te klappen, zodat de achtervleugels vrijkomen. Lang niet alle kevers zijn schadelijk. Alle kevers en keverlarven hebben bijtende monddelen. De larve van de kniptor (de ritnaalden) en de larve van de meikever (de engerlingen) zijn berucht.(gazon) - Franjevleugeligen: deze insecten kunnen onder gunstige omstandigheden wel tien generaties per jaar vormen. De meeste soorten kom je tegen onder de naam trips.ze richten schade aan door het opzuigen van plantensap en door virusoverdracht. - Tweevleugeligen: Tot deze groep behoren de vliegen en de muggen. Zij hebben één paar vleugels. Er zijn een paar groepen die schade kunnen veroorzaken. De larve van de mineervliegen maken gangen in het blad.bijvoorbeeld de larve van de hulstvlieg. Langpootmuggen hebben larven (emelten) die in de vollegrondplanten veel schade kunnen veroorzaken. De emelten vreten de wortels van planten af. b c a e d f i g h a wants d sluipwesp g bladluis b mineervlieg e elzehaantje h trips c zweefvlieg f oorworm i fruitmot ZIEKTEN EN PLAGEN 15

10 Schoolopdracht 1.2 De bouw van een insect Een insect is te herkennen aan zijn bouw. De verschillende kenmerken zijn weergegeven in figuur 1.8. De tekening is nog niet compleet, want de naamgeving ontbreekt. Neem de tekening over en noteer de juiste namen op de stippellijntjes. Je vindt de namen terug in de tekst. Ben je niet zeker van jezelf, zoek ze dan op in de mediatheek. Fig. 1.7 De bouw van het insect. Het lichaam van een volwassen insect herken je aan de kop, het borststuk en het achterlijf. Voortplanting van insecten imago De meeste insecten planten zich voort door eieren. Sommige insecten, zoals bladluizen, zijn tijdelijk (in de zomer) levendbarend. Dat wil zeggen dat jonge luizen zich in het moederlichaam ontwikkelen. Het aantal eieren dat wordt gelegd, is afhankelijk van het soort. Alle insecten ondergaan in hun ontwikkeling een gedaanteverwisseling. Deze kan volledig of onvolledig zijn. Bij een volledige gedaanteverwisseling zijn er vier stadia: ei, larve, pop en volwassen insect of imago. Bij een onvolledige gedaanteverwisseling ontbreekt het popstadium. De larve vervelt een aantal keren en gaat bij elk elke vervelling meer op het volwassen insect lijken. Fig. 1.8 De onvolledige gedaantewisseling bij bladluizen en trips. 16 GEWASBESCHERMING

11 Fig. 1.9 De volledige gedaantewisseling bij vlinder en vlieg De opeenvolging van de diverse ontwikkelingsstadia van een insect noem je de levenscyclus. De levenscyclus loopt dus van ei tot ei. De snelheid van de levenscyclus is afhankelijk van de biologische activiteit van de insecten. Deze biologische activiteit wordt sterk beïnvloed door onder andere de temperatuur en seizoeninvloeden. Dit kan betrekkelijk kort zijn. Een mineervlieg legt na één tot twee dagen eieren. Het ei verandert in een larve en vervolgens in een pop. En na drie weken is er weer een andere mineervlieg. Schoolopdracht 1.3 Schoolopdracht 1.4 Informatie van het internet Je bent steeds op zoek naar meer informatie over de levenswijze en bestrijding van schadelijke insecten. Door onderzoek neemt ook de kennis van de insecten en belagers van de insecten toe. Een bedrijf dat zich op dit gebied heeft gespecialiseerd, is te vinden op het internet. Door regelmatig op de website van dit bedrijf te kijken blijf je op de hoogte van de laatste ontwikkelingen. a Ga naar het volgende adres: of en zoek op gewasbescherming. Je vindt hier verschillende pagina s met informatie. Een interessante pagina is Nieuwe publicaties. b Vertel in maximaal tien zinnen wat de belangrijkste nieuwtjes op het gebied van insecten zijn. Informatie in de mediatheek Inde vakbladen worden veel vaktermen gebruikt. Voor een goede ziektebestrijding is het noodzakelijk om de betekenis hiervan te begrijpen. Inde voorbeeldtabel staat een aantal veelvoorkomende begrippen. a Neem de tabel over b Vul de tabel in. Gebruik hiervoor de tekst in de mediatheek. Gebruik zoveel mogelijk voorbeelden uit je eigen sector. Begrip Omschrijving Voorbeeld Indirecte schade Directe schade Schadebeelden Gewone vreterij Skeletteren Mineren Boren Gallen Steken en zuigen ZIEKTEN EN PLAGEN 17